Qəlbin qəmginlik, şadlıq, iztirab, əminlik kimi halları hər şeydən öncə insanın əməl və rəftarına təsir göstərir. Belə ki, rəftarı dəyişmək və onu islah etmək üçün ən yaxşı və ən yaxın yol qəlbi islah etmək sayılmışdır. Buna görə də nəinki əxlaq alimləri, hətta hikmət sahibləri də qəlbə məxsus səciyyələrin təhsilini israr etmiş və onu ilahi maarifə yiyələnmək üçün müqəddimə, yol bilmişlər. Bu sətirlərdə də Əli (ə) kamal və tərəqqi mərhələlərini keçmək üçün şərt olan qəlb paklığını tövsiyyə edir.

Həzrət Əli (ə) ilahi vəsiyyətin bu hissəsində buyurur: «Qəlbini ədəblə pak və işıqlı et, necə ki, alovu odunla şölələndirirlər». Bu kəlamda insan qəlbi elə bir alova bənzədilir ki, ona baxan olmasa, sönəsidir. Əgər ona odun atılarsa, şölələnər. Necə ki, alovda olan işığın davam etməsi üçün oduna ehtiyac var. İnsan qəlbi isə ədəb vasitəsi ilə işıqlanır, güclənir. Alov odunla, qəlb isə ədəblə şölələnir. Bu yerdə, anoloji olaraq, qəlbin güclənməsi, öz əsərini büruzə verməsi üçün ona veriləsi şey «ədəb» kimi təbir olunur. Əlbəttə, ədəbin müxtəlif məna və işlənmə məqamları var. Onlardan bəzilərinə nəzər salacağıq.

«Ədəb» dedikdə insanın gözəl rəftarına səbəb olan şeylər nəzərdə tutulur. Yəni insana gözəl rəftarı öyrədən şey ədəb hesab olunur. «Təəddüb» kələməsi də «ədəb» əsasındadır. Demək, qəlbimizin şölələnmiş alov tək işıqlanmasını istəyiriksə, onu gözəl yolla və həkimanə rəftarla qidalandırmalıyıq. Əks-təqdirdə, qəlb öz fəallığını və işığını itirəsidir.

Quran və rəvayət anlamında qəlb (ürək), adətən, sinənin sol hissəsində yerləşən orqan deyil. Qəlb dedikdə dərk edən qüvvə, hiss və meyllərin mərkəzi nəzərdə tutulur. Əgər qəlbin təyinatını Qurani-kərimdə araşdırsaq, onun ən azı iki xüsusiyyətini əldə edərik: birincisi, həqiqətləri dərk edir, nələrisə anlayır, görür; ikincisi, hissləri və meylləri vardır, mərhəmət, bərklik, mehribanlıq, qəzəb kimi hallar ona aid edilir.

«Qəlb» sözünü fars dilində «del» sözü ifadə edir. Bu kəlmə nəsrdə, nəzmdə geniş şəkildə işlədilmişdir. Məsələn, «qəlbini pakla», «qəlbin nurani olsun», «qəlb mərifət xəzinəsi, məhəbbət evidir» dedikdə sinədəki ürək orqanı yox, yuxarıda qeyd olunmuş xüsusiyyətlərə malik mərkəz başa düşülür.

Həzrətin (ə) uyğun kəlamına əsasən, qəlb insanın batinində şölələnməyə, işıqlanmaya, isinməyə, işıq saçmağa hazır olan bir qüvvədir. Amma bu fəaliyyətlər öz-özünə baş vermir. Enerji və qidalanma tələb olunur. Necə ki, insan orqanizmi, xüsusi ilə, uşaqlıq və gənclik dövründə inkişaf etmə qabiliyyətinə malik olsa da, öz-özünə inkişaf etmir, qidalanmaya ehtiyac duyur. Qəlb də, həqiqətləri dərk etmək, hissləri büruzə vermək hazırlığına malikdir, amma qidalandırılmalıdır, sağlam qida almalıdır. İnsan qəlbi işıq vermək üçün yanacağa ehtiyaclı çıraq kimidir. Elektrik lampasını işıqlandıran onun hansısa enerji mənbəyinə qoşulmasıdır. Həqiqətlərin dərkinə, hisslərin bəyanına hazırlığı olan insan qəlbi də yalnız sağlam qidalanma sayəsində fəallaşır. Qəlb zəruri enerji ilə təmin olunmalıdır ki, öz iki əsas işini görə bilsin. Enerji mənbəyi olmazsa, qəlb lampa kimi sönəsidir.

Həzrət Əlinin (ə) bu nurani kəlamından faydalandığımız digər bir nöqtə budur ki, qəlb atəşimizi həmişə işıqlı, həqiqətlərin qəbuluna hazır görmək istəyiriksə, qəlbimizi enerji verəcək şeylərlə təmin etməliyik. Su və kül alovu artıra bilmədiyi kimi, qəlb enerjisini də hər şey təmin edə bilmir. Qəlbi onun odunu söndürən şeylərlə qidalandırıb, onun fəaliyyətinin artmasını gözləyə bilmərik. Qəlbə daxil olan hər şey, hər məlumat onun hisslərini gücləndirib, kamala çatdırmır. Nə çox zəhərli qidalar ki, qəlbdə fəsad və onun məhvinə səbəb olur, onun fəaliyyətini yavaşıdır. Demək, qəlb onun kamilliyi və ilahiliyinə uyğun qidalarla təmin olunmalıdır. Bu qidalar onu inkişaf etdirməlidir. Buna görə də qəlb üçün enerjili qidaları yaxşı tanımalıyıq. Qəlbə daxil olmaqla onun tərəqqisinə səbəb olan qidalar seçilməlidir. Bu qida Həzrətin (ə) «ədəb» adlandırdığı həqiqətdir. Ədəb dedikdə insanın gözəl rəftarına, davranışına səbəb olan biliklər nəzərdə tutulur. İnsanın əldə etdiyi, qəlbində yer verdiyi biliklər onun gözəl rəftarına səbəb olmalı, yaxşı işlərin icrasında və pis işlərin tərkində ona kömək etməlidir. Əgər qəlb daim belə qidalarla təmin olunsa, ümid etmək olar ki, günü-gündən daha artıq şölələnəcək və öz kamilliyinə daha da yaxınlaşacaq. Amma qəlbi başlı-başına buraxıb, hər nə ilə gəldi qidalandırsaq, hissləri hansı vasitə ilə oldu həyəcanlandırsaq, təkamül ümidi boş bir düşüncə olacaq, qəlbin süqut amilləri get-gedə artacaq. Demək, qəlbə ədəb təlimində ehtiyatlı olmalı, ona düzgün, faydalı, ibrətamiz məsələləri təqdim etməliyik. Hiss və meyllərə münasibətdə də ilahiliyi nəzərdə saxlamalı, şeytani istəklərin baş qaldırmasına yol verməməliyik.

Həzrət Əlinin (ə) vəsiyyətinin bu hissəsində faydalandığımız digər bir nöqtə idrak və hiss mərkəzi olan qəlbin daimi qidalanmaya ehtiyaclı olmasıdır. Bəzən güman edirik ki, əgər bir məsələni möhkəm dəlillər, nəqletmə, şahidlik yolu ilə bilmişiksə, artıq görüləsi iş qalmayıb. Məsələn, güman edirik ki, əgər bircə dəfə Allahın varlığın bilib, «əşhədu əlla ilahə illəllah» deməklə imanla gətiririksə, iş sona çatır. Əslində isə belə deyil. İşıqlanma üçün yanacaq və enerji təchizatına ehtiyac olduğu kimi, daimi işıqlanma üçün daimi yanacaq və daimi enerji təchizatına ehtiyac duyulur. İnsan qəlbi də eyni ilə bu cür daimi enerjiyə möhtacdır. Bir dəfə bilmək, sübuta yetirməklə iş başa çatmır. Bir məsələyə diqqət yalnız bir müddət az-çox təsirli ola bilər. Əlbəttə, mövzunun təsir müddəti onun nüfuz gücündən, insanı təsir altına alan müsbət və mənfi xarici amillərdən asılıdır. Hər halda, insanın öyrəndiyi həqiqətin onun rəftarına təsiri məhduddur. Uyğun təsir qorunmasa, inkişaf etdirilməsə, qidalandırılmasa, sönüb, yox olasıdır. Bir dəfə öyrənib, bir dəfə inanmaq ömrünün sonunadək kifayət etmir. İnsan öz əqidə və imanını qidalandırmalı, dəlillərini götür-qoy etməli, daimi özünə təlqin etməli, əqidəsini diri saxlayacaq işlər görməlidir.

İslam şəriətində, hətta bütün digər səmavi dinlərdə təkrarlanan ibadi və qeyri-ibadi əməllər vardır. Bu əməllərin təkrarlanması ilə qəlbdəki etiqad dirilir, insanın elm və imanı anbaan güclənir. Məsələn, namazda «Əllahu əkbər» ifadəsi dəfələrlə deyilməlidir. Rüku edərkən, səcdə qılarkən, qiraəti bitirərkən «Əllahu əkbər» söylənilir. Eləcə də, Həzrət Zəhranın (s) «təsbihində» 34 dəfə «Əllahu əkbər» deyilir. Bütün bu təkrarları zəruri edən insan ruhunun və imanının qidalanmaya olan ehtiyacıdır. Necə ki, bir dəfə nəfəs alıb, havanı ciyərlərə çatdırmaq kifayət etmir. Bədəni oksigenlə təmin etmək üçün daimi nəfəs almaq lazım gəlir. Məgər insan bir dəfə yemək yeməklə bir ömür yaşaya bilərmi?! Əlbəttə ki, yaşamaq üçün gündə bir neçə dəfə qidalanmaq lazım gəlir. Beləcə, ruh da daimi qidalanmaya möhtacdır. Əgər həqiqi maarif və ilahi etiqad ardıcıl şəkildə qəlbə xatırladılmasa, yavaş-yavaş solğunlaşıb, təsirini itirər. Nəticədə, şübhələr və tərəddüdlərlə üzləşərkən məğlub olub, düşüncə, əqidə və maarifində sarsıntı keçirər. Bir vaxt İslam maarifi və hökümlərinə inanıb, sonradan şəkkə düşdüyünü müşahidə etdiyimiz şəxslər zikr, elm və əməldə ardıcıl olmayanlardır. Günah və qəflətə mübtəla olan şəxsin etiqadı zəifləyir və hər şeyə şübhə ilə yanaşır. Məsələn, bir xəstənin sağalmasında, şəfa tapmasında imamların (ə) kəramətini müşahidə etdikdə deyir: «Təsadüfi bir hadisədir». Şəksiz ki, bu sözlər iman və mərifətin zəifliyini göstərir. Bu zəiflik həqiqətdən bixəbərlik və imana zidd amillərin təsirindən yaranır.

Əgər qəlbimizin parlaq və işıqlı olmasını istəyiriksə, onun inkişafı və həqiqətlərə yaxınlaşması arzusundayıqsa, qəlbin qidalanma və sağlamlığına (gigiyenasına) daimi diqqət yetirmək, ona sağlam düşüncələr təqdim edib, zəhərli fikirlərdən qorumalıyıq. Bu arada qəlbin həyat mayası, onu dirildən, inkişaf etdirən, işıqlandıran həqiqət ədəbdir. Ədəb həqiqi maarif, ilahi və pak hissləri oyandırır, qəlbin bixəbərlik, günah, mərifət zəifliyi kimi bəlalardan qorunmasına səbəb olur, qəlbi yanlış düşüncə və şübhələrdən hifz edir. Sağlam qida insanı gücləndirdiyi, zəhərli qida onu zəiflətdiyi kimi, hətta ölümə sürüklədiyi kimi, qəlb də həqiqi elm və maarif kimi sağlam qidalardan cana gəlir, şübhəli və tərəddüdlü fikir qatqıları ilə qidalandıqda isə imanını itirib, bir müddət sonra məhv olur. Bəli, qəlbini rəftarına təsirli ədəb və biliklərlə işıqlandırır-necə ki, alov odunla şölələnir!

Bu nurani kəlamda ona görə odun və bu kimi məfhumlardan misal çəkildi ki, həmin dövrdə elektrik enerjisi, elektrik lampası olmamışdır. Fəsahət və bəlağət zəruri edir ki, danışılarkən xalqın daha çox tanış olduğu şeylər misal çəkilsin. Həmin dövrdə alov və odun daha çox tanındığından həmin şeylər misal göstərilir. Odun, çır-çırpı yığan insanlar bir-birlərindən fərqlənirlər. Bəziləri bu işi ustalıqla görür, günün işıqlı vaxtı daha yaxşı ağacları, çır-çırpıları toplayırlar. Ya da odunu anbarlardan alıb, istədikləri tonqalı qalayırlar. Bəzi naşı adamlar isə gecənin qaranlığında odun ardınca gedirlər. Məlum məsələdir ki, qaranlıqda yaxşı şələ bağlamaq olmaz. Ona görə də ərəblərdə həmin bu şəxs haqqında məsəl mövcuddur: «Filankəs gecə odun yığmağa gedən şəxs kimidir». Gecənin qaranlığında odun yığan şəxs odun, ağac əvəzi elə şeylər yığa bilər ki, yandırmaq üçün yararsız olsun. Bəzən isə iş bundan da pis nəticələnə bilər: Odun, çırpı üçün əlini yerə uzadan adamı ilan, əqrəb sanca bilər. Beləcə, nəinki odun əvəzində faydasız şeylər toplayar, hətta öz həyatını da əldən verər. Ərəblər «filankəs gecə odun yığmağa gedən şəxs kimidir» məsəlini əvvəlcədən düşünüb, tədbir tökmədən qazanc dalınca gedib, sərmayəsini əlindən verən şəxs haqqında işlədirlər.

Ağıllı və işbilən şəxs hər bir iş görməzdən qabaq öz hədəfini müəyyənləşdirir, sonra həmin məqsədə aparan yolu təyin edir. Yalnız bundan sonra işə başlayır. Başı qaldırmadan tanınmamış məqsədə doğru düşüncəsiz hərəkət etmək və ya tanınmış hədəfə yaxınlaşdırıb-uzaqlaşdırdığı məlum olmayan hərəkətlərə yol vermək olmaz. Şübhəsiz ki, necə gəldi və hərəkət edilməsi həmişə xeyirlə nəticələnir. Məqsədin əksi istiqamətində hərəkət etməkdənsə, bir yerdə sakit dayanmaq daha yaxşıdır. Yalnız məqsədə doğru istiamətlənmiş hərəkət faydalıdır. Demək, əvvəlcə məqsəd, sonra məqsədə aparan yol tanınmalı və yalnız bundan sonra hərəkət edilməlidir. Gözü bağlı halda bir işin ardınca gedib, onun faydalı və ya zərərli olmasına diqqət yetirməyən insan «gecə odunçusudur». İnsan gecə odun yığan şəxs kimi olmamalıdır. Çünki tanıyıb bilmədən əlinə gələni yığar və çox olsun ki, həlak olar. Qəlbini işıqlandırmaq istəyən şəxs bir şeyi tanıyaraq onun ardınca getməlidir ki, qəlbini canlandıra bilsin. Haqla batil ayırd edilməli, həqiqət öyrənilməli, batil kənara atılmalı və insan özünü pisliklərdən uzaqlaşdırmalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, qəlb həqiqətlərlə tanış olub, ünsiyyət qursun və bu yolla qarşısına çıxan pisliklərin həqiqət olmadığını dərk etsin.

Deyilənlərdən aydın oldu ki, insan öz qəlbini işıqlandırmaq üçün onu düzgün qidalandırmalıdır. Amma elə sağlam qidalarla ki, düzgün düşüncə və maarifin zəmanəti olsun, etibarlı, ibrətamiz və təsirli bilinsin. Ələ keçəni mütaliə etmək, hər biliyə yiyələnmək, hər sözü dinləmək olmaz. Bilinməlidir ki, haqq haradadır, batil harada. Yanlış, qatqılı, batil, zərərli şeylərə vaxt sərf etmək nahaqdır.

Həzrət (ə) bu bəyanında iki növ çaşqınlığa işarə etmişdir. Bu çaşqınlıqlardan biri insanın öz hədəfini tanıdığı halda, bu hədəfə çatmaq yolunu bilməməsidir. Ona görə də «gecə odunçusu» kimi, yol seçimində səhvə yol verilir. «Gecə odunçusu» öz məqsədini, yəni tonqal qalamaq üçün odun lazım olduğunu yaxşı başa düşür. Amma bu məqsədinə çatmaq üçün səhvə yol verərək, elə bir vaxtı seçir ki, həmin vaxt məqsədə çatmaq mümkün olmur.

Söhbətin birinci hissəsində insanın məqsədə çatma yolunu tanımamasından ibarət olan birinci inhiraf, yanılma nəzərdə tutulur. Amma birincidən daha şiddətli olan ikinci inhiraf odur ki, insan, ümumiyyətlə, hədəfi tanımasın və onu seçməkdə səhvə yol versin. Bu yanılma daha pisdir. Çünki məqsəd köklü şəkildə qaranlıqdır və özünü hadisələrin axarına tapşırmış insan hara getdiyini və nə axtardığını bilmir. Həzrət (ə) belələrini «sel üstə çör-çöpə» oxşadır. Yəni bu şəxs axar sular üstə çör-çöp kimidir, sel onu hara gəldi aparır və o, haradan gəlib, haraya getdiyini bilmir. Əslində bu şəxs özünü hadisələr tufanına tapşırmışdır, külək istiqamətində hərəkət edir və nəhayətdə harada dayanacağını bilmir. Həyatda məqsədsiz yaşayanlar nə üçün yarandıqlarını, nə iş görəcəklərini və haraya gedəcəklərini düşünmürlər. Onlar ətrafdakılara baxıb, onların gördüyü işi görürlər. Amma hansı məqsədlə haraya getdikləri məlum deyil. Belələri üçün müəyyən bir məqsəd yoxdur və əvvəlcədən hansısa hərəkət istiqaməti təyin etməmişlər.

Çalışın ki, məqsədsiz hərəkət edən, özünü hadisələrə tapşıran adamlardan olmayasınız. Özlüyünüzdə düşünün, məqsəd seçin, azad olun, agah və düşüncəli şəkildə hərəkət edin. Məbada, həmişə başqalarının sizin üçün qərar verməsini, sizi o yan-bu yana çəkməsini gözləyəsiniz. Özünüzün seçim qüdrətiniz olsun.

Həzrət Əlinin (ə) yuxarıdakı buyuruğun ardınca bəyan etdiyi qısa kəlamlardan biri budur: «Nemətə qarşı nankorluq, naşükürlük alçaqlıqdır». İnsanın nemət sahibinə təşəkkürü, onun haqqını tanıması (haqşünaslıq) batinindən gələn fitri bir meyldir. İnsanın bu təbii və fitri istəyini Allah-təala yaratmışdır. İnsan birindən nemət və kömək aldıqda təşəkkür edir. O, bu təşəkkürlə öz vicdanını rahatlaşdırır, daxilən sakitlik tapır. Bu yolla insanın daxili və ilahi bir meyli razı salınır. Amma bəzi vaxtlar bu istəklər yolunu çaşır. Belə ki, insan ilahi fitri göstərişlərdən məhrum qalır. Özbaşınalıq, nəfs istəklərinə itaət, dünyanın ötəri ləzzətlərinə bağlılıq səbəbindən insan böyük kəramətləri əldən çıxarır, ilahi fitrətini itirir. Bu çaşqınlıq elə bir həddə gəlib çatır ki, insan ona göstərilən xidməti xidmət saymır. Qarşı tərəfin xidmətləri unudulur, hətta ona qarşı nankorluq da göstərilir. Aydındır ki, ruhunda haqqıtanıma, təşəkkür xisləti olmayan şəxs Allahın nemətlərinə də şükr edəsi deyil. Belə bir ruhiyyə insanın öz ilahi şəfaətini itirməsinə səbəb olan çirkin sifətdir. Bu ilahi kəramət insan vücudunun gövhərində gizlənmişdir və insan ruhunun cövhəri şükr etməyə meyllidir. Bu fitri ruhiyyəni itirən şəxs əslində öz ilahi kəramətini itirmiş, alçaq bir varlığa çevrilmişdir. «Nemətə qarşı nankorluq, naşükürlük alçaqlıqdır». Edilən yaxşılıqları unutmaq, təşəkkür əvəzinə müxaliflik etmək alçaqlığın ən son səviyyəsidir.

Bəşəriyyət elə xəlq olunmuşdur ki, hər bir insan başqasının vücudundan istifadə etsin, hamı bir-birinə dayaq olsun, təkamül yolunda yardım göstərsin. Amma, şübhəsiz ki, ağıl nemətindən məhrum olmuşların yolu ilə kamala çatmaq olmaz. Belələri ilə yoldaşlığın nəticəsi zərər-ziyan və bədbəxtçilikdir. Amma ağıldan məhrumluğun da müxtəlif formaları vardır. Kimi öz əli ilə özünü ağılsızlığa mübtəla edir, kimi əvvəlcədən bu ilahi nemətdən məhrum olur, kimi xəstəlik səbəbindən ağlını itirir, kimi isə ağıl qüvvəsinə malik olduğu halda onu işlətmədiyi üçün bu qüvvə yavaş-yavaş gücdən düşüb əldən çıxır. Ümumiyyətlə istifadə olunmayan istənilən bir qüvvənin gücdən düşməsi təbiidir. Məsələn, insan gözünü bir müddət yumsa, gözü nurdan düşər. Bağlanan qol asta-asta quruyur və gücdən düşür. Ağıl qüvvəsi də belədir. İşlədilməyən ağıl ilkin ilahi istedadlarını itirməyə başlayır. Ağılın işlədilməsi dedikdə insanın nəfs istəklərinə, şəhvətə əsir olub, ağılın səsini dinləməməsi nəzərdə tutulur. Beləcə, ağıl yavaş-yavaş öz nurunu itirir, kəsərdən düşür. Buna görə də istənilən bir səbəbdən ağıl nemətini itirmiş insanlarla yoldaşlıq və münasibət nəinki faydasızdır, hətta insanın pis rəftarla üzləşməsinə səbəb olub, bədbəxtçiliklə sonuclana bilər. «Cahillə yoldaşlıq bədbəxtlikdir».