Bəziləri müəyyən səbəblərdən sui-zənnə düçar olur, bədbinlik onlarda xasiyyətə çevrilir, kimsəyə etimad göstərmirlər. Bəzən isə insanda qeyri-təbii hallar baş verir. Məsələn, bir səhvə, bir nöqsana görə uzun illərin dostluğu qayçılanır, hətta xəyanətlərə yol açılır. Bu xüsusi cərəyan bais olur ki, insan təkcə o şəxsə qarşı yox, bəlkə hamıya qarşı etimadsız olsun. Hər halda xüsusi bir zərər, bir ruhi, psixoloji, iqtisadi, ictimai sıxıntı və ya ciddi bir narahatçılıq səbəb olur ki, insan özünə nəzarəti əldən versin, hamıya qarşı bədbin olub desin: hamı xaindir və bu dünyada kimsəyə etimad etmək olmur. Bu hal bais olur ki, insan xalqla yaşaya bilməsin. Sözsüz ki, bu iş, bu hal düzgün ruhiyyə deyil və çox olsun ki, Əmirəlmöminin (ə) kəlamının bu hissəsi belə bir mətləbə uyğun olsun: məbada, sui-zənn sizdə xasiyyətə çevrilsin; əgər insan bu hal və ruhiyyəyə mübtəla olsa, onun üçün canıyanan rəfiq, səmimi dost qalmayacaq; əgər bədbinlik insan ruhiyyəsinə hakim kəsilsə, artıq insan kimsəyə qarşı səmimi, nikbin, güzəştli ola bilməyəcək. Çünki hamıya qarşı və bütün işlərdə sui-zənn var. Artıq güzəşt, səmimiyyət, dostluq üçün yer qalmır. Bu yerdə onun üçün həyat cəhənnəm olur. Heç bir dünya və axirət işinə yetişmir. İnsan həm dünya işlərində etimad ediləsi, həyatda ona kömək edən dostlara ehtiyaclıdır, həm axirət işlərində onların nəsihət, moizə, öyüd, göstərişlərinə etimad etməlidir.

Əgər insan qərara gəlsə ki, heç kəsi qəbul etməsin və heç kəsə etimad göstərməsin, hamıdan qabaq onun özü zərər çəkər. Hamıdan bədbin olduğundan kimsə ilə isnişə, yoldaşlıq və dostluq qura bilməz. Kimsə ilə yoldaşlıq etmədiyi halda dünyanın əksər və ya bütün nemətlərindən məhrum olar. Hesablasaq, görərik ki, dünyanın maddi və ya mənəvi nemətlərinin çoxu dostluq nəticəsində əldə olunur. Məsələn, elmi nailiyyətlərimizdə sinif yoldaşlarımız, mübahisə tərəfi-müqabillərimiz, otaq yoldaşlarımız, ustadlar rol oynayır. Eləcə də, iş sahəsindəki nailiyyətlərimizdə şəriklər, həmkarlar, digər tacirlər təsirlidirlər. Onlara etimad göstərmək, yaşamaq çox çətin və ağır olar. Dostdan məhrum olmaq çox böyük bəladır.

Ötən bəhslərlə bağlı bir rəvayət nəql etdik ki, Həzrət (ə) buyururdu:

«Allahı tanıdıqdan (mərifət) sonra yaxşı dostdan şirin, pak, şərif bir nemət yoxdur». Əgər insanda hamıya qarşı bədgümanlıq olsa, heç vaxt dost tapmayacaq və Allah-təalanın ən yüksək, ən üstün nemətlərindən məhrum olacaq. Çox olsun ki, bədgümanlıq onun işini sıxıntıya sala və həyatı onun üçün çətinləşdirə.

Əlbəttə, dostluq və səmimiyyətdən qaçmaqla qarşı-qarşıya duran, dostluqla bağlı digər bir problem budur ki, insan asanlıqla hamıya etimad göstərsin. Belə səhlənkarlığın nəticəsi budur ki, insan aldanır, bəzən isə müxtəlif əxlaqi, ictimai, etiqadi fəsadlara mübtəla olur. Məsələn, mülki işlərdə, evlənmədə, ictimai və iqtisadi, hətta dini və əxlaqi fəaliyyətlərdə ifrat xoş gümanlıq, nikbinlik səbəbindən zərərə düçar olur. Demək, insan ifrat və təfrit kimi iki hal arasında orta həddə riayət etməlidir. Nə o qədər xoşgüman olsun ki, asanlıqla hamıya etimad etsin, nə də o qədər bədgüman olsun ki, kimsəyə etimad edə bilməsin. Ağlabatan şəkildə çalışmalıdır ki, yaxşı dost tapsın. Ona görə də dəqiq və hesablı axtarış aparmalıdır. Ehtimali və zəif dəlillərlə kifayətlənməməlidir. Amma insan yaxşı bir dost tapdıqdan, onu müxtəlif vəziyyətlərdə sınadıqdan və onu təqvalı, aqil, dostluğa qabil fərd gördükdən sonra bu dostluğu asanlıqla əldən verməməli və onun haqqında hər sözü qəbul etməməlidir. Olsun ki, bu yerdə ona qarşı xoşgüman olmalı, yüz adil şəxs onun pis iş gördüyünü desə də, onlara deməlidir: mən illərdir onunla dostam və ona inanıram, güman ki, siz səhv edirsiniz. Onun pis iş gördüyünə əmin olmayınca istənilən halda əlinizi ondan asanlıqla üzməyin. Əlbəttə ki, həmin əminlik möhkəm və qəti dəlillərə əsaslanmalıdır. Nə qədər ki əmin deyilsiniz, səti və zəif dəlillərlə kifayətlənməməlisiniz. Çox olsun ki, onu xəyalınızda günahkar sayasınız, amma əməldə ona qarşı inamınızı itirməməlisiniz. Əksinə əməldə onunla yoldaşlıq etməlisiniz. İnsan başqalarına qarşı xoşgüman olmalıdır deyiriksə, məqsəd budur ki, hətta qəlbimizdə də başqaları haqqında mənfi mülahizə yürütməyək. İnsan öz zehninə təlqin, göstəriş, dəlil gətirməklə həmin şəxs haqqında müsbət fikirdə olmalıdır. Məsələn, özünə desin ki, axı çox adamlar mənim özüm və ya başqaları haqqında əsassız mühakimə yürütdülər, amma sonradan səhv edildiyi məlum oldu. Olsun ki, bu da həmin hallardan biridir. Bəli, mən haqsız mühakimə yürütməməliyəm.

İnsan dost seçərkən səhlənkarlığa yol verməməlidir. Sırf zahiri yaxşılığa və cazibədarlığa görə dost seçmək olmaz. Əksinə, ehtiyat etmək, əminlik üçün həmin şəxsi sınamaq lazımdır. Ağılabatan və orta həddə əminlikdən söhbət gedir. Yoxsa bir şəxs Səlman Farsi (r) kimisini tapıb onunla dostluq etmək istəsə, gərək Səlman Farsinin ikinci dəfə dünyaya gəlməsini gözləyə. Şübhəsiz ki, belə bir fərd həmişəlik dostsuz qalar. Əgər dost seçimində ifrat vasvaslıq göstərsə, heç bir eybi olmayan və ən kiçik bəyənilməz (məkruh) işə yol verməyən şəxs arxtarsa, fəsadcıl, saxtakar, hoqqabaz ikiüzlü, təqvasız olmayan adama inananadək dostsuz qalacaq. Əlbəttə, təkcə xoşgümanlıqla da kifayətlənə bilmərik. Əksinə, dost seçimi meyarlarına riayət etməli, bir şəxsi sınayıb, onun ləyaqətli olduğuna inandıqdan sonra həmin şəxsi dost seçməliyik. Amma seçimdən sonra o şəxsə qarşı xoşgümanlığa əməl etmək, bədgümanlığın qarşısını almaq, rəva olmayan sözləri rədd etmək vaxtıdır.

Şeytan heç vaxt iki möminin dostluğunu istəməz. Allah-təalanın kəlamından əldə olunan ümumi qayda belə bir məfhumu təsdiq edir: «Həqiqətən də, şeytan içki və qumarla aranıza ədavət və kin salmaq istəyir».(Maidə surəsi ayə 91.) Bu ayə şərab və qumarbazlıq haqqında olsa da, təkcə bu iki şeyə aid deyil. Əslində bu iki şey ədavət və düşmənçilik səbəblərindən bir qismidir. Ona görə də bu ayə öz ümumi məfhumuna görə bizim söhbətimizə də şamil olur. Yəni şeytan şərab və qumar yolu ilə sizi bir-birinizə düşmən etmək istədiyi kimi, başqa yollarla da sizin aranızda ədavət yaratmaq fikrindədir. Aranızda düşmənçilik yaratmaq onun üçün əsas məqsəddir və digər yollarla da bu işi görə bilir. İki möminin bir-birinə qarşı səmimi və məhəbbətli olması şeytanı heç vaxt razı salmır. Elə bu səbəbdən də müxtəlif yollarla şübhə toxumu səpir. Məsələn, kimlərisə vadar edir ki, söz gəzdirmək, böhtan, eyibaxtarma, qeybət yolu ilə insanları bir-birlərinə qarşı bədbinləşdirsinlər, dostluq və məhəbbət aradan qalxsın və iki insan arasında məhəbbət və səmimiyyət qalmasın. Bu, şeytanın son arzusu, «gözünün nurudur». Biz şeytanın gözünü kor edib, yaxşı dostlar axtarışında olaq və bir-birimizlə səmimi əlaqələr quraq. Allaha xatir bir-birimizi sevək, bu məhəbbətlərdən öz mənəvi inkişafımız üçün istifadə edək.

Allaha xatir sevgiyə rəğbətləndirən və bu sevgini mədh edən xeyli rəvayətlər nəql olunmuşdur. Onlardan birini xatırladırıq. Bir rəvayətdə imam Baqir (ə) Həzrət Rəsulullahın (s) dilindən nəql edir: «Qiyamət günü bir dəstə (insan) üzlərindən nur parlayan halda behiştə hesabsız (qorxusuz) daxil olarlar. Adamlar soruşarlar: «Bunlar kimlərdir ki, behiştə bu cür hesabsız daxil olurlar?» Cavab verilər: «Bunlar bir-birlərini Allaha xatir sevənlərdir ...»(«Biharul-ənvar» 7-ci cild, səh.195, r.64.)İnsanı belə bir kamilliyə çatdıran şeytanın ortaya atdığı şəkk-şübhələrə qarşı onun müqavimətidir. Şeytan bu şübhələri təlqin edir ki, iki qardaş arasında məhəbbət qalmasın. Bu təlqinlərlə mübarizə aparan insan hədisdə zikr olunan məqama çatır. Bu mübarizənin yollarından biri dost haqqında deyilən pis sözləri, eyibləri, böhtanları qəbul etməmək və onun bu işlərdən uzaq olduğuna qəlbən əmin olmaqdır.