Güc və qüvvənin tərif olunmağa heç də ehtiyacı yoxdur; təsir bağışlaya bilən hər hansı bir amilə güc və ya qüvvə deyilir. Dünyada hər hansı bir varlıq bir və ya bir neçə təsir edici qüvvəyə malikdir. Belə ki, istər qeyri-üzvi maddə və bitki, istərsə də heyvan və insan və ümumiyyətlə hər bir şey hansısa bir qüvvəyə malikdir. Hər hansı bir qüvvənin həyata keçirilməsində şüur və istək də rol oynasa, ona «qüdrət» və ya «bacarıq» deyiləcək.(Şəhid Mütəhhəri. İnsan Quranda, səh-28.)

İnsan başqa mövcudların malik olmadığı bir sıra imkan və bacarıqlarla zənginləşmiş bir varlıqdır. Onda mövcud olan bu imkan və bacarıqlar ona «dini mükəlləfiyyət» və «məsuliyyət hissi» daşımaq ləyaqətini bəxş etmişdir. İnsanda mövcud olan bu imkan və bacarıqlara «insanşünaslıq üsulları» deyilir.

Bu üsullar aşağıdakılardır:

1. Agahlıq; 2. Mürəkkəb bir varlıq olmaq; (ruh və cism).

3. İxtiyar sahibi olmaq;

4. Məsuliyyət hissi daşımaq.

İnsan zatən və öz-özlüyündə agah bir varlıqdır. Belə ki, onun zatı eynilə agahlıqdır və ya onun xəmiri agahlıqla yoğrulmuşdur. Biz əgər əvvəl insanın «mənliyinin» vücuda gəlməsini, daha sonra öz «mənliyindən» agah olduğunu düşünsək, səhv etmiş olarıq. İnsan mənliyi ilə agahlıq eyni zamanda vücuda gəlir. Bu vücudagəlmə prosesində agah olan, yəni agahlığın özü və agah olunan şey eyni hesab olunurlar. Agahlıq mənliyinin özünə bərabər olması, eyni bir həqiqətdir.

İnsan sonrakı mərhələlərdə, yəni az-çox başqa varlıqlarla tanış olandan sonra, zehnində öz şəklini canlandıraraq özü ilə tanış olur. Başqa ifadə ilə desək, vasitəli elm yolu ilə özünü tanıyır. Amma o, başqa varlıqlarla tanış olmazdan əvvəl də, vasitəsiz elm yolu ilə özünü tanıyırdı.

İnsan özündə belə bir agahlıq hiss etdikdən sonra, daha özündən soruşmur ki, görəsən mən varam, yoxsa yox? Və ya əgər varamsa, bəs kiməm? və s. Çünki vasitəsiz elm yolu ilə əldə olunan agahlıqda, heç bir şübhəyə yer qalmır.

Dekartın əsaslı səhvlərindən biri onun şübhəyə yer olmayan «mən varam» məsələsində şübhə edib, «mən fikirləşirəmsə demək varam» məfhumu ilə bu şübhəni aradan qaldırmaq cəhdi olmuşdur. İnsanda fitri agahlığın olması bir həqiqətdir. Bu agahlıq sonradan qazanılası deyil, cəbri xəlq olunmuş insan mənliyinin necəliyidir. Məhz buna görə də insanların dəvət olunduğu agahlıqla, onda olan cəbri surətdə yaradılmış agahlıq arasında böyük fərq vardır.

Qurani-kərim ana bətnindəki rüşeymin əmələ gəlmə prosesini bəyan edərkən axırıncı mərhələyə yetişdikdə buyurur:

Bu ayədə özündən agah olmayan maddənin özünü tanıyan ruh sahibi olan cövhərə çevrilməsi məsələsinə işarə olunur. Həmçinin agahlığın genişlənməsi ilə bərabər həyatın da genişlənməsinin bir həqiqət olduğu bizə məlumdur. İnsan ruhu, onun agahlığı ilə eyni bir şeydir. Elm və agahlığı geniş olan insanın, ruh və həyatı da geniş olar.

Demək, insan özündən nə qədər çox agah olsa, bir o qədər çox canlı hesab olar. Fəlsəfi dillə desək, canlı olmaq «müşəkkək»8 bir həqiqətdir; yəni onun yüksələn xətt boyunca müxtəlif dərəcə və mərtəbələri vardır. İnsanın agahlıq dərəcəsi tədricən yüksəldikcə, onun həyat və canlılıq dərəcəsi də yüksəlir.