Duanın bu hissəsində imam sadalanan kamilliklərin davamlı olmasını Allahdan istəyir. İmam istəyir ki, ömrün sonunadək bu kamilliklər davam etsin, onlarda heç bir nöqsan olmasın və insan düzgün yolda sabitqədəm olsun.

Seyyid Əli Xanın şərhində bildirilir ki, qədim bir səhifədə "bihudyən salih” əvəzinə "bihədyin salih” yazılmışdır. "Hədy” üsul mənasını verir. Həmin nəqlə əsasən duanın bu hissəsi belədir: "Pərvərdigara, məni heç zaman dəyişməyəcəyim ləyaqətli üsuldan bəhrələndir”. Əgər bu ifadə "bihudyən salih” olarsa: "Pərvərdigara, məni saleh hidayətlə bəhrələndir” mənasını verəcək. Hidayət əgər hidayətdirsə, deməli, saleh hidayətdir. Buna görə də uyğun sözləri demək düzgün deyil. Əlbəttə, bunu hansısa şəkildə yozmaq olar. Lakin "bihədyin salihin” ifadəsini daha münasib olması nəzərə çarpır; başqa bir rəvayətdə də bu ibarət "hədyin salih” şəklində verilmişdir.

Çox güman ki, burada "şəkk” sözünün lüğət mənası, yəni "iztirab” nəzərdə tutlmuşdur. Yəni elə bir niyyət ki, onda dəyişiklik yoxdur. İnsanın niyyət edərkən şəkkə düşməsi mümkündür. Amma, adətən, niyyət özü şəkk və yəqin olaraq iki yerə bölünmür.

Duanın bu hissəsində imam Allahdan üç şey istəyir: 1. Ləyaqətli və sabit rəftar; 2. İnsanın azmadığı haqqa doğru yol; 3. Düzgün və savab işlərdə daimi əzm. Bu cümlə bizə öyrədir ki, Allahdan istədiklərimiz və onun bizə əta etdiyi nemətlərin davamlılığı da Allahın əlindədir. Nemətlərin davamlı olmasını da Allahdan istəməliyik.

Duanın bu hissəsi "Ali-İmran” surəsinin 8-ci ayəsinin oxşarıdır: «Pərvərdigara, bizi hidayət etdikdən sonra düzgün yoldan azmağa qoyma...»

Allah bizi hidayət etdikdən sonra düzgün yolda istiqamətləndirməlidir. Allah Quranda buyurur: "Çox olub ki, bir peyğəmbərin ardıcıllarından böyük bir cəmiyyət savaşda öldürülüb. Onlar heç bir çətinlikdə Allahdan başqasına sığınmamış və yalnız bunu demişlər: "Pərvərdigara! Sənə qarşı yol verdiyimiz günahları öz kərəminlə bağışla, bizi sabitqədəm et, bizə kafirlərin məhvində yardım göstər, qalib buyur.” ("Ali-İmran” surəsi, ayə 146-147.)

Allah yolunda peyğəmbərlərə itaət edərək öz mal və canlarını verən şəxslər belə dua edirdilər: "Pərvərdigara, bizi düzgün yolda sabitqədəm et”

İnsan hər an xəta və çaşqınlıq sərhəddinə yaxındır. İbn-Mülcəm Muradi gecə namazı qılan bir şəxs idi. Lakin öz qılıncını Əmirəl-mömininin (ə) mübarək başına endirdi. Zübeyr əziz Peyğəmbərin (s) və həzrət Əlinin əmisi oğlu idi. O uzun illər peyğəmbərlə çiyin-çiyinə qılınc çaldı. Peyğəmbər onun qılıncı və qoluna dua etdi. İllərlə döyüşüb, mücahidlərdən və rizvan beyətinin səhabələrindən oldu. Peyğəmbərin vəfatından sonra məqam sevgisi onu elə bir uçuruma yuvarlatdı ki, Cəməl döyüşündə həzrət Əlinin (ə) üzərinə qılınc çəkdi.

Mərhum hacı Mirza Əbdül-Əli Tehrani (Allah ondan razı olsun) deyirdi: "Mən cavan vaxtlarımda Allahdan üstün mərifət mərtəbəsi istəyib, aşağı mərifət mərtəbələri haqda düşünmürdüm. Həmişə Allahdan istəyirdim ki, məni öz yaxınlığına, qonşuluğuna və rizvanına çatdırsın. Lakin indi, bu qoca vaxtımda Allahdan istəyirəm ki, məni dünyadan müsəlman kimi aparsın”. Dünyadan mömin getmək asan iş deyil. İnsanı əməlləri, rəftarı, imanı, əqidəsi və fikri daim dəyişə bilər. İnsanın bir şübhə ilə imanını əldən verməsi mümkündür. Demək, Allahdan istəməliyik ki, hidayət edib, düzgün yol göstərdikdən sonra bizi bu yolda sabitqədəm etsin. Bununla da düzgün yolu adladıqda bizdə heç bir şübhə yaranmasın. Əgər insan ölümdən əvvəl şəkk-şübhəyə düçar olarsa, onun bütün saleh əməlləri aradan gedər. Qurani-Kərim buyurur:

"İlahi, məni həyatım Sənin ibadətinə sərf olanadək diri saxla. Əgər ömrüm şeytanın otlağı olacaqsa, həmin an, qəzəbinə düçar olacağım zaman mənim canımı al”.

Biz imamı dərk etmək qüdrətində deyilik. Bu sözləri onun hansı halda və hansı səbəbdən dediyini düzgün təsəvvür edə bilmirik. İmam bu təbirləri hansı məqsədlə işlətmişdir? İmamla bağlı belə bir ehtimal vermək olarmı? İmam dua edərkən özünü nəzərdə tutur, yoxsa başqalarını öyrədir? Bütün bunları kənara qoyaraq diqqət yetirməliyik ki, uyğun təbirlər bizə aid ola bilər. Biz məsum deyilik, bizim ömrümüz şeytan üçün otlaq ola bilər. Bizim həyatımız, ruhumuz və qəlbimiz şeytanın daxil ola biləcəyi torpaq kimidir. Əgər həyatımızın hər bir anı bizi günaha aparıb süquta uğradacaqsa, eləcə də, əldə etdiyimiz kamillikləri məhv edəcəksə, belə bir ömür nə qədər tez sona çatsa, bir o qədər yaxşıdır.

İnsan axirətin varlığına inanırsa, bu duanı səmimi qəlbdən oxumalıdır. İnsan günah hücumuna məruz qalaraq, şəhvət, qəzəb, dünyəvi məqamların təsiri altına düşə bilər. Onun qəlbinə qəflət pərdəsi çəkilər, gözü və qəlbi kor olar. Bu an o nəfsani istəklərindən başqa heç bir şey görüb, tanımaz, geriyə qayıdış yolu qalmaz. Lakin belə bir vəziyyətə düşməmişdən öncə Allahdan, onun canını almasını istəməlidir.

Bu dua insanın əməllərinin islahına, islah barədə fikirləşməsinə, şeytanın nüfuzuna imkan verməməsinə və heç bir şəkk-şübhənin daxil olmaması üçün qəlb sərhədlərini möhkəmləndir-məsinə səbəb olur. Qurani-Kərim bu barədə buyurur: "Ayələrimizdə eyb axtarıb tənə edənləri gördüyün vaxt söhbəti dəyişənədək onlardan uzaqlaş. Əgər şeytan sənə unutdursa, Allahın kəlamını yada saldıqdan sonra bir daha sitəmkar güruhla bir yerdə qalma.”("Ən`am” surəsi, ayə 68.)

Quran peyğəmbər kimi şəxsiyyətə də belə bir sifarişin yersiz olmadığını bildirmək istəyir. Çünki batil söz peyğəmbərdə də təsir edə bilər.

Bu sözlərin azadlıqla heç bir ziddiyyəti yoxdur. Əgər bir yeniyetmə 200 kq-lıq daşı qaldırsa beli ağrıyacaq. Ona ağırlıqqaldıran olmaq istəyirsənsə, "uzun illər məşq edib tədricən ağır daşları qaldıra bilərsən” deyilərsə, onun azadlığına heç bir təcavüz olunmur.

Düzgün yolu tanımışıqsa, batil sözlər ardınca getməməliyik. Bu sözlər bizdə şəkk-şübhə və iztirabdan savay heç bir şey yaratmır. İmam bu duada Allahdan istəyir ki, əgər həyatım şeytanın otlağına çevriləcəksə, qəzəbinə düçar olmazdan öncə mənim canımı al. Əgər Səni qəzəbləndirərəmsə, qayıtmağım və səhvlərimi düzəltməyim üçün mənə kömək et ki, qəzəbinə düçar olmayam. Allah Quranda buyurur: "Qəzəbimə düçar olan kəs mütləq həlak olacaqdır.”("Taha” surəsi, ayə 81.)

«Başqalarının danlağına və eyb axtarmasına səbəb olacaq eyb və sifətlər» dedikdə saleh insanların bəyənmədiyi sifətlər nəzərdə tutulur. Burada məqsəd pis insanların danlaq və qınağına səbəb olacaq yaxşı əməllər deyil!

(3)

İslam baxımından insan ictimai bir mövcuddur. İnsan yalnız fərdi ibadətlərlə həqiqi kamilliyə çatmır. Kamilliyin bütün yönümlərini əldə etmək üçün xalq arasında yaşayıb cəmiyyətlə əlaqə saxlamaq lazımdır. İnsan öz ictimai həyatının bütün sahələrində, həyat yoldaşı, övladlar, dostlar, düşmənlər, qonşularla əlaqədə, müamilələrdə, cihadda, millət və dövlətlərlə əlaqədə və sair işlərdə Allahın göstərişlərinə itaət edərək Allaha yaxınlaşa bilər.

Bəzən bu əlaqələr narahatçılıqlara, qəlb məşğuliyyətlərinə və qarşıdurmalara səbəb olur. Düşmənçilik bəzən dünyəvi, bəzən dini işlərə xatir olur. Bəzən isə bu düşmənçiliklər Allahın insana verdiyi nemətlərə paxıllıqdan irəli gəlir. Bəzən insan heç kimlə düşmən olmur və heç kim ona qarşı paxıllıq etmir. Lakin bir-birləri ilə zövqləri uyğunlaşmır və bir-birlərini düzgün anlamırlar. Bu zövq, səliqə ixtilafı onlar arasında pis münasibət yaranmasına səbəb olur.

Demək, səliqə, zövq uyğunlaşmaması, bədbinlik, bədgümanlıq, həsəd, kin, düşmənçilik və bu kimi başqa qəlbi işlər insanın həyatda başqaları ilə dostcasına və səmimi rabitə saxlaya bilməməsinə gətirir. Bu mövzu insanın qəlb məşğuliyyətini, nigarançılığını və kin-küdurətini artırır. Eyni zamanda, bu, ibadət zamanı insanda qəlb iştirakının azalmasına səbəb ola bilər. Həzrət duanın bu hissəsində uyğun halları nəzərdən keçirir.

"Ədnəyn” sözü yaxın qohumlar mənasını bildirir. İnsanların müxtəlif şəxslərlə rabitələri fərqlidir. Yaxın qohumlar, uzaq qohumlar, qonşular və sair şəxslərlə əlaqə xüsusi şəkildə olmalıdır.

Yaxın qohumlar bir-biri ilə əlaqə saxlamalı və bu əlaqəni kəsməməlidirlər. Bir-biri ilə mehriban olub, kobudluğa yol verməməlidirlər.

Bəzən insan öz yaxınlarının köməyinə ehtiyaclı olur. Onlar isə kömək etmirlər.

İlahi, zülmkarların və insanları hədələyən-lərin hədəsi əməli şəkildə olmasa da bizim qəlbimizdə qorxu yaradır, bu qorxunu aramlığa çevir!

Duanın bu hissəsi zalım və ya paxıl bir insanın zülm və təcavüz etmək istəyinə aiddir. İmam Allahdan istəyir ki, zalımın zülmü onda heç bir pis təsir qoymasın.

Bu hissə bizə zülm olunan zamana aiddir. Zülm qarşısında nə etməliyik? Onlardan intiqam alıb, əməllərinə uyğun cavab verməliyikmi? Yoxsa onların günahlarını bağışlamalıyıq? Qurani-Kərim buyurur: "Yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz! (Ey peyğəmbər! Sən və ümmətin) daim xalqın pisliyini yaxşılıqla dəf et. Belə olduqda aranızda düşmənçilik olan şəxsi sanki yaxın bir dost görərsən!” ("Fussilət” surəsi, ayə 34.)

"Pərvərdigara, mənə hiylə qurmaq istəyənlərə qarşı xeyirxah olmağım üçün tövfiq ver”;

"Məndən uzaqlaşmaq istəyən şəxslərin əməllərinə yaxşılıqla cavab verim”;

"Mənə paxıllıq edənlərin həsədinə bəxşişlə cavab verim”;

"Bədgümanlıq, bədbinlik və ya düşmənçilik səbəbindən mənimlə əlaqələri kəsən şəxslərlə əlaqə saxlayam”;

"Qeybətimi edən şəxslərin arxasınca onların yaxşılığından danışım”;

"Mənə yaxşılıq edənlərə təşəkkür edim və pis rəftar edənlərin pisliklərini bağışlayım”.

"Pərvərdigara, Məhəmməd və onun ailəsinə salam göndər və mənim abrımı varlılıqla qoru. Kasıblıq üzündən məni etibarsız məqama salma ki, Sənin ruzini yeyənlərdən kömək istəməyə məcbur olum”. "Nəhcül-bəlağə”də duanın bu hissəsinin əvvəlki cümlələrinə oxşar bir çox təbirlər gəlmişdir. Bütün məsumlar vahid bir nurdur. Bir neçə imamdan eyni bir duanın inşası təəccüblü deyil. Bəlkə də, imam Səccad (ə) bu duanı Əmirəl-möminindən (ə) öyrənib.

"Aberu” sözü "ab” və "ru” ("üzün suyu”) sözündən təşkil olunmuşdur. Az və ya çox bütün dinlərdə bu cür terminlərdən istifadə olunur. Bütün insanlar cəmiyyətdə abırlı olmaq istəyir. Yəni ətrafdakı insanlar ona hörmətlə yanaşsın və təhqiramiz baxışlarla baxmasınlar. Qiyafə, paltar, rəftar, xasiyyət və əməllər başqalarının insana hörmətinə səbəb olarsa, o, cəmiyyətdə abırlı hesab olunar. Əgər şəxsin əməlləri, xasiyyəti, qiyafəsi insanların nifrətinə səbəb olarsa, bu şəxs cəmiyyətdə abırsız və hörmətsiz olar.

Bəzi sufilər zahirən bəzənməyi düzgün hesab etmirlər. Onların fikrincə, paltar, üz-göz və cisim təmiz, səliqəli olmamalıdır. Guya, bədənin üfunətli, paltarların çirli və saçların pırtlaşıq olması mənəviyyatdır. Onlar öz xam xəyalları əsasında nəfsləri ilə mübarizə aparıb bir növ ruhi kamilliyə çatmaq istəyirlər. Əslində onların bu əməlləri bir növ şeytanla əlaqə səbəbidir. Şeytan onlara arabir kömək edir ki, qəlbləri rahat olsun və bu köməklərin haqlılıq nişanəsi olduğunu düşünsünlər.

Quran və məsum imamların göstərişlərindən məlum olur ki, bu sayaq əməllər çox pislənilmişdir. Hətta Quranda özlərini ehtiyaclı göstərməyən kasıblar tərif olunmuşdur:

"Onlar çox iffətli olduqlarından tanımayanlar onları ehtiyacsız sayar. Siz onların simalarından yoxsulluqlarını anlayarsınız. Çünki onlar nəfsitox olduqlarından kimsədən bir şey istəməzlər.”("Bəqərə” surəsi, ayə 273.)

İslam baxımından, insan geyimində, başqaları ilə münasibətdə (ailə və ictimai münasibətlərdə) elə rəftar etməlidir ki, insanların hörmətini qazana bilsin. Rəvayətlər iki növ paltarı olan (bayram günləri, cümə günləri və ya cəmiyyət içinə çıxmaq üçün təmiz paltarlar və iş üçün paltar) şəxsləri məzəmmət etmir və onların bu əməllərini dünyagirlik kimi göstərmir. Əksinə, rəvayətlər bu cür insanları tərifləyir. İslami cəmiyyətdə insanlar bir-birləri ilə daha çox əlaqə saxlayıb, bir-birlərini sevməlidirlər. Bu əməl onların maddi və mənəvi təkamülü üçün inkişaf zəminəsi yaradır. Rəvayətlərdə möminlərin görüş zamanı bir-birlərinin əlini sıxıb, bir-birlərinə məhəbbət göstərmələri sifariş olunur. İmam Baqir (ə) buyurur:

"İki mömin qarşılaşıb bir-biri ilə görüşdüyü zaman Allah-təala əlini onların əlinin arasına daxil edər. Allah bu iki nəfərdən dostunu daha çox sevənə nəzər salar.”("Üsuli-kafi”, 2-ci cild, səh.179.)

Bütün bu sifariş və həvəsləndirmələr möminlərin bir-birləri ilə əlaqə saxlayıb, bir-birlərini sevmələri üçündür. İnsanların nifrətinə səbəb olan şeylərdən çəkinmək bu növ əlaqələrin, dostluq və mehribanlığın şərtidir. Heç kim çirkin, pis, qoxulu və saçları pırtlaşıq şəxslə görüşmək istəmir. Hətta insanın belə bir şəxsə baxmaq istəməməsi də mümkündür. Çətin ki, kimsə belə bir şəxslə oturub söhbət etsin və onun sözlərinə qulaq assın!

Əziz peyğəmbər dostları ilə görüşə getmək istədikdə saçlarını darayar, özünü ətirləyər, dişlərini yuyar və paltarını qaydasına salardı. Bundan əlavə, güzgüyə baxardı ki, üz-gözündə və paltarlarında eyb olmasın. Ayna olmadıqda qabda suya baxırdı. Təmizliyə olan bağlılıq və xalqın bu işə həvəsləndirilməsi insanların bir olub, bir-birlərini sevmələri üçündür. Bu qayda ilə insanlar bir-birlərindən istifadə edə bilərlər. Mömin ilə kafir arasında fərqlərdən biri də budur ki, abır-həya səciyyəsindən mömin dinin təyin etdiyi ictimai vəzifələri yerinə yetirmək, kafir isə çirkin məqsədlərinə çatmaq üçün istifadə edir. Bir çoxlarının ağılı gözlərindədir. Adətən, xalq kasıb insana münasibətdə etinasız olur. Bu cür insan üçün cəmiyyətdə, hətta möminlərin arasında mövqe tutmaq çox çətindir. Var-dövlətin imam üçün heç bir dəyəri yoxdur. Lakin o bunu abır-həyasını qorumaq üçün istəyir. Bununla da ictimai mövqe sayəsində islami və iman vəzifələrini yerinə yetirə bilsin.

Başqalarına möhtac olan şəxs insanlara ehtiyac əlini açmağa məcburdur. Bu halda, insanlar ona kömək etsələr, o yoxsul qalır, əgər ona kömək etməsələr daha çox əziyyətə dözməli olur. Lakin yer və göylərin xəzinəsi Allahın əlindədir. O öz sonsuz kərəm və lütfü ilə insanın ehtiyaclarını ödəyib onun abır-həyasını qoruya bilər.

"Pərvərdigara! Olmasın ki, alçaq və şər fərdlərə ağız açım, mənim ehtiyacımı yerinə yetirənlərə sitayiş edib borclu qalım. Məcbur olum ki, ehtiyacımı yerinə yetirməyənlər haqqında pis söz deyim. Axı bəndələrinə nemət əta edib, bu neməti kəsə bilən yalnız sənsən”.

Bəzən dünyada ehtiyaclarının açarı alçaq insanların əlində olur. Allahdan istəməliyik ki, bu növ ehtiyaclarımızı öz qeyb xəzinəsi vasitəsi ilə ödəsin. Belə ki, alçaq insanlardan kömək istəməyə ehtiyacımız olmasın. Quran buyurur:"Əgər Allah sənə bir zərər yetirsə, səni Allahdan başqa heç kəs qurtara bilməz. Əgər Allah sənə bir xeyir diləsə, heç kəs Onun nemətinə maneçilik edə bilməz. Allah onu bəndələrindən istədiyinə nəsib edər.”("Yunus” surəsi, ayə 107.)

Rahatlıq və sağlamlığın özü imam üçün əhəmiyyət kəsb etmir. İmam sağlamlıq və rahatlığı Allaha ibadət üçün vasitə hesab edir. Sağlamlıq və asudəlik ibadət və təqva ilə yanaşı olmalıdır.

Təqvalı olmaq istəyən bəzi şəxslər lazım olmayan yerlərdə ehtiyat edirlər. Hətta bu ehtiyat onların vaciblərdən uzaqlaşmasına səbəb ola bilər. Beləliklə, zöhd və təqva dairəsinə daxil olmamışdan öncə onun sərhədlərini yaxşıca tanımalıyıq.

İnsan günahlarına nəzər saldıqda Allahın mərhəmətinə olan ümidi yox olur. Bu an Allahın rəhmətinə ümidvar olmaq bir arzu şəklinə düşür.

İnsan üçün daim qəflət təhlükəsi var. Bundan əlavə, bəzən insanın Allahı tamamilə unutmasına səbəb olan hadisələr baş verir. Bu zaman fəryadımıza çatıb, öz zikrini bizə ilham etməsini və qəlbimizi ayıltmasını Allahdan istəməliyik.