Mömin və gözəl əxlaqlı insanın xüsusiyyətlərindən biri də özündəki eyibləri tapıb paklaşdırmaqdır. Hamı bilir ki, başqasından eyib tutmaq pis və rəzil sifətlərdəndir, lakin özündəki eybi axtarıb aradan götürmək isə yaxşı və fəzilətli sifətlərdən sayılır. Çünki insan yalnız özündəki eyibləri paklaşdırdığı zaman kamillik dərəcəsinə çata bilər. Şübhə yoxdur ki, Məsumlardan(ə) başqa bütün insanlarda çatışmamazlıq və qüsurlar olub, onlar heç biri nöqsandan xali deyildir. Buna görə də hamı öz eybini axtarıb düzəltməlidir. Bu əməl o vaxt baş tuta bilər ki, insan öncə öz eyiblərini bilib onu etiraf etsin, çünki bəndə öz qüsur və eyiblərindən xəbərdar olub etiraf etməyincə onun çarəsi haqda fikirləşməz. Bəs, eyibləri necə tanımalı?

Cavab: Eyibləri üç yolla müəyyənləşdirmək olar:

1. Müraqibə (qorumaq) və mühasibə (hesablaşma) yolu ilə, yəni əgər insan öz əməl və rəftarını salehlərin, təqvalıların qəbul etdiyi ölçülərlə müqayisə edərsə, onlarda olan xüsusiyyətlərin onda olmadığını görüb eyiblərini yaxşı dərk edər.

2. Bəd əxlaqlı, pis rəftarlı əxlaqsız adamların əməllərindən ibrət almaqla. Sədi Şirazi deyir: Loğmandan soruşdular: "Ədəbi kimdən öyrəndin?”- dedi: "Biədəblərdən”.

3. Nəsihətini əsirgəməyən, xeyirxahlıq üzündən eyiblərini gözəlləşdirmədən və yaltaqlanmadan söyləyən sədaqətli adamlarla dostluq etməklə. Ağıllı adamların müxtəlif zamanlarda gizli xəstəliklərə düçar olmamaq üçün həkimə müraciət etdiyi kimi, əxlaqi məsələlərdə də təbib və əxlaq ustadına müraciət etmək lazımdır. Bəli, həqiqi və imanlı dost bu yolda ən yaxşı bələdçi olub müalicəsinin gecikməməsi üçün rəfiqini tutulduğu xəstəliklərdən xəbərdar edər. Əlbəttə, bu üsul o zaman yaxşı nəticə verə bilər ki, dərdli olan şəxs səmimi, mehriban dostların nəsihətinə qulaq asıb büdrəyərkən və səhv edərkən özünü ayıltmağı onlardan xahiş etsin. Yeddinci İmam Museyi Kazim(ə) buyurur: "Çalışın vaxtınızı dörd yerə böləsiz; bir hissəsini Allah ilə aranızı xəlvət edib ibadət etmək, bir hissəsini dolanışığınızı təmin etmək, bir hissəsini sizi eyiblərinizdən xəbərdar edib sizinlə qəlbən dostluq edənlərlə görüşmək və bir hissəsini də şərən heç bir maneəsi olmayan ləzzət çəkib istirahət etmək üçün ayırın. Bu ayırdığınız zaman (istirahət vaxtı) ilə özünüzü başqa işlərinizi yerinə yetirmək üçün hazırlaya bilərsiniz.”( «Nəhcül-bəlağə» / Hikmət №126.)

Deməli, hər kim öz səhvini başa düşmək və nalayiq əməllərindən, danışığından xəbərdar olmaq istəyirsə, onunla mehriban və səmimi olan şəxslərdən özünün zəif cəhətlərini ona demələrini xahiş etsin.

Əxlaqi vəzifə:

İslamda etibarlı və saleh əməlli din qardaşları ilə oturub-durmaq tövsiyə olunduğu kimi, onların da vəzifəsi düzgün və xeyirli yolu göstərməyi özlərindən əsirgəməməkdir, çünki dost öz dostunun eybini ona deməlidir. Hədislərdə belə nəql olunur: "Dost odur ki, pis işlərdən çəkindirsin. Düşmənin odur ki, yalan danışıb səni aldatsın. (Pis əməllərini sənin gözündə yaxşı cilvələndirsin.)”(«Nəhcül-bəlağə» (Sübhi Saleh) Xütbə №50.)

İmam Baqir(ə) Saleh adlı bir şəxsə buyurdu: "Ey Saleh! Səni güldürən və xeyirxahlığını istəməyən şəxsin dalınca getmə. O kəsin dalınca get (məşvərət et) ki, səni ağlatsın və sənin yaxşılığını istəsin. Tezliklə hamınız Allah dərgahına dönəcəksiz. O zaman kimlərin həqiqi dost olduğunu dərk edəcəksiz.”(«Vəsailüş-şiə»:VIII c / səh-573 /fəsil-138 / hədis №9.)

İmam Sadiq(ə) buyurdu: "Mənim ən sevimli qardaşım odur ki, eyiblərimi mənə desin.”(

Deməli, hər kim dostluq iddiası edir, amma dostunun eyiblərini ona demirsə və gördüyü hər cür qüsurun üzərindən soyuqqanlıqla keçirsə, həqiqi dost deyildir. Bəzən düşmən münasibət bəsləyən şəxs (düşmənçilik üzündən olsa da) adama elə bir xidmət göstərib onun eybini deyir ki, əgər deməsəydi, həmin insan asanlıqla öz eybini başa düşməyəcəkdi. Peyğəmbər(s) buyurdu: " Mömin möminin güzgüsüdür. Mömin şəxs öz pis və yaxşı cəhətlərini öz mömin qardaşında pis görür."(«Biharül-ənvar» (Beyrut çapı): XXXIV c / səh-88.)

Yəni güzgü qarşısında durarkən insan öz eybini gördüyü kimi, din qardaşı da güzgü kimi onun gözəllik və çirkinliklərini ona göstərir. Başqa bir rəvayətdə isə o ali Cənabdan belə nəql olunur: "Mömin öz qardaşı üçün çirkinlik və eybərcərlikləri özündə əks etdirən güzgü kimidir.”(«Üsuli-kafi»: II c / səh-34 / hədis №11.)

Eybi gizlətmək xəyanətdir:

Eyib tutmaq haram və günah olduğu kimi, eybi gizlətmək də xəyanətdir. Mömin güzgü kimi din qardaşının gözəllik və çirkinliklərini yalnız onun özünə göstərməlidir. İmam Sadiq(ə) buyurur: "Hər kim öz din qardaşının nalayiq hərəkətini görüb onu bu işdən çəkindirmək iqtidarına malik olduğu halda mane olmazsa, (ona qarşı) xəyanət etmişdir.”(«Vəsailüş-şiə»:VIII c / səh-577.)

Biz özünü eyiblərdən təmizləmək barədə söhbət açdıq. Özünü eyiblərdən xilas etmənin xeyirli cəhətlərindən danışmaqla qurtarmaz. Burada isə bəhsimiz eyibtutma barədədir. Bunun da çirkinliyi haqda hər nə qədər danışılsa, yenə də azdır, amma bunların arasında çox incə fərqlər vardır, çünki eyibtutma ilə eybi özündən paklaşdırma zahiri xüsusiyyətlərinə görə oxşarlıq təşkil edirlər. Lakin birincisi (eyib tutmaq) təhqir və alçaltma kimi qeyd olunur, ikincisi (eybi özündən paklaşdırmaq) isə xeyirxahlıq və saflaşdırma mənasındadır. Birincisi düşmənçilik, kin-küdurət, ikincisi isə dostluq və mehribanlıq üzündəndir. Eybi deyən şəxsin məqsədi xeyirxahlıq olarsa, təbii ki, səmimiyyət və ehtiramla davranacaq, yox əgər məqsədi təhqir və alçaltmaq olarsa, hörmətsizlik göstərəcək. Daha qısa desək, hədəf və məqsəd vasitəyə aydınlıq gətirmir, əksinə, onu əhatə edir, yəni məqsəd vasitə ilə münasib seçilir.

Kim ki birinin eybini özünə demək istəyirsə, yaxşı niyyət, təmiz qəlb və açıq ürəklə ona başa salmalı, danışarkən kəmali-ədəblə, ehtiramla sözünü deməli, rəfiqinin şəxsiyyətini alçaltmamaq üçün ehtiyatlı olmalı, düzgün, sağlam və islahedici tənqid sancmaq və eyib tutmağa çevrilməməlidir, yoxsa nəticəsi əksinə olar, çünki heç bir insan xətasız və səhvsiz deyildir. On dörd Məsumdan(ə) başqa heç kim səhvə yol vermədiyini iddia edə bilməz. Məsum olduqları halda belə, onlar da özlərini Allah qarşısında günahkar və naqis hesab edirlər. Nümunə olaraq İmam Səccad(ə)-dan bir misal gətiririk:

"İlahi! Məni pisliklərə sövq edən, sənin dərgahında günah etməyə təşviq edən, səhv iş görməyə yönəldən və sənin qəzəbinə düçar edən nəfsdən (nəfsi əmmarədən) sənə şikayətim var.”(«Biharül-ənvar» (Beyrut çapı): XXIX c / səh-258.)

Başqa bir duada isə o Həzrət Allah dərgahına əl açıb belə yalvarır:

"Ey mənim Ağam! Səni günah etməkdən lal olmuş bir dillə səsləyirəm. Pərvərdigara! Səninlə günahın çoxluğundan həlakət vadisinə yuvarlanmış bir qəlblə dərdi-dil edirəm.”(«Biharül-ənvar» (Beyrut çapı): XXXV c /səh-374)

O, özünün Allah qarşısında acizliyini bildirərək deyir:

"Ey mənim Mövlam! Günahlarıma baxanda çox qorxuram. İlahi! Saysız-hesabsız günahlar məni əhatə etmiş, dilimi üzr istəməkdən qısaltmışdır. Daha bir üzrüm yoxdur ki, sənin dərgahına gətirim, bəhanəm qalmamışdır ki, onu sənə deyim və öz etdiyimdən bağışlanmaq istəyim...”(Müstədrəkül-vəsail: c-2 /səh-100.)

İmam Səccad(ə)-ın məsum və günahsız olmasına baxmayaraq, amma yenə də özünü günahkar bilir. Buna görə də hər bir şəxsin eybi və qüsuru özünə deyilməlidir. Yaradılış aləmində Allah-təala hamını bir yaratmamışdır. Yaxşı sifətlər və bəyənilmiş keyfiyyətlər kimi, hər bir şəxsdə eyib və qüsurlar da vardır, buna görə də insan heç kimdən nöqsan tutmalı, əksinə, təhqir etmədən, qəlbinə toxunmadan, səmimiyyət və mehribanlıqla rəfiqinin eybini yalnız özünə deməlidir, çünki İslamda mömininin şəxsiyyətinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Başqalarının eybini danışmaq da zəruri bir işdir. Bu zərurəti möminin şəxsiyyətinə toxunmadan xüsusi şəkildə və təklikdə də demək olar: "Zəruri işlər gərək öz çərçivəsində həll olunsun”. Yəni öz çərçivəsindən kənara çıxmasın. Həzrət Əli(ə) buyurur: "Camaat arasında nəsihət etmək bir növ döyməkdir.”(Müstədrəkül-vəsail: c-2 /səh-100) İmam Həsən Əsgəri(ə) buyurur: "Hər kim öz din qardaşına təklikdə öyüd-nəsihət verərsə, onu zinətləndirmiş və hər kim başqalarının yanında ona öyüd-nəsihət verərsə, onun xəcalət çəkməsinə səbəb olmuşdur.”(«Müstədrəkül-vəsail»: «Ali-əl-beyt» müəssisəsinin çapı IX c/ s-85 /həcc kitabı; «Vəsailüş-şiə»: VIII c / s-573 / həcc kitabı / hədis №9.)

Başqalarının səhv və xətalarını deməkdə məqsəd onları rüsvay etmək olarsa, şübhəsiz, bir gün Allah-təala onu da xalq arasında rüsvay edər. İmam Baqir(ə) Peyğəmbər(s)-dən belə nəql edir: "Ey dilində müsəlman olub qəlbi ilə müsəlman olmayanlar! Müsəlmanlara (onları rüsvay etmək üçün) eyib tutmağa çalışmayın. Çünki hər kim başqalarının eybini axtarmağa cəhd göstərərsə, Allah-təala eyiblərini üzə çıxarıb onu rüsvay edər.”(«Müstədrəkül-vəsail»: «Alul-beyt» müəssisəninin çapı IX c / səh-85 /həcc kitabı; «Vəsailüş-şiə»: VIII c / səh-573 / həcc kitabı / hədis №9.)

Digər rəvayətlərdə də söylənilir ki, evin içində və gizlində belə günah etsə, Allah-təala onu üzə çıxarıb rüsvay edəcəkdir.(Məkasibi-mühərrəmə şeyx Ənsari və İmam Xomeyni II c / səh-72.)

Öz din qardaşına zahirdə dostluqdan dəm vurub onun etibarını qazanmağa cəhd göstərən, lakin daxildə ona qarşı düşmən münasibət bəsləyən və münasib bir vaxtda fürsət düşən kimi onu rüsvay etmək üçün dostunun səhvlərini və zəif cəhətlərini dəqiq surətdə özündə qeyd edənlər axırda özlərini küfrün sərhədinə yaxınlaşdırırlar. İmam Baqir(ə) buyurur: "İnsanı küfrə yaxınlaşdıran şeylərdən biri də öz din qardaşı ilə zahirdə din adından dostluq edib, fürsət düşən kimi onu rüsvay etmək üçün səhvlərini bir-birinin ardınca yadda saxlamaqdır.”(Demək olar ki, kiçik günahları təkrar-təkrar yerinə yetirmək insanın boyun əyməyən və xəbis ruha malik olmasından xəbər verdiyinə görə böyük günah sayılır. Bu cəhətdən yalan və başqa günahlar arasında heç bir fərq yoxdur.)

İmam Sadiq(ə) buyurur:

"İnsanı Allahdan daha çox uzaqlaşdıran hal fürsət düşən kimi rüsvay etmək üçün biri ilə üzdə dostluq edib onun eybini yadda saxlamaqdır.”("Müstədrəkül-vəsail”: II c. / səh-100 Şeyx Müfid «İxtisas»: səh-232.)

Sağlam və islahedici tənqid əvəzinə başqalarının eybini aşkar edib onların şəxsiyyətini alçaltmaq fikrinə düşənlər böyük günaha bataraq dəhşətli əzaba düçar olacaqlar. «Qurani-Məcid»də bu barədə buyurulur:

Müsəlman olan şəxsin vəzifəsi budur ki, islami, insani və əxlaqi vəzifələrin hökmünə görə din qardaşının hər hansı bir eybini və ya səhvini görərkən təklikdə ona desin ki, o da özündə olan eyib və ya səhvi düzəltmək, bir daha onu təkrar etməmək üçün qətiyyətlə çalışsın, nəinki bir səhv və ya qüsurlu bir əməl gördükdə yaxud başqalarından eşitdikdə araşdırmadan həmin şəxsi təhqir edib nəticədə özünü də cəhənnəm əzabına düçar etsin.

Burada diqqəti özünə cəlb edən məsələ budur ki, «Qurani-Məcid»də möminlər arasında pozğun əməllər yayanların yox, möminlərə böhtan atmağı xoşlayanların cəhənnəm əhli olduğu söylənilir. Bu, özü də müsəlmanların Allah dərgahında nə qədər ehtiramlı olmasına bir dəlildir. O, möminlər barədə deyilən və eşidilən hər nə varsa, başqalarının yanında danışılmasına icazə vermir, çünki insanın öz gözü ilə başqasının günah etdiyini görüb onu xalq arasında ifşa etməyə haqqı olmadığı surətdə, məlumdur ki, başqalarından eşidib öz gözü ilə görmədiyini deməyə heç haqqı olmaz.

İmam Sadiq(ə) buyurur: "Hər kim mömin şəxs barədə gördüyünü və ya eşitdiyini danışarsa, (camaat arasında yayarsa), Allah-təalanın ayədə buyurduğu "möminlər arasında pis söz yaymaq istəyən...”-lərdəndir.”(Əl-müfrədat fi ğəribil-Quran”: "Lən” lüğəti.)

Şayiə yayanlara qarşı mübarizə yolu müxtəlifdir. Biz onlardan yalnız ikisini qeyd edirik:

1. Eyib tutanlardan uzaqlaşmaq

İmam Sadiq(ə) belə insanları milçəyə bənzədir. O, bu barədə buyurur: "Milçəyin təmiz və sağlam yerləri tərk edib bədənin yaralı yerlərinə qonması kimi, alçaq və nadan adamlar da napak və murdar yerlərdə oturub başqalarının eybini araşdıraraq onların yaxşı cəhətini görməməzliyə vururlar.”("Cameüs-səadat”: c-2 / səh-322.) Buna görə də onlardan uzaqlaşmaq vacibdir. Belə şəxslərlə nəinki yoldaşlıq etmək olmaz, hətta onlara qarşı düşmən münasibət də bəsləmək lazımdır. Həzrət Əli(ə) buyurmuşdur: "Başqalarının eybini axtaran şəxs sənin ən qatı düşmənin olmalıdır.”(Həmin mənbə: səh-323; "Biharül-ənvar” (Beyrut çapı): c-69 / səh-236 (azca fərqlə).)

2. Eyib tutanlara qarşı etinasızlıq

Şayiə yayanlara qarşı mübarizə aparmağın bir yolu da onların özünə qarşı etinasızlıqdır. Belə başqasının eybini danışmaqla cəmiyyəti zəhərləyirlər. Bununla da əxlaqsızlıq və günahın yayılması üçün şərait yaradırlar. Demək, şayiə yayanlara qarşı etinasızlıq ən yaxşı mübarizə yoludur. Məhəmməd ibn Füzeyl adlı bir şəxs belə nəql edir: "Yeddinci İmam Musa ibn Cəfər(ə)-ın hüzuruna gedib ərz etdim:

-Sənə canım fəda olsun, mənim din qardaşlarımın biri haqqında xoşagəlməz bir hadisə danışdılar. Bu söhbət isə mənim heç xoşuma gəlmədi. Eşitdiklərimi onun özündən soruşanda inkar etdi, halbuki bu əhvalatı mənə etibarlı şəxslər danışmışdılar.

İmam Musa ibn Cəfər (ə) buyurdu:

-Ey Məhəmməd! Öz gözünü və qulağını müsəlman qardaşının sözü qarşısında təkzib et. Əgər əlli nəfər şahid kimi and içib onun barəsində sənə bir söz deyərkən o özü inkar edərsə, onların şahidliyinə etina etmə. Onun sözünü qəbul edib onların sözünə inanma. Heç vaxt onun şəxsiyyətini hörmətdən salan söz-söhbəti camaat arasında yayma, yoxsa Allah-təalanın buyurduğu adamlardan hesab olunarsan: "Möminlər arasında pis söz yaymaq istəyənləri dünyada və axirətdə şiddətli bir əzab gözləyir.”("Vəsailüş-şiə”: c-8 / səh-572; "Üsul Kafi” c-2 / səh-339 /hədis №3)

Başqa bir hədisdə İmam Baqir(ə) buyurur: "Mömin qardaşının yetmiş böyük günahını gizlətmək hər bir möminə vacibdir.”(Həmin ünvan: hədis №4; Biharül-ənvar (Beyrut çapı) c-69 / səh-247.)

Həzrəti-Əli(ə) buyurur: "Camaat! Kim öz din qardaşının din cəhətdən yaxşı müsəlman olmasını bilirsə, onun barəsində deyilən dedi-qodulara qulaq asmasın. Bilin və agah olun, (sözün təsiri oxdan daha güclü və daha ağırdır.) bəzən oxatanın atdığı ox hədəfə dəymir, amma deyilən söz (yalan və batil olsa da) təsirsiz qalmır. Batil sözlər isə məhv olacaq (ondan yalnız danışan üçün günah qalır). Allah eşidəndir, şahiddir. Bilin ki, haqq və batil arasındakı məsafə dörd barmaqdan artıq deyildir.”

İmamdan bu sözün mənasını soruşanda o həzrət dörd barmağını bir-birinə bitişdirərək qulağı ilə gözü arasına qoydu. Sonra isə buyurdu: "Batil-eşitdiklərin, haqq isə gördüklərindir.”(Müstədrəkül-vəsail: c-2 / səh-100)

Şübhəsiz, insanın öz eyiblərini tanımasına böyük ehtiyacı vardır. Bu sahədə başqalarının da nəzərindən faydalanıb paklıq və ixlasına şübhəsi olmayan şəxslərə müraciət edilməlidir. Digər tərəfdən xeyirxah dostlar da onun eyib və qüsurlarını xalq arasında yox, xüsusi olaraq təklikdə deməlidirlər. Əgər bir kəs nəsihət etmək fikri ilə möminlərin günah və eybini camaat arasında deyərsə, şərəfli " möminlər arasında pis söz yaymaq istəyənləri dünyada və axirətdə şiddətli əzab gözləyir...” ayəsi ona aid olub, şayiə yayanlardan sayılar. Belə adamlar dünya və axirətdə Allahın dəhşətli əzabına düçar olacaqlar. Ayənin sonunda buyurulan kəlam isə bu günahın nə qədər böyük olduğunu ifadə edir: "..... (Hamının əməlini, yayılan şayiələrin, atılan böhtanların doğru olub-olmadığını) ancaq Allah bilir, siz bilməzsiniz!”

Dilin təhlükəli bəla və günahlarından biri də yalandır. Yalan böyük günahlardan olub bütün pisliklərin, çirkinliklərin mənbəyi və açarıdır. Fəzilətli mömin heç vaxt dilini bu iyrənc xislətə adət etdirməz, çünki yalan insanı yalançı və baş-ayaq bir şəxsiyyətə çevirib, onu hamının yanında etibarsız edər. Amma təəssüflər olsun ki, yalan asan iş olduğundan və çox da zəhmət tələb etmədiyindən bəzi adamlar məqsədə tez nail olmaq üçün ondan istifadə edərək cürbəcür yalanlar qoşurlar. Belələri çox vaxt bir gündə onlarla yalan danışırlar. Faciəli burasıdır ki, onlar ictimai və şəxsi həyatda bu yalanların pis aqibəti haqda heç fikirləşmir, yalanı qoçaqlıq hesab edib doğru danışanları siyasətsiz və ləyaqətsiz kimi düşünürlər, daha bilmirlər ki, yalan danışmaq insanın pak fitrətinə, əzəmətli şəxsiyyətinə zidd olub, əslində Allah-təala ilə düşmənçilik etməkdir, çünki O, dünyanı həqiqət və düzgünlük əsasında yaratmışdır:

Həqiqət və sədaqət qanunu dünyanı başdan-başa əhatə etmişdir. Zahiri baxımdan dünyada bəzi ziddiyyət və ixtilafların olmasına baxmayaraq, əslində dünyada yalan və xəyanət yoxdur. Saf və xalis həqiqətləri təbii olaraq təbiətdə axtarıb yaradılışın dilindən eşitmək lazımdır. Bütün elmi və fəlsəfi qanunlar varlıq dünyası, ona hakim olan qanunlar, haqsevərlərdən dərk olunmuş və ümumən hamının varlığın sirləri haqda düşüncə və aldıqları ilhamdan başqa bir məfhum deyilmi? Onların varlıq və ona hakim kəsilmiş qanunlarından başqa bir əyləncəsi yoxdurmu? Allah-təala da nişanələri göstərməklə bizim batinimiz və xarici aləmimizi kainatın həqiqətlərinə yönəltmək üçün bələdçilik edib buyurur:

Əmirəlmöminin Əli(ə) buyurur: "Dünya düzgün olanlar üçün düzgünlük yeridir.”(«Vəsailüş-şiə»: VIII c./ səh-573; «Cameüs-səadat»: II c. səh-322.

 ) Qısaca desək, xilqət və təbiətin əsası həqiqət üzərində möhkəmləndirilmişdir. Haqqı batillə qarışdırıb alt-üst edən bu zülmkar və nadan insandır. Həzrəti-Əli(ə)-nin buyurduğu kimi, camaat bir az batil və bir az da haqq götürüb bir-birinə qarışdırır.(«Məfatihül-cinan»: Əbu həmzeyi Sumali duası) Çünki təkcə batili insanlara göstərmək olmaz. İnsanın həqiqət axtaran xisləti onsuz da onu öz-özünə dəf edəcəkdir. Pak olan Allah istər fitri, istərsə də şəri dillə öz bəndələrilə sədaqət və düzgünlüklə danışıb buyurur:

Bəndələrindən düzgünlük və doğruluqdan başqa bir şey qəbul etməyərək buyurur:

Allah-təalanın özünü doğru danışan, sədaqət kəlmələri ilə tərif etməsi bu kəlmənin nə qədər fəzilətli olmasına kifayət edir:

Öz peyğəmbərlərini də sədaqət kəlməsi ilə vəsf edərək möminlərdən doğru danışanlar və sadiqlərlə birgə olmalarını istəmişdir:

Lazımi qeydlər:

a) Adətən yalan və doğru danışanda baş vermiş hadisə ilə zidd olub-olmamaq bir ölçü kimi təyin edilir, yəni insanın sözü həqiqətə uyğun olarsa, doğru, zidd olarsa, yalan hesab olunur. Bu ölçü yalan və doğrunun tərifində ən düzgün meyar və elmi məsələlərdə təkcə bu meyardan istifadə olunmasına baxmayaraq, hüquqi və əxlaqi nəzərdən əsl dəlil ola bilməz. Qanunvericilik, vəzifə və məsuliyyətə cəlb etmədə bu meyar kifayət etmir, çünki vəzifə dərk olunan, başa düşülən zaman məsuliyyətli hesab olunur. Hökm və mövzu cavabdeh şəxs üçün aydın olmayınca vəzifə hesab olunmur. Buna əsasən əgər bir şəxs doğru olmayan bir məsələni öz əqidəsinə görə həqiqətə uyğun hesab edib onu doğru bir xəbər kimi bəyan edərsə, elmi nəzərdən yalan söylədiyinə baxmayaraq, şəriət və qanuna görə yalançı hesab olunmur. Məsələn, orucu batil edən şeylərdən biri Allah və Peyğəmbər(s) barədə yalan danışmaqdır. Lakin əgər bir şəxs oruc halda səhv olaraq bir hökmü Allah və ya Peyğəmbər(s)-ə aid edərsə, orucu batil olmur, çünki qəsdən yalan danışmamışdır. Belə hallarda şəxs yalançı kimi cəzalandırılmır. Ruhi və əxlaqi inikaslarda da elmin xüsusi təsiri vardır. Çünki insan ruhunu kədərləndirən, onu nifaqa sürükləyən səhv yox, qəsdən yalan danışmaqdır. Bəlkə də Əbdürrəhman ibn Həccacın cavabında yalanı tərif edərkən İmam Sadiq(ə)-ın məqsədi budur. İmam buyurur ki, sırf yalan danışmaq insanı Kəzzab və yalançı etmir.(«Müstədrəkül-vəsail»: II c. / səh-100; «Səfinətül-bihar»: II c. / səh-474: «Cameüs-səadat»: II c. / səh-322.

 ) Çünki elə bir şəxs yoxdur ki, bəzən həqiqətin əksinə danışmamış olsun. Amma yalançı, kəzzab odur ki, yalan danışmağa adət etsin, yəni yalan danışmaq onun xüsusiyyətlərindən biri olsun. Başqa bir sözlə desək, yalançı səhv üzündən yox, qəsdən həmişə yalan danışandır. Buna əsasən səhv edib yalan danışmaq günah deyildir, amma unutmaq olmaz ki, məsuliyyət hiss edən şəxs dəqiq bilmədiyi söhbətləri danışmaqdan çəkinməli, əmin olmadığı bir sözü danışmaq məcburiyyətində qalsa belə, onu qəti surətdə söyləməməli, əksinə, onun ehtimal və şübhəli olduğunu qeyd etməklə danışmalıdır. Elmin mahiyyəti hökmün və istəyin həyata keçməsinə təsir göstərdiyi kimi, eləcə də həqiqətin sirlərini açmağa kömək göstərir. Adətən elmi cəhətdən bir dini vəzifə və hökmü həyata keçirmək üçün əsas səbəb olan o hökmün sirlərini kəşf etmək lazımdır. Nə qədər ki hökmün mahiyyəti açıqlanmayıb, həqiqəti dərk etmək olmaz. Deməli, əmin olmadığımız məsələləri danışmaqdan çəkinmək lazımdır. Allah-təala buyurur:

Yəni bir şeyi dəqiq surətdə bilmirsənsə, həqiqət kimi qəbul edib həqiqi təsirləri ona şamil etmə, əksinə, təhqiq edib həqiqətə yetiş.

b) Yalanın haramlıq və çirkinliyinə heç bir şübhə yoxdur. Şeyx Ənsari buyurmuşdur ki, dörd əsas istinad mənbəyinin (ədilleyi-ərbəə - kitab, sünnə, əql, icma) hamısı onun haramlığına dəlalət edir. Yalan az da olsa, rəzil sifətlərdən olub münafiqlik əlamətidir.

İmam Baqir(ə) buyurur ki, Əli ibn Hüseyn (İmam Zeynülabidin)(ə) öz övladlarına belə nəsihət edərdi: "Yalan sözdən çəkinin! İstər kiçik yalan olsun, istərsə də böyük, çünki kiçik yalan insanı böyük yalanı danışmağa ürəkləndirər. Məgər bilmirsiniz, Rəsulullah(s) buyurdu ki, (Allah) bəndəsi həmişə doğru danışarsa, Allah onu doğrudanışanların cərgəsinə, yox əgər ömür boyu yalan danışarsa, onun adını yalançıların sırasına yazar?”(«Məhəccətül-beyza»: V c. / səh-238: «Vəsailüş-şiə» XI c. / səh-269.)

Peyğəmbər(s) Əbuzərə etdiyi nəsihətlərində buyurur: "Ey Əbuzər! Məclis əhlini güldürmək xatirinə danışan adam sanki göydən yerə endirilmiş kimi cəhənnəmin dərinliklərinə yuvarlanar. Vay o adamın halına ki, camaatı güldürmək üçün yalan danışır. Vay olsun ona! Vay olsun ona!”(«Müstədrəkül-vəsail»: II c. / səh-100; «Səfinətül-bihar»: II c. / səh-473; «Mən la yəhzurhul-fəqih»: IV c./ səh-272.)

v) Yalan zarafat etmək məqsədi ilə olsa da, yenə haram və günahdır. Bəziləri belə təsəvvür edirlər ki, əgər bir kəs camaatı güldürmək üçün zarafatca yalan danışarsa, onun heç bir eybi yoxdur, ona görə ki belə hallarda yalan zarafatca deyilir, ciddi surətdə yox. Amma bunu da yadda saxlamaq lazımdır ki, müqəddəs İslam şəriətində yalan danışmaq tamamilə qadağan olunmuş və hər növ yalan, istər zarafatca, istərsə də ciddi, imanla zidd hesab edilmişdir. Həzrəti-Əli(ə) bu haqda buyurur: "Yalanı (zarafatca və ya ciddi) tərk etməmiş heç bir bəndə imanın ləzzətini dada bilməz.”(«Müstədrəkül-vəsail»: II c. / səh-100.)"Yalan istər zarafatca olsun, istərsə də ciddi nalayiq bir hərəkətdir. Məsləhət deyildir ki, bir kəs öz övladına vədə versin, amma sonradan vədəsini yerinə yetirməsin, çünki yalan insanı boşboğazlıq və məsuliyyətsizliyə tərəf çəkir. Onun da nəticəsi cəhənnəmdir.”(«Səfinətül-bihar»: II c. / səh-473.)

Yalan istər kiçik ya böyük olsun, istərsə də zarafatca və ya ciddi deyilsin, günah hesab olunub insanın əməllər kitabçasına yazılır. Ola bilər ki, bəzi yalanlar camaatın nəzərində yalan hesab olunmasın, amma yenə də İslam baxımından qəbih və iyrəncdir.

Məclisi yazır: "Təəssüflər olsun ki, insanların çoxunun, hətta xüsusi adamların belə mübtəla olduqları günahlardan biri də həqiqətdən uzaq, yalan ləkəsi onda müşahidə olunan adi təriflərdir. Məsələn, yemək-içməyə ehtiyacları olduğu halda, ev sahibi onlara süfrə kənarında oturmağı təklif edərkən iştahasız və ya tox olduqlarını bildirirlər. Yaxud birinə qarşı əvvəlki münasibətdə olmadıqları halda, o qədər yalandan məhəbbət və mehribanlıq göstərirlər ki, bəzən bu hərəkət özlərinə də şübhəli görünür. Bu kimi yalanların fəsad törədən yalanlara oxşar olmamasına baxmayaraq, müqəddəs şəriətdə günah və haram sayılır. Zəruri hallar qarşıya çıxmadıqda belə yalanlardan uzaqlaşmaq lazımdır.” Sonra Məclisi nümunə olaraq bu barədə aşağıdakı hadisəni qeyd edir:

"Əsma bint Ümeys belə nəql edir ki, Ayişəni zifaf gecəsi (toy gecəsi) mən bir dəstə xanımla Rəsulullah(s)-ın hüzuruna ötürdük. O, Həzrətin hüzuruna gələrkən sevimli Peyğəmbər(s) Ayişəyə bir qab süd verdi. Ayişə utandığına görə qabı almaqdan imtina etdi. Mən ona dedim:

-Rəsulullah(s)-ın əlini geri qaytarma, qabı al.

Çox utancaqlıqla südü alıb bir az içdi. Sonra Peyğəmbər(s) mənə buyurdu:

-Südü səninlə gələn qadınlara da ver, içsinlər.

Qadınlar utandılar. İstədikləri halda, "istəmirik” dedilər. Peyğəmbər(s) buyurdu:

-Aclıqla yalanı bir yerə yığmayın (istədiyiniz halda niyə yalan danışırsız?).

Əsma deyir ki, həzrəti-Mühəmməd (s)-ə (s) ərz etdim:

-Ya Rəsulullah! Bir şeyi istəyərkən istəmədiyimizi bildirsək, yalan demiş oluruq?

Buyurdu:

-Yalan kiçik olsa belə, əməllər kitabçasına yazılır.»(«Cameüs-səadat»: II c. / səh-322.)

Xülasə, nəzərə kiçik çarpan bu kimi hallarda belə səhlənkarlıq və başısoyuqluq etmək insanın yalana adət etməsinə səbəb olur. Əgər insan bir şeyə adət edərsə, onu çox çətinliklə tərk edər, bu haqda həzrəti-İmam Həsən Əskəri(ə) buyurur: "Birini adət etdiyi şeydən tərk etdirmək möcüzə kimidir.”(«Biharül-ənvar» (Beyrut çapı): LXIX c. / səh-251.)

Deməli, yalandan uzaqlaşmaq və dili islah etmək üçün kiçik yalanlardan da vaz keçmək lazımdır.

q) Deyildiyi kimi, yalan tamamilə haram və qəbihdir (sonradan şərhi veriləcək zəruri hallardan başqa). Amma əxlaq elmində əxlaqi keyfiyyətlərin ziddi kimi müzakirə olunan və əxlaqi rəzilətlərdən hesab olunan hal yalan danışmağa adət etmək və yalançılıq xislətidir. Bunun tam əksi olaraq, fəzilətlər fəslində doğru danışmağa və düzgünlüyə adət etmək qiymətli, dəyərli hesab olunmuşdur, yəni təsadüfən doğru danışmaq fəzilət və kamala dəlalət etmədiyi kimi, nadir hallarda səhvən yalan danışmaq da əxlaqi rəzilətlərdən hesab olunmur. Başqa bir sözlə desək, əxlaqi dəyər və rəzilət kimi hesab olunan şey sırf danışıq və rəftar yox, insanın əxlaqi fəzilətləri və ya nəfsani rəzil sifətləridir. İnsanın daimi rəftar və əməlləri onun xasiyyətini bildirməsinə və bu ikisinin bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərmələrinə baxmayaraq, ondan baş verən təsadüfi əməllər və rəftar həmin şəxsin xasiyyəti kimi hesab olunmur. Buna görə də hədislərdə buyurmuşlar ki, yalan danışmağa adət etmək imanla bir yerə sığmır, yəni mömin olan şəxsin zərurət və ya qəflət üzündən bəzi hallarda yalan danışması mümkün, amma onu öz həyatında bir qayda olaraq adət kimi yerinə yetirməsi isə qeyri-mümkündür. Peyğəmbər(s) buyurur:

"Həqiqətən, ən böyük günah dilin yalana adət etməsidir.”(«Üsuli-kafi»: II c. / səh-639 / hədis №1)" Mömin yalan və xəyanətdən başqa hər bir şeyə adət edər.”(«Xisali-Səduq»: I c. / səh-226 / hədis №89.)

Həsən ibn Məhbub deyir ki, İmam Sadiq(ə)-dən soruşdum:

-Mömin simiclik edərmi?

Buyurdu:

-Bəli.

-Mömin qorxaq olarmı?

-Bəli.

-Mömin kəzzab (çox yalan danışan) olarmı?

-Xeyr.

Sonra İmam(ə) buyurdu:

-Mömin xəyanət və yalandan başqa hər şeyə adət edər.(«Nəhcül-bəlağə» (Sübhi Salehi) hikmət №38)

Əbdürrəhman ibn Həccac deyir ki, İmam Sadiq(ə)-dən soruşdum: "Bəzi hallarda yalan danışanlara kəzzab (çox yalan danışan, yalançı) demək olarmı?” Həzrət buyurdu: "Xeyr. Hamı bəzi hallarda yalan danışır, amma kəzzab (yalançı, yalana öyrənmiş) odur ki, yalan danışmaq onun bir növ xasiyyətinə çevrilmiş olsun.”(İbn Əbil-Hədid «Şərhi-nəhcül-bəlağə»: XX c. /səh-272 / Hikmət-147.)