Əmirəl-möminin Əlinin (ə) öz oğlu imam Həsən Müctəbaya (ə) vəsiyyətinin bir hissəsini şərh və təfsir etdik. Həzrət (ə) yuxarıdakı şərif ifadələrində diqqətimizi tərsliyin və tövbəni təxirə salmanın təhlükəsinə yönəldir. Biz belə bir təhlükədən olduqca dərin qəflətdəyik. Biz tərslik və inadkarlıq xüsusiyyətini daha çox uşaqlarda müşahidə edirik. Bəzən insan elə uşaqlıq dövründən bir məsələnin üzərində inadkarlıq göstərir, tərslik edir. Onlara məsləhət verildikdə müxalif olur, təkid etdikdə daha sərt münasibət nümayiş etdirirlər. Onlar heç vəchlə öz qərarlarını dəyişmək istəmirlər. Əlbəttə ki, belə bir xasiyyət insanın xarakterinə hopduqda təkcə uşaq oyunlarına təsir göstərmir. Əksinə, bu xasiyyət gənclik, orta yaş dövrü, hətta qocalıqda da öz işini görür, insanın həyatını öz təsiri altına salır. Olsun ki, çoxları bu çirkin sifəti özlərində görə bilmirlər.

İndi isə bu nöqtəni araşdırmalıyıq ki, insanda belə bir ruhiyyəni, çirkin sifəti yaradan nədir? Nə üçün insan səhv bir iş gördükdə inadkarlıq göstərir və istəmir ki, ona qarşı çıxılsın? Nə üçün səhvin etiraf edilməsi insan üçün bu qədər çətin olur?

Uşaqlarla sıx ünsiyyətdə olanlar yaxşı bilirlər ki, uşaqlar öz səhvlərinə görə asanlıqla üzr istəyirlər. Böyüklər isə əksinə, inadkarlıq göstərir, öz nöqsanlı rəftarlarını davam etdirir, özlərini islah etmək istəmir və deyirlər: «Nə etmişəmsə, düz etmişəm...»

Belə bir rəftarın kökü bütün insanlarda mövcud olan özünəməhəbbətdir. Özünəməhəbbət hissi də başqa hisslər kimi orta həddə ola bilir, ya da ifrata, təfritə uğrayır. Orta həddə insanın özünü sevməsi nəinki pis deyil, əksinə, lazımlı bir meyldir. Şübhəsiz ki, özünü sevməyən insan öz təkamülü üçün addım atası deyil, hətta öz canını qorumaq üçün də çalışası deyil. Demək, insanın özünə məhəbbəti, həyatını davam etdirməyə çalışması heç də pis iş sayılmır. Əksinə, insanın özünə sevgisi Allahın onu özünü qoruyub, kamilliyə çatması üçün qərar verdiyi bir hissdir. Əgər belə bir hiss olmasaydı, heç bir mövcud öz maddi və mənəvi tərəqqisi üçün çalışmazdı.

Bəli, belə bir istək zəruri və əhəmiyyətlidir. İkinci əhəmiyyətli məsələ bu istəyin qədəri məsələsidir. Bu xasiyyət də digər xasiyyətlər kimi orta həddən çıxıb, ifrata və ya təfritə varması yaxşıdır və insanın kamilləşməsi üçün zəruridir. Bu xasiyyətin xeyirli həddi müəyyənləşdirildikdən sonra başqa bir mühüm məsələ qalır: Bəs kamillik ölçüsü nədir? İnsan özü üçün nəyi kamillik hesab etməlidir? Sözsüz ki, insan özünü sevir və daha kamil olmaq istəyir. Belə bir istəyin heç eybi yoxdur və müsbət qarşılanmalıdır. Amma kamilliyin nə olduğu müəyyənləşdirilməlidir. İnsan özü kamalın nə olduğunu bilmədikdə tanıma və mərifət kimi amillər onun köməyinə gəlir. Yəni kamilliyə doğru can atan insan kamillik ölçüsünü müəyyənləşdirmək üçün tanıma və mərifət amillərinə ehtiyaclıdır. Kamillik istəyi bu amillərlə müşayiət olunarsa, insanın səadəti təmin olunar.

Bir qism meyl və istəklər insanda öz-özünə peyda olur və insanın həyatını öz təsiri altına alır. Məsələn, insanın həyat istiqamətinin müəyyənləşməsində təbii, irsi, ictimai amillərin rolu var. Hətta bəzən insanın özündən xəbərsiz onda həyat yolunu dəyişən meyllər yaranır. Demək, insan qarşısındakı yollardan onu həqiqi kamilliyə aparan düzgün yolu seçmək üçün tanıma, mərifət, düşüncə kimi amillərə ehtiyaclıdır.

Allah-təalanın insana əta etdiyi digər bir qüvvə ondakı istiqlal və azadlıq meylidir. Sadə bir nümunə göstərək. Artıq ayaq üstə durub yeriməyə başlayan uşaq heç vaxt əlindən tutulmasını istəmir. Yəqin müşahidə etmisiniz ki, yeriməyi bacarmayan uşaq, adətən, ata-anasının əlindən tutmaq istəyir. Amma elə ki, özü yeriməyi öyrəndi ona əl uzatdıqda əlini gizləyib, köməkdən imtina edir. Böyüklər bu yaşda uşaqı yoldan keçirərək onun əlindən tutmağa çalışırlar. Amma uşaq tərslik göstərir, əlini verməyə heç cür razılaşmır. Çünki onda azadlıq, istiqlal istəyi var. Bu Allah-təalanın insana əta etdiyi əvvəldə qeyd etdiyimiz istəkdir. Bu qüvvə də insandakı digər qüvvələr kimi normal həddə olarsa, çox yaxşıdır. Körpə uşaq məhz bu qüvvə istəyində inkişaf edir, özünə istinad etməyə başlayır. Amma bu qüvvə zəif, «təfrit» olduqda uşaq daim başqalarından kömək umur, ata-anasının əlini buraxmır. İstiqlal hissi zəif olan insanlar problemlə rastlaşdıqda onu müstəqil şəkildə aradan qaldırmağa cəhd etmirlər. Onlar daim başqalarından kömək gözləyir, ətrafdakılara ağız açırlar. Belələri mənəvi məsələlərdə də təpərsizdirlər. Çünki müstəqil şəkildə çalışmağı öyrənməmişlər. Onlar daim başqalarının kölgəsində keçinməyə vərdiş etmişlər. Sözsüz ki, belə bir ruhiyyə xoşagəlməzdir. Çünki bu ruhiyyə insanı tüfeyli həyata sürükləyir. Digər bir tərəfdən belə bir qüvvənin həddən artıq, ifrat olması da zərərlidir. Bu hiss ifrat olduqda insan yeri gəldi-gəlmədi özünə güvənir, başqalarına ehtiyac duymur. Bu sifətin elə bir həddi də var ki, insan özünü hamıdan üstün tutub, allahlıq iddiasına düşə bilər. Əlbəttə ki, belə bir xüsusiyyəti doğuran cəhalətdir. Körpə uşaq küçədən tək keçməyin təhlükəli olduğunu anlamadığı kimi, özünə ifrat güvənən böyük də bəzi problemləri tək başına həll etməyin mümkünsüzlüyünü dərk etmir. Körpə əlini ata-anasının əlindən çıxarıb yolu köməksiz keçmək istəyir. Çünki onun azadlıq istəyinin həddi-hüdudu yoxdur, o anlamır ki, bəzi işlərdə hökmən köməyə ehtiyaclıdır. Bir sözlə, həm ifrat, həm təfrit olduqca zərərlidir. İnsanın azadlıq və istiqlal istəyi bəyənilmiş olsa da, bu sahədə ifrata varmaq olduqca təhlükəlidir. Əgər ata-ana uşağın bu hissinə nəzarət edib, onu tənzimləməsə, uşağın həyatını böyük təhlükələr hədələyir.

İnsanın istiqlal və azadlıq istəyinin təzahürlərindən biri onun xüsusi bir şəxsiyyətə malik olmasına inamıdır. Məsələn, bir söz dedikdə bu sözün təsdiq olunmasını istəyir, arzu edir ki, əməl və rəftarları hamı tərəfindən qəbul olunsun. İnsanın özünün, əməl və rəftarlarının başqaları tərəfindən qeyd-şərtsiz qəbul olunması, onun təbii və fitri istəyidir. İnsanın dediyi sözlər yanlış sayıldıqda, rəftarı bəyənilmədikdə, təkliflərinə maraq göstərilmədikdə o bir növ cəmiyyət tərəfindən rədd edilmiş olur. Belə bir münasibət insanın təbii istəyinə ziddir. O, başqaları tərəfindən sevilməsini, ona hörmət göstərilməsini, hamı tərəfindən qəbul olunmasını istəyir. İnsanın bu təbii istəyi və meyli onun tərbiyəsi və kamilləşməsi yolunda istifadə olunmalıdır.

İnsan ilkin mərhələdə ata-anası və yaşıdları tərəfindən qəbul edilməsini istəyir. Növbəti mərhələdə o cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmasını arzulayır. Amma vaxt ötdükcə anlayır ki, nəzərdə tutulduğu şəxslər tərəfindən dəyərləndirilməsi və qəbul olunması bir o qədər də mühüm deyil. Əsas məsələ Allah tərəfindən bəyənilmək və qəbul olunmaqdır.

İnsanın başqaları tərəfindən bəyənilmək istəyi pis iş deyil və insanın təkamülünün fitri amillərindən sayılır. Amma belə bir istək yalnız o zaman tərbiyə üçün faydalı olur ki, dini və əqli amillərə əsaslansın. İnsan bu meylində baş qaldırmış qüvvəyə onun dini və əqli amillərinə əsasən anlayır ki, Allah-təala tərəfindən bəyənilmək insanlar tərəfindən bəyənilməkdən qat-qat üstündür. İnsanın bütün səyləri kamillik zirvəsi olan ilahi razılığın qazanılması yolunda sərf olunmalıdır. Ona görə də ata-analar və tərbiyəçilər tədricən bu fitri istəyi istiqamətləndirməyə çalışmalıdırlar. Uşaqlıq dövründə bu istək tələb edir ki, fərd öz yaşıdları tərəfindən bəyənilsin. Növbəti mərəhələdə insan bu meyl əsasında cəmiyyətə uyğunlaşmaq arzusunda olur. Çünki o güman edir nəzərdə tutduğu adamlar üstündür və bu üstün insanların xoşuna gəlmək lazımdır. Amma ata-ana və tərbiyəçi uşağa tədricən anlatmalıdır ki, heç də hamı eyni fikirdə deyil və hamı tərəfindən bəyənilmək mümkünsüzdür. Məsələn, uşağlar bir şeyi, böyüklər isə tamam başqa bir şeyi xoşlayırlar. Uşağa anladılmalıdır ki, böyüklər tərəfindən bəyənilmək, uşağlar tərəfindən bəyənilməkdən daha üstündür. İnsanda seçim düşüncəsi yarandıqdan sonra o kimin razılığının daha üstün olduğunu araşdırmağa çalışır. Demək, bu fitri meyl tərbiyə olunub, tənzimlənərsə, ideal nəticələr əldə olunar. Uyğun meyli tərbiyə olunmamış insanlar təqlidçi və dar baxışlı olurlar. Aydın məsələdir ki, belə insanlar həmişə başqalarının hərəkətlərini izləyib, onları yamsılamağa çalışırlar. Çünki onun yeganə məqsədi körpə uşaq kimi ətrafındakıların razı qalmasıdır. Beləcə, yaşlı adam da eynən körpə uşaq kimi cəmiyyətin razılığı naminə çalışır. Amma bu fitri meyl düzgün tərbiyə olunarsa, insan anlayır ki, o öz məhbubunu, razı salmalı olduğu varlığı özü seçməlidir. Yəni başqalarının sevdiyini sevmək kökündən yanlış bir hərəkətdir. Düşüncəli insan üçün isə belə bir sual ortaya çıxır ki, kimin razılığı və sevgisi daha üstündür? Düzgün düşüncə və uzaqgörənliklə bu suala cavab tapanlar Allahın razılığını yaranmışların razılığından üstün tuturlar. O vaxt insanda elə bir hal yaranır ki, ilahi razılıqdan başqa heç bir istəyi olmur. Bir neçə ayəni nəzərdən keçirək: «O yalnız ən uca olan Rəbbinin razılığını qazanmaq üçün belə edər».(«Ləyl» surəsi, ayə 20.); «Biz sizi ancaq Allahın razılığından ötəri yedirdirik. Sizdən nə bir mükafat, nə də bir təşəkkür gözləyirik».(«İnsan» surəsi, ayə 9.); «Allahın razılığını qazanmaq üçün belə işlər görən şəxsə böyük mükafat verəcəyik».(«İnsan» surəsi, ayə 11.) Bu və digər ayələrdə «Allahın razılığı» ifadəsi insanın fitri meylini tərbiyələndirmək məqsədi ilə işlədilmişdir. İnsana anladılır ki, öz əməllərində başqalarının razılığını yox, yalnız Allahın razılığını gözləsin.

Belə bir vəziyyət insanın kamillik istəyində də mövcuddur. Bu meyli də tərbiyə etmək lazımdır. İnsanın öz şəxsiyyətini biruzə verməsi və bunu özü üçün kamillik hesab etməsi fitri və ilahi bir meyldir. Amma insana kamilliyə çatma yolu göstərilməlidir ki, həqiqi kamilliyi tanıya bilsin. İnsan bilməlidir ki, getdiyi kamillik yolu deyil və bu yolda qalıb tər axıtmağa dəyməz. İnsan bilməlidir ki, səhv etdiyi zaman məhz bu səhvi aradan qaldırmaq kamillikdir. İnsan batdığı günahdan dərhal tövbə etməli, bir şəxsə qarşı nahaq iş görmüşsə, üzr istəməli, hətta kimsə üçün zərərli olmayan səhvini təkrarlamamalıdır.

Əgər fitri meyl və daxili özünəməhəbbət istəyi kamillik istəyi ilə müşayiət olunarsa, insan düzgün rəftar yolunu tapa bilər. Bu halda insan tərslikdən əl çəkər, həqiqət axatarışı və həqiqətin qəbuluna üz tutar. Əlbəttə, belə bir halın çoxsaylı əsərləri vardır ki, onlar haqqında danışmaq söhbətimizin çərçivəsindən kənardır.

Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, insanda tərslik sifəti nə üçün və necə peyda olur, necə olur ki, insan öz yanlış yolunu davam etdirir. Əslində bu ruhiyyə insanın fitri bir istəyindən doğur. İnsan bu yolla bir növ öz kamilliyini nəzərə çarpdırmaq, şəxsiyyətini sübut etmək istəyir. Ona elə gəlir ki, səhvə yol verməsi insanın şəxsiyyətini ləkələyir. Ona görə də nə yolla olur olsun, öz əməlinə, rəftarına, sözlərinə həqiqət donu geyindirməyə çalışır. Bu ruhiyyənin nəticələrini bir qədər araşdırsaq, yaxşı olar.

Tutaq ki, dostlarınızla söhbət zamanı onlardan biri sizin fikrinizə qarşı çıxıb, «həqiqət mən deyəndir» söyləyir. Siz isə hər vəchlə sübut etməyə çalışırsınız ki, dostunuzun tənqidi düzgün deyil və sizin dedikləriniz həqiqidir. Etiraz yollarından biri budur ki, insan dediyi sözün üstündə durub mövqeyindən geri çəkilməsin. Yəni dediklərinin həqiqət olmadığını anladığı halda mövqeyindən geri çəkilmir, tərslik göstərir. Bu hal tərslik və inadkarlığın növlərindən biridir. Həyatımızda belə hallarla tez-tez qarşılaşırıq, amma bir o qədər də diqqətli olmuruq. Bəzən bu ruhiyyənin çox pis nəticələri olur. Bu sifət xarakterə hopduqda böyük fəsadlar ortaya çıxır. Əgər belə bir ruhiyyə insanın xarakterinə hopub, xasiyyətə çevrilmişdirsə, o dediyi bütün sözləri doğru hesab edir və heç vaxt səhvini etiraf etmir. Bu yersiz inadkarlığın çoxsaylı fərdi və ictimai fəsadları olur. Belə bir insan vəzifə kürsüsünə oturduqda, bir dəstə insana başçılıq etdikdə həm özünü, həm də ona tabe olanların azğınlığına səbəb olur. Belələrində inadkarlıq xasiyyətə çevrildiyindən heç zaman səhvlərini etiraf etmir, beləcə, xalqı azdırırlar. Bu ruhiyyə həmin uşaqlıqdakı tərslikdən qidalanır. Belə bir xarakterə malik insan prezident olsa belə, öz tərsliyindən və inadkarlığından əl çəkmir.

Yeniyetmə və gənclərin bu sahədə özlərini tərbiyə etmək üçün geniş imkanları və fürsətləri vardır. Tərslik və inadkarlıq, xarakterində kök atmayanlar, özlərini bu təhlükədən qoruya bilərlər. Əgər özünüzdə belə bir xasiyyət görürsünüzsə, yəni səhvlərinizi etiraf etməkdə, onları aradan qaldırmaqda çətinlik çəkirsinizsə, bilin ki, olduqca təhlükəli bir yoldasınız və bu işin sonu olduqca pisdir.

Yaxşı olar ki, bir qədər də tərslik və inadkarlıq xasiyyətinin müalicəsi haqqında danışaq. Uyğun xəstəliyə düzgün müalicə təyin etmək üçün əvvəlcə təsəvvürümüzdə tərs və inadkar bir uşaq canlandıraq. Onunla necə rəftar edirsiniz? Əgər inadkarlıq göstərirsə, nə tədbir görərsiniz? Tutaq ki, bir uşaq xəstədir və orqanizmi üçün zərərli olan bir şey yemək istəyir. Ya da bu uşaq ona məsələhət görülməyən oyunlara qatılmaq üçün inadkarlıq göstərir. Əgər bu vaxt onunla baş-başa gəlsəniz, siz də inadkarlıq etmiş olarsınız. Belə bir münasibətin zərərini müəyyənləşdirmək çətindir. Amma ağıllı bir tədbir görmək istəsəniz, onun sevdiyi, maraqlandığı bir işi öz məqsədiniz üçün vasitə seçməlisiniz. Tutaq ki, həmin uşaq hansısa bir oyuncağı daha çox sevir və ya parkda, əyləncə yerlərində gəzməyi xoşlayır. Uşaq tərslik göstərib, bir işdən əl çəkmək istəmədikdə onun diqqətini başqa bir sevdiyi işə yönəltməyə çalışın. Onu xoşladığı yerlərdə gəzdirin ki, diqqəti əvvəlki işdən yayınsın. Amma uşaq inadkarlıqla zərərli bir şey yemək və ya zərərli bir iş görmək istəyirsə, siz ona sərt şəkildə qadağa qoysanız, uyğun rəftarınız uşaqdakı tərsliyi bir qədər də gücləndirəcəkdir. Bu sayaq rəftarlarınızın ilkin zərəri yetərsiz tərbiyədir. Onu tutduğu səhv yoldan uzaqlaşdırmaq üçün yeganə doğru yol diqqətini ikinci maraqlı işə yönəltməkdir. Adətən, insan sevdiyi bir şeyin ardınca gedərkən yolda ikinci bir sevdiyi şeylə rastlaşarsa, əvvəlki istədiyi bir qədər zəifləyir. Əlbəttə ki, bu qayda təkcə tərsliyə aid deyil. Digər insani və heyvani meyllərdə də belə bir təzahür nəzərə çarpır. İnsanda baş qaldırmış hər hansı bir istəyi aradan götürmək asan iş deyil. Bu vaxt ən yaxşı yol diqqəti başqa bir maraqlı işə cəlb etməkdir. Şəhvət, qəzəb, eqoistlik kimi dəlisov miniklər tərsliyə başladıqda onların qarşısını almaq çətin olur. İlkin mərhələdə çalışmaq lazımdır ki, bu istəklər çərçivədən çıxmasın. Məsələn, şəhvət qığılcımları alovlanıb tüğyan qopardıqda onun qarşısını almaq çox çətin olur. Ariflər demişkən, şəhvət qazanını qaynamağa qoymayın. Bu qazan qaynamağa başladıqda onu soyutmaq asan olmur. Qəzəb də belədir. Əsəblərinin qıcıqlandığını hiss edən insan bu hissi qızışdıran şəraitdən qaçmalıdır. Amma elə ki, qəzəb cuşa gəldi onu soyutmaq ciddi bir problem olur. Tərslik də eyni səciyyədədir. İlkin mərhələdə onu cilovlamaq lazımdır. Əgər səhv bir söz deyilmişsə, bu səhvi dərhal aradan qaldırmaq nisbətən asan olur. Amma bu səhv ikinci dəfə naçarlıqla təkrarlandıqda artıq bu ruhiyyəni kənarlaşdırmaq çətin olur. Ona görə də insan ağzından çıxmış səhv sözün üstündə dayanıb, inadkarlıq göstərməməli, «mən belə demişəm, başqa cür də ola bilməz» deməməlidir. Ona görə də nə qədər ki, tüğyan qopmayıb, özümüzü cilovlamalıyıq. Xüsusi ilə mühakimə yürütməyə tələsməməliyik.

Elə ki ağızdan bir söz çıxdı, bu sözü geri qaytarmaq çətin olur. Ona görə də min ölçüb, bir biçmək, düşünüb danışmaq, mühakimələrdə tələskənliyə yol verməmək lazımdır. Bu üsul tərsliyin qarşısını almaq və bu dəlisov atı cilovlamaq yollarından biridir. Bizdən bir söz soruşurlarsa tələsik cavab verməməliyik. Bir qədər düşünməklə yanlış sözlərdən pəhriz etməliyik. Çünki tələsik danışarkən səhvə yol vermək ehtimalı da böyük olur. İnsan səhvə yol verdikdən sonra bu səhvin qarşısını almaq xeyli çətin olur. Amma düşünüb danışdıqda tərslik və inadkarlıq üçün meydan daralır. Ona görə də bütün rəftarlarınızda götür-qoy etməli, ən gözəl yolu seçməliyik. Əgər bizə bir iş təklif olunursa, bu barədə təqribən bir saat düşünsək, çox yaxşı olar. İmkan olduqda hətta bir gün götür-qoy edib, sonra qəti qərara gəlmək lazımdır

Həkim Loğman öz nəsihətlərindən birində buyurur: Sizinlə məsələhətləşilən vaxt üç gün möhlət istəyin. Namazdan sonra bu barədə düşünün, sizdən məsləhət istəyərlərsə, deyin ki, üç gündən sonra cavab verərəm. Sübh namazını qıldıqdan sonra həmin mövzu haqqında bir qədər düşünün, sonra isə qərar qəbul edin. Çünki namaz zamanı elə bir səmimiyyət və xalislik yaranır ki, namazdan sonra düşünmək daha səmərəli olur. Ona görə də sizdən bir məsələ haqqında məsləhət istədikdə öz fikrinizi tələsik bildirməyin, əqidənizi açıqlamayın. İmkan olduqda iki-üç gün möhlət istəyin, həmin vaxta uyğun həddə səbrli və hövsələli olun, heç vaxt öz fikrinizi bildirərkən tələskənliyə yol verməyin. Çünki deyilmiş sözü geri qaytarmaq mümkünsüzdür. Amma götür-qoy etdikdən sonra belə səhvə yol vermiş olsanız, səhvinizi etiraf edin. Çünki səhvi etiraf etmək inadkarlıqla onun üzərində dayanmaqdan çox-çox xeyirlidir. Siz bu yolla öz şəxsiyyətinizi qorumuş olarsınız. Əgər ətrafdakılar görsələr ki, siz səhvə yol verdikdə səhvinizi etiraf etmək əvəzinə inadkarlıq göstərirsiniz, sizə nifrət etməyə başlayacaqlar. Bilin ki, insanlar tərs və inadkar şəxsləri sevmirlər. Biz özümüz də beləyik. Özümüz də inadkarlığı xoşlamayıb, inadkarlara nifrət ediriksə, bəs nə üçün özümüz də belə olmalıyıq?! Öz şəxsiyyətini inadkarlığı ilə qorumaq istəyən insan anlamır ki, məhz inadkarlıq vasitəsi ilə şəxsiyyət puça çıxır. Siz tərslik göstərərək, dediyiniz səhv sözləri təkrarlamaqla kimlərisə qısa bir müddət aldada bilərsiniz. Amma əmin olun ki, bir müddət sonra həqiqət üzə çıxacaq və tərsliyimiz başımıza bəla olacaq. Bu halları gündəlik həyatımızda dəfələrlə müşahidə etmişik. Ya özümüzdə belə bir xasiyyət var, ya ətrafımızdakılarda həmin ruhiyyə mövcuddur. Öz yersiz inadkarlığımızla qarşı tərəfi bir neçə dəfə aldada bilsək də, bir gün həqiqət məlum olduqda şəxsiyyətimiz tapdanır, əlimiz boşda qalır. Yanlış söz danışdığını və ya nöqsanlı bir iş gördüyünü anlayan insan dərhal öz səhvini düzəltməyə çalışmalıdır. Əgər bir şəxsə qarşı hörmətsizlik etmişiksə, dərhal üzr istəməliyik. Çünki vaxt ötdükcə yaranmış kin-küdurət bir az da dərinləşir və onun müalicəsi problemə çevrilir. Günaha yol vermiş insan dərhal tövbə etməli, həmin günahı təkrarlamamalıdır. Səhvə yol vermiş insanın tərsliyi və inadkarlığı onu elə bir həddə gətirib çıxarır ki, o hətta açıq-aşkar gördüyü həqiqəti də inkar edir və gün kimi aydın olan gerçəklikləri qəbul etmək istəmir.

Olsun ki, bu hal bəziləri üçün inandırıcı görünmür. Düşünürlər ki, həqiqəti anlamış adam onu necə inkar edə bilər? Əlbəttə ki, belə bir halı təsəvvür etmək çətindir. Bu hal nə qədər inandırıcı görünməsə də, mövcuddur və bu barədə Qurani-kərimdə buyurur ki, Firon ardıcılları ilahi ayələri Musanın (ə) əlində gördükdə bu ayələrin həqiqət olduğuna əmin oldular. Amma yenə də inkar etdilər.(«Nəml» surəsi, ayə 14.) Çünki bu insanlarda üstünlük istəyi o qədər güclü idi ki, heç bir vəchlə Həzrət Musanın (ə) sözlərini qəbul etmək istəmirdilər. Onlar düşünürdülər ki, həqiqəti qəbul edəcəkləri təqdirdə hakimiyyətdən əl çəkməlidirlər.(«Nəml» surəsi, ayə 14.)

Üstünlük tələbi və başqalarına hakimlik arzusu olduqca təhlükəli bir haldır. Bir insanda üstünlük tələbi olarsa, o heç vaxt behişt əhli ola bilməz.(«Qəsəs» surəsi, ayə 83.)Belə bir ruhiyyə insanın aqibətini viran qoyur.

Əslində insandakı üstünlük tələbi aşağı mərhələlərdən başlanğıc götürür. Bu xəstəliyi kökündən qazıb çıxarmaq üçün insan tədbir tökməkdə yubanmamalıdır. İmam Baqir (ə) buyurur: «İnsanda üstünlük tələbinin nümunələrindən biri budur ki, o hətta paltarındakı tikişin başqalarının paltarlarındakı tikişdən üstün olmasını və diqqəti cəlb etməsini istəyir».(«Biharul-ənvar» 79-cu cild, səh.312)Rəvayətdə buyurulan istək daha təhlükəli və daha çox məzəmmət olunmuş üstünlük tələbi xasiyyətinə aparan bir yoldur. İnsan öz məsləhətini araşdırıb tapmalı və Allahın istəyini öyrənməlidir. Demək, insan öz daxilindəki üstünlük tələbinin suallarına yox, Allahın istəklərinə cavab verməlidir. İnsanın özünü daim başqaları ilə müqayisə edib, onlardan üstün olmaq istəyi axırda həsəd, zülm, haqsızlıq kimi çirkin sifətlərlə nəticələnir. Ən nəhayətdə isə insan küfr uçurumuna yuvarlanır. Küfrün bir növü də «cuhud» adlanır. «Cuhud» həqiqəti bilərək, onu inadkarlıq ucbatından inkar etməkdir. Yəni bir şəxs həqiqəti anladığı halda ona qarşı çıxır və bihal olduqca təhlükəlidir. Bir çox azğınlıqları doğuran məhz bu haldır. Ehtiyatlı olmalıyıq ki, başqalarından üstün görünmək həvəsi və bu həvəsdən doğan inadkarlıq varlığımıza hakim olmasın. «Bu sözü mən demişəmsə, demək, doğrudur» ruhiyyəsi zikr olunan çirkin sifətə aiddir. İnsan həqiqətə öz dilindən çıxdığı üçün yox, həqiqət olduğu üçün bağlanmalıdır.

Əlbəttə ki, hər şeyi sorğu-sualsız qəbul etmək də düzgün deyil. Hər ağızdan çıxan sözü qəbul etmək ağılsızlıqdır. Bu gün qərb dünyasının rəvac verdiyi «hər şeyi bağışlamaq, hər şeylə barışmaq» ruhiyyəsi, şəksiz ki, yanlışdır. İnsan əvvəlcə həqiqəti tanımalı, sonra onun ardınca getməlidir. Həqiqəti güzəştə getmək, həqiqəti qurban verərək kiminləsə razılaşmaq yol verilməzdir. Amma əgər anlasaq ki, sözümüz, mövqeyimiz və işimiz yanlışdır, inadkarlıq göstərməməli, səhvimizi etiraf edib, onu aradan qaldırmağa çalışmalıyıq. İnsan özündə elə bir ruhiyyə yaratmalıdır ki, həqiqəti qəbul edib, əmələ başlasın və bu həqiqətdən üz döndərməsin. Amma düşündüyünün yanlış olduğunu və həqiqətin mövcudluğunu dərk edən insan səhvini etiraf etməli, təkəbbür, lovğalıq, eqoistliyi kənara atmalıdır. Çünki bu çirkin xasiyyətlər həqiqətin qiymətləndirilməsində böyük maneədir. İnsan həqiqətə tabe olmalı və inadkarlıqdan əl çəkməlidir. İnadkarlıq öz süvarisini yerə çırpıb, onun varlığını təhlükə altında qoyan dəlisov bir atdır. Həddini aşıb tüğyan qoparmış şəhvət və qəzəbin də nəticəsi belədir. Təəssüf ki, şəhvətin, qəzəbin tərsliyin acı nəticələrindən xəbərdar olsaq da, yenə də biganəlik göstəririk. İnadkarlıq aqibəti fəlakət olan dəlisov minikdən başqa bir şey deyil. Əmirəl-möminin (ə) imam Həsənə (ə) buyurur: «Gözlə ki, tərslik və inadkarlıq miniyi dəlisov at kimi səni götürüb, fəlakət girdabına yuvarlatmasın!»

Uyğun kəlamın başqa nüsxələrdəki nümunələrində də Həzrət (ə) tərsliyi dəlisov ata oxşatmışdır. Bu atın cilovunu əlinə ala bilməyən insan uçruma yuvarlanasıdır. Tərsliyin günah həddinə çatmış nümunələrindən biri də insanlar arasındakı münasibətlərdə özünü göstərən tərslikdir. Çünki tərslik və inadkarlıq üzərində israr günah üzərində israr sayılır. Ona görə də Həzrət (ə) tərsliyi qadağan etdikdən sonra buyurur: «Bir günaha batdıqda onu tövbə ilə yumağa tələs!» Günahın təkrarı da tərsliyin bir növüdür. Çünki bu halda insan gördüyü səhv işi yenidən təkrarlayır.