İnsan yalnız Allah qarşısında məsuldur. Yalnız Allah insandan sual etməyə haqlıdır. Çünki bütün varlıq Ona məxsusdur. O, insanın məsuliyyət-lərini müəyyənləşdirir: Ata-ana qarşısında məsuliyyət, qonşu, yoldaş, xalq, təbiət və s. qarşısında məsuliyyət. Bütün bu məsuliyyətlər əslində insanın Allah qarşısında məsuliyyətidir və insan Allah qarşısında cavab verəcəkdir. Bu dünya insanın yoxlanış və imtahan yeridir. Qiyamət günü insandan onun ixtiyarına verilmiş şeylər barəsində sorğu günüdür. Demək, bütün qüvvələrimizi bu vəzifələrin ədası üçün sərf edib, Allahdan kömək istəməliyik ki, həyat zərurətləri qəlbimizin məşğulluğuna səbəb olmasın və bizi Allahı düşünməkdən, öhdəmizdə olan məsuliyyətlərdən qafil etməsin.

Məsuliyyətləri yerinə yetirmək üçün qəlb məşğuliyyətlərinin məhdudlaşması lazımdır. Hətta zəruri işləri görmək də insanı öhdəsində olan məsuliyyətlərdən uzaqlaşdırmamalıdır. Məsuliy-yətləri yerinə yetirməklə insan yaranış hədəfinə yaxınlaşır.

Qurani-Kərimdə insan yaranışının məqsədi barəsində müxtəlif təbirlər vardır. Bir ayədə deyilir ki, sizin yaranışınız sizin yoxlanışınız üçündür: "Hansınızın əməlcə daha gözəl olduğunu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur.” ("Mulk” surəsi, ayə 2.)

Başqa bir ayə yaranış məqsədini Allaha ibadətdə görür: "Cin və insanı yalnız ibadətdən ötrü yaratdıq.”("Zariyat” surəsi, ayə 56.) Başqa bir yerdə isə yaranışın ilahi rəhmət və Allaha yaxınlıq üçün olduğu bildirilir: "Rəbbinin mərhəmət etdiyi kimsələr istisnadır. Rəbbin onları bunun üçün yaratmışdır.” ("Hud” surəsi, ayə 119.)

Zahirən ayələr fərqli olsalar da, hər üç ayə bir həqiqətin mərhələlərini nəzərdə tutur. Başqa sözlə, onun yaxın, orta və son hədəfini bəyan edir. Əsas hədəf Allaha yaxınlıqdır. İnsan ixtiyari əməl və seçim etmək gücündədir. O, Allaha ibadət yolunu seçib, Ona yaxınlığa çatmalıdır. Əgər insan düzgün yol getməyə məcbur edilsəydi, onun bu hərəkəti kamilliyə doğru hərəkət hesab olunmazdı. Qurani-Kərim buyurur: "Doğru yol göstərmək Allaha aiddir. Haqdan kəc olan yol da vardır. Əgər Allah istəsəydi, sizin hamınızı doğru yola yönəldərdi.” ("Nəhl” surəsi, ayə 9.)

Allah insan qarşısında müxtəlif yollar qoyub. İnsan öz ixtiyari hərəkəti ilə öz kamillik yolunu tapıb, bu yolda addımlamalıdır. Bu yoxlanış və düzgün yolun seçimi ilə insan təkamülünün bir mərhələsi adlanır.

Həyatın Allah bəyənən şəkildə olması üçün digər kamillik mərhələlərinə qədəm qoymaq lazımdır. Həyatın başdan-başa Allaha bəndəlikdə ötüşməsi üçün iş görmək lazımdır. Hər nə varsa Ondandır və biz Onun bəndəsiyik. Bəndəyə bəndəlikdən başqa heç bir şey layiq deyil. Dünyəvi ehtiyaclar və maddi ləzzətlər insanın son hədəfləri sayılmır. Zəruri olan həddə bu işlərlə məşğul olmaq lazımdır. İbadət və bəndəlik üçün səy göstərmək, ibadət və Allaha pərəstişlə ilahi yaxınlığa çatmaq lazımdır.

İbadət ümumi məfhumdur, təkcə namaz və oruca aid deyil. Allah üçün görülən və Allah bəyənən hər bir iş ibadət hesab olunur. Ramazan ayında hətta oruc şəxsin yuxusu ibadətdir. Çünki oruc tutan şəxs səhər məbudu ilə raz-niyaz etmək üçün istirahət edir.

İnsan həyatının Allaha itaətdə keçməsi üçün maddi ehtiyaclar (yemək, geyim, məskən, ictimai münasibətlər və sair) onun hərəkətinə mane olmamalıdır.

Halal ruzi qazanmaq üçün çalışmaq ibadətdir. Lakin bu ibadətlə insan qəlbinin yalnız Allahla olduğu ibadət arasında çox fərq vardır. İbadət zamanı Allahdan başqasını düşünmək insanın Allaha doğru hərəkətini süstləşdirir. İnsan aləmlərin Məbuduna nə qədər diqqətli olarsa, onun Allaha doğru hərəkəti daha sürətli olar. Əgər halal ruzi əldə etmək üçün çalışmaq insanın Allahdan qeyrisini düşünməsinə və Allahı unutmasına səbəb olmursa, o daha yaxşı ibadət edib həqiqi təkamülə çata bilər.

Qüdrət və bol ruzi insanın məğrur olmasına səbəb olur. Bununla insan Allahdan qafil olub, Onun qarşısında inadkarlıq göstərir. Beləliklə, halal ruzi üçün təlaşın öhdəmizdəki məsuliyyətlərə mane olmaması üçün səy edib Allahdan kömək istəməliyik.

"İlahi, məni xalqın yanında əziz et və məni təkəbbürə düçar etmə”.

İnsanın cismani (fizioloji) ehtiyacları olduğu kimi, psixoloji ehtiyacları da var. Bunlardan biri hörmətli olmaq ehtiyacını hiss etməkdir (Əlbəttə, üstün mərifət məqamına çatmış şəxslər Allahdan qeyrisinə etina etmir və başqalarının hörmətinə ehtiyac duymurlar. Bəzən bu təbii ehtiyacın ödənməsi ilə insanda təkəbbür yaranır, bu isə onun inkişafının qarşısını alır.

Təkəbbürün bir çox fəsadları vardır. Təkəbbürdən yaranmış fəsadların əlacı insan varlığının həqiqəti barəsində təfəkkürlə əldə olunur. Əgər insan heç nəyi olmadığını və vücudunun aləmləri Yaradana bağlı olmasını anlasa özünü başqalarından üstün saya bilərmi?

"İlahi, Sənə ibadət etmək üçün mənə tövfiq ver. İbadətimi təkəbbürümlə puç etmə”.

İbadət üçün tövfiq əldə etmək kifayət etmir. İbadət zamanı şeytani vəsvəsələrin insanda təkəbbür yaratması mümkündür. Təkəbbür yaxşı əməlləri böyük saymaq, özündənrazılıq və özünü savablara tam layiqli hesab etməkdir. Təkəbbür bir neçə mərhələdən ibarətdir:

Öz yaxşı əməllərinə görə Allaha minnət qoymaq. Bu, təkəbbürün ən qorxulu mərtəbələrindəndir;

Allah qarşısında etdiyin yaxşı əməllərə görə xoşhal olmaq;

Özünü savaba tam layiqli bilmək;

Özünü başqa möminlərdən üstün hesab etmək. Bu alçaq sifətin bir çox fəsadları var. İmam Əli (ə) buyurur:"Təkəbbürə uğrayan şəxs həlak olar.” ("Vəsailuş-şiə”, 1-ci cild-321.)

"Mənə xalqa xidmət üçün tövfiq ver və xidmətimi minnət qoymağımla məhv etmə”.

İnsanın ilahi tövfiq taparaq Allahın razılığı üçün ehtiyaclıya kömək etməsi, xəstəyə yardım göstərməsi, fəqirə əl tutması, borclunun borclarını ödəməsi və sair xeyirxah işlər görməsi mümkündür. Lakin insan bir müddət sonra hansısa bir söz və ya əməllə həmin şəxsə minnət qoya bilər. Məsələn, ona deyər: "Əgər sənə kömək etməsəydim, çətinlikdə qalacaqdın.” Bu söz bütün göstərilən xidmətləri məhv edir. Qurani-Kərim buyurur: «Ey iman gətirənlər, yaxşı işlərinizi minnət qoymaq və əziyyət verməklə batil etməyin...»("Bəqərə” surəsi, ayə 264.)

Mühüm və zərif bir nöqtəni qeyd edək: İbadətdə riya və yaxşı işlərdə minnət insanı fəlakətə düçar edən yeganə bəla deyil. Bəzən insan özünü qoruyur, başqalarına minnət qoymur və riya edərək öz ibadətini özgələrə göstərmir. Lakin qəlbində özünü başqalarından böyük və əzəmətli hiss edərək, onlardan üstün bilir. Bu nöqsanın aradan götürülməsi üçün dayanmadan çalışmaq və Allahdan kömək istəmək lazımdır.

"Pərvərdigara, məni başqalarının gözündə nə qədər ucaltsan, öz gözümdə bir o qədər kiçilt”. Alimin elmi nə qədər artsa, o öz cahilliyindən bir o qədər çox xəbərdar olar. Elmi məlumatı olmayan bir şəxsdən neçə elmdən xəbərsiz olduğunu soruşsaq, 10, ya 20 elm adı çəkər. Lakin onun məlumatı artdıqca öz cahilliyini daha çox dərk edəsidir. Alim şəxs qarşısında xəbərsiz olduğu elm dəryası görür.

Mərifət baxımından insan Allahı nə qədər yaxşı tanısa, öz nadanlığı, acizliyi və çarəsizliyini bir o qədər çox dərk edər. İnsan nöqsanlarını etiraf edərsə, təkəbbürdən uzaqlaşar. Başqa halda nəfs tüğyan edər və insan əxlaqi fəsadlara düçar olar. İmam Səccad (ə) özünü Allah qarşısında hamıdan günahkar bilərək deyir:

Allahın dostları Ona yaxınlaşdıqca təvazökar olurlar. Cahil insanlar isə bir şey öyrəndikdə, yaxşı və savab iş gördükdə məlaikələrdən də qabağa düşür, bütün aləmin yaxşı işlərini öz adlarına çıxırlar.

Layiqli bəndələr mərifətləri artdıqca özlərini Allah qarşısında kiçik görürlər və onların həqiqi təvazösü yüksəlir. Həqiqi təvazö insanın qəlbində də özünü kiçik bilməsidir. Onlar özünü yalnız zahirdə, xalqın gözü qarşısında təvazökar göstərmirlər. Əks hal nifaq və ikiüzlülükdür. Həqiqi təvazö yalnız Allahın lütfü ilə müyəssər olur. Çünki insan nəfsi azğındır və tez bir zamanda qürura düçar olur.