Əsrlər boyu dünya mütəfəkkirləri arasında özünəməxsus fikir və əndişəsi olan şəxslər yaşayıb-yaratmış, öz zəkası ilə bəşəriyyətə misilsiz xidmətlər etmişlər. Belə şəxslərlə yanaşı, əsassız iddialarla çıxış edərək elmi dəyər və əhəmiyyətə malik olmayan sözlər danışan, fikir və düşüncələri arasında heç bir məntiqi bağlılıq olmayan alimnümalar da az olmamışdır. Bu növ elm iddiaçılarının bir neçə kitabını oxuyub, qalan əsərlərinə müraciət etmədən də onun səviyyəsini müəyyən etmək, əsərdəki əsas fikir və məqsədini anlamaq mümkündür. Amma birinci qism yazıçıları bu yolla müəyyənləşdirmək, onların da fikir və məqsədini bu üslubla dərk etmək çətindir. Onların ideya və düşüncələrini başa düşmək üçün, istisnasız olaraq bütün əsərlərini mütaliə etmək lazımdır.

Əllamə İqbal Lahuri bu qism alimlərdən biridir. Ustad Qulamrza Səidi, İqbal Lahurinin özünməxsus fikir və üslubu barədə yazır:

«İqbal Lahurinin fikir toplusu bir sıra sistematik anlayışların bünövrəsini qoymuşdur. Onun hər bir fikri, sair fikirlərinin məna və məfhumunu təsdiq edərək möhkəmləndirir. Buna görə də İqbalın heç bir əsərini, onun fikirlərinin məğzi olan və onları sistematikləşdirən «özləşdirmək» kəlməsinin mənasını başa düşmədən araşdırmaq mümkün deyil. İqbal Lahurinin fəlsəfəsini araşdırmaq üçün onun fikirlərinin xırdalıqlarını oxumaqdansa, fikir toplusundan hasil olan nəticəni bütöv bir orqanizm formasında tədqiq etmək daha yaxşı olar.

Bütün bunları nəzərə alaraq demək lazımdır ki, əgər İqbalın hər bir fikrini onun sistematik əndişəsinin tərkib hissəsi olduğunu qəbul ediriksə, düzgün başa düşmək üçün, onu ayrı və müstəqil deyil, kamil bir orqanizmin bir hissəsi hesab etmək lazımdır.

Həmçinin, əgər İqbalın vahid şəkildə olan fikir toplusunun bir hissəsi əhəmiyyətsiz sayılarsa, onları düzgün dərk etmək də mümkün olmayacaqdır.

Şəhid Mütəhhəri də bu qəbildən olan mütəfəkkirlərdən biridir. Ustad Mütəhhərinin əsərlərində onun fikirlərini düzgün dərk etməyi çətinləşdirən bir sıra xüsusiyyətlər vardır. Bu da onun elmi fəaliyyətlərinin müəyyən üslub və qanun çərçivəsində olmasından irəli gəlir. Onun hal-hazırda çap olunmuş əsərlərinin çoxu vaxtilə şifahi mühazirələr şəklində söylədiyi nitqlərin lent yazılarından köçürülmüş surətidir. O, bu fikirləri universitetlərdə keçirilmiş elmi yığıncaqlarda və ya məscidlərdə təşkil olunan ümumi tədbirlərdə söyləmişdir. Ustad, son dərəcə qiymətli olan bu fikirlər toplusu tənzim edilib məcmuə şəklinə salınmazdan əvvəl şəhid edilmişdir. Bu fikirlər onun fitri iste’dadı və fövqəladə yaradıcılıq qüvvəsinə malik olması sayəsində kifayət qədər məntiqi və bir-birinə bağlı mövzuları əks etdirir. Hazırda çap olunmuş əsərlərdə nəzərə çarpacaq səthi pərakəndəlik isə, onların şifahi nitq olmasından və keyfiyyətsiz maqnitafon lentlərindən köçürülməsindən irəli gəlir.

Mərhum Mütəhhərinin əqidə və fikirləri sistematik olmaqdan əlavə, onun «insan» və ya «fitrət» barəsində etdikləri bəhslər bu fikir sisteminin mərkəzində dayanan günəşi xatırladır. O, bu barədə yazır: «Quranda ən əsas bir məsələ kimi qiymətləndirilən «fitrət» məsələsi, İslam maarifinin anası hesab olunur».

Yuxarıda müqəddimə olaraq söylədiyimiz mətləblərdən şəhid Mütəhhərinin müasir kəlam elminin bünövrəsini qoymasının səbəbi və həmçinin ustadın insanşünaslıq barəsindəki bəhslərinin, onun başqa əsərlərindən qabaq oxunmasının zəruriliyi aydınlaşdı.

Ön sözdə müasir kəlam elminin geniş şəkildə açıqladığımız tərifini nəzərə alaraq belə bir sual meydana çıxır:

Şəhid Mütəhhəridən də qabaq islam dini məsələlərinə qarşı yaranmış şübhələrə cavab verən bir çox başqa alimlər olmuşdur. Görəsən nəyə görə müasir kəlam elminin təsisçisi onlar deyil, mərhum Mütəhhəri sayılır?

Cavab: Onların şübhələrə verdikləri cavablar, müəyyən üslub və qanun çərçivəsində olan etiqadi bir formada olmamışdır. Halbuki, Mütəhhəri dini məsələlər ətrafında olan mübahisələri aradan qaldırmaqla bərabər, gənc nəslə qanun çərçivəsində olan müəyyən bir etiqadi forma da təqdim edirdi.

Şəhid Mütəhhərinin insanşünaslıq bəhsinin, başqa mövzulardan öndə durmasının zəruriliyi, ustadın «müasir kəlam elmi» ətrafında etdiyi bəhslərin çoxunun, hansısa bir cəhətdən insanşünaslıqla bağlılığına görədir. Məhz buna görə də çalışmışıq ki, bu kitabda şəhid Mütəhhərinin insanşünaslıq barəsində olan nəzəriyyəsini, onun öz əsərlərindən çıxarıb, geniş surətdə oxuculara təqdim edək. Bu da öz-özlüyündə onun başqa bəhslərini araşdırmaq üçün bir müqəddimə ola bilər. Şəhid Mütəhhərinin əsərlərində «islam baxımından insanşünaslıq» bəhsi bu kitabda oxuculara belə təqdim olunacaqdır:

1. İslam dini baxımından insanşünaslığın üsulları (insanda olan potensial qüvvələr);

2. İnsanlıq məfhumu;

3. İnsanların bir neçə qismə bölünməsi;

4. İnsanlıq meyarları;

5. Kamil insan;

1. Şəhid Mütəhhərinin əqidəsinə görə, insanlarda onların özləri əldə etmədiyi bir sıra xüsusiyyətlər mövcuddur. Bu xüsusiyyətlər onlara qadir və vahid olan Allah tərəfindən bəxş edilmişdir. O xüsusiyyətlər bunlardır: Agahlıq, mürəkkəb bir varlıq olmaq, yəni cism və ruhdan təşkil olunma, ixtiyar və məsuliyyət hissi.

Agahlıq xüsusiyyətinin başqa xislətlərdən qabaq müzakirə olunmasının səbəbi, onun bəşər övladının mahiyyətinin cövhəri olması ilə bağlıdır. Eləcə də insanın cism və ruhdan ibarət olan mürəkkəb bir varlıq olma xüsusiyyəti, onun ixtiyar sahibi olması məsələsindən daha qabaq bəhs olunur. Çünki insanların həyatda ixtiyar qüvvəsindən istifadə edə bilmələrinin başlıca şərti onun vücudunun mürəkkəb (cism və ruh) olub, iki yol ayrıcında (pis və yaxşı) dayanması ilə mümkündür. Amma əgər insan ixtiyar sahibi olub (yaxşı və ya pisliyindən asılı olmayaraq) yalnız bir yol qarşısında dayanmış olsaydı, onun ixtiyar qüvvəsindən istifadə etməsi mümkün olmazdı.

İnsanın məsuliyyətli bir varlıq olması bu üç əsas xüsusiyyətlərin məntiqi nəticəsidir. O agah, mürəkkəb və ixtiyar sahibi olduğu üçün də məsuliyyət daşıyan bir varlıq hesab olunur. O, özündən əlavə, başqa insanların müqəddəratı üçün də məsuliyyət daşıyır.

2. İnsanlıq məfhumu: İnsanın şəxsi vəzifələrindən biri də onun öz mahiyyətini öz ixtiyarı ilə qurması və potensial qüvvə şəklində olan insanlığını həyata keçirməsidir.

3. İnsanların bir neçə qismə bölünməsi;

İnsanların, ixtiyar sahibi olduğundan, öz mahiyyətlərini müəyyənləşdirmək yolunda heç bir səy göstərməmələri də mümkündür. Hətta özləri üçün xilqətin əsil məqsədindən uzaq olan bir mahiyyət qurmaları da gözlənilir. İnsan xilqətinin əsil məqsədi, onun Allaha ibadət və bəndəçilik etməsidir. Amma insanlar ixtiyar sahibi olduğuna görə, Onun əleyhinə tüğyan da edə bilirlər. Həmçinin öz ixtiyarları ilə Allah dərgahına üz tutub öz bəndəçiliklərini də izhar etməyə qadirdirlər. Bu əsasla da insan üç qismə bölünür:

1. Öz batini istedadlarını çiçəkləndirməyən qeyri-çalışqan insanlar;

2. Allaha ibadət və itaəti tərk edərək yolunu azmış təkəbbürlü və xudpəsənd, eyni zamanda iradəli və çalışqan şəxslər;

3. Düz yolda olub bütün batini istedadlarını çiçəkləndirərək Allaha tərəf yönəldən yüksək iradəli çalışqan insanlar. Bu qism insanların ən yaxşısı «kamil insan» adlanır;

4. İnsanlıq meyarları: Hər hansı bir şəxs öz insanlığını qurmaq vəzifəsini dərk etdikdə belə bir sualla qarşılaşır: İnsanlığa qiymət vermək üçün əsas götürülən əlamətlər hansılardır? Elm, xasiyyət, təbiət, iradə, azadlıq, məsuliyyət hissi, yoxsa eşq və pərəstiş?

Şəhid Mütəhhərinin əsərlərindən alınan nəticəyə əsasən, adlarını çəkdiyimiz əlamətlərin ən əsası Allaha pərəstiş etməkdir. Qalan amillər isə insan tərbiyəsi üçün lazım olan səbəblər kimi qiymətləndirilməlidir. Yaradılışdan əsas məqsəd Allaha pərəstiş və ibadət etməkdir. Amma bunun həyata keçirilməsi üçün adları çəkilən amillərin də olması zəruridir. Bunlar ayrı-ayrılıqda heç də kifayət etmir. Çünki ola bilər ki, insan elm, qüdrət, azadlıq və sair üstünlükləri əldə etmək üçün güclü iradəyə malik olsun, amma bütün bunları öz nəfsani istəklərinə yetişmək məqsədi ilə etsin. Buna görə də insan öz istedadlarını inkişaf etdirməklə yanaşı, Allaha pərəstiş edib bütün yaxşı xüsusiyyətlərini də düz yola yönəltməlidir.