İmam Sadiq (ə) İbn Cündəbə buyurur ki, mömin yalnız ilahi əzabdan qurtulmaq üçün düşünüb cəhd edə, qəmlənə bilər. Əbədi əzabdan qurtuluş fikrindən yaranan cəhd, qüssə faydalıdır. Bütün şüurlu varlıqlar fitrətən əzab-əziyyətdən uzaq olmağa meyilli yaradılmışlar. Demək, bu varlıqların fəaliyyətində mənfəətə qarşı maraq və zərərdən uzaqlaşmaq xüsusiyyətləri vardır. Digər bir tərəfdən ağrı-acı içində olan insan nə qədər ki rahatlaşmayıb heç bir ləzzət haqqında düşünmür. Məsələn, dişi ağrıyan adam yalnız canını bu ağrıdan qurtarmaq barədə düşünür və çalışır.

Sual: İnsan gələcəkdə qarşılaşacağı çətinliklərdən qurtulmaq üçün eyni cür səy göstərirmi? Tutaq ki, insanı müəyyən bir şəhərdə xeyli qazanc gözləyir. Amma həmin şəhərdə yolxucu bir xəstəlik yayılıb. Bu insan qazanca çatmaq üçün xəstəliyə yoluxmağa razıdırmı?

Onun seçimi təhlükəyə nə dərəcədə inanmasından asılıdır. Əgər insan təhlükəyə düşəcəyinə əmindirsə, özünü qorumaq üçün qazancdan keçir.

Diqqət: Qarşıya çıxacaq təhlükədən qurtulmaq üçün çarə axtarışı ərəb dilində «həmm» adlanır. Bu halı keçirən şəxsə isə «məhmum» deyirlər. «Mühüm», «əhəmiyyət» sözləri də həmin kökdəndir. Gələcəkdə hansısa çətinliklərlə üzləşəcəyini ehtimal edərək, insan bu çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün cəhd edir. Bu cəhd, himmət «həmm»dir. «Həmm» sözünün lüğəti mənası isə «cəhd», «qəm», «qüssə», «kədər»dir.

Cəhənnəm və onun əzabına inanan insan buna biganə qala bilərmi? Bu həqiqətlərə qəlbən inanan insan ticarət, əyləncə haqqında düşünə bilərmi? İnsanın qarşıdakı çətinliklərə münasibəti onun inam dərəcəsindən asılıdır.

Bu mövzuda məşhur bir hədis vardır: Bir gün həzrət Peyğəmbər (s) məsciddə rəngi qaçmış, gözləri çuxura düşmüş bir cavan görür. Həzrət (s) onun halını soruşduqda cavan cavab verir ki, yəqin halındayam. Peyğəmbər (s) «sənin yəqininin əlamətləri nədir?»-deyə soruşduqda cavan belə ərz edir: «Dünən gecə sübhədək axirət əzabının qorxusundan gözümə yuxu getməyib. Ona görə də rəngim saralıb». Həzrət Peyğəmbər (s) ona dua etdi(«Biharul-ənvar», cild 70.). Bəli, dərin inam insanda belə bir hal yaradır və o, başqa heç nə haqqında düşünə bilmir. Amma böyük əksəriyyət axirət haqqında belə dərin düşüncə tərzindən uzaqdır.

Məsumlardan (ə) başqa hamı az-çox günahkardır. Məhz bu günahlara görə nəzərdə tutulmuş əzablar haqqında düşünmək lazım gəlir. Amma dünya qayğılarına başı qarışmış insan qarşıda onu gözləyən təhlükəyə etinasızlıq göstərir. Hansı ki, insan eşitdiyi ayə və hədislər haqqında düşünsə öz aqibətindən narahat olub tədbir görər. Yüksək inamı, yəqinliyi olanlar daim axirət haqqında düşünürlər. Amma böyük əksəriyyət iman zəifliyi ucbatından var-dövlət, vəzifə, rahatlıq ardınca qaçıb yaranışın əsl məqsədindən uzaq düşür.

Bəli, insanların iman mərtəbələri fərqlidir. Aramızda az da olsa, axirət əzabı haqqında eşidərkən göz yaşı axıdanlar var. Çoxları isə, hətta qiyamət sorğusu haqqında moizə gedişində öz ticarəti, dünya problemləri haqqında düşünür.

Ağıl insanı qarşıdakı çətinlikləri aradan qaldırmağa çağırır. Adi məişət problemlərinin həllinə xeyli vaxt ayırıb əbədi həyat səadətinin təmini üçün tədbir görməmək ağıla uyğun deyil. Dünya ləzzətləri ardınca qaçan insan qarşıdakı müdhiş təhlükənin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu anlamır.

Rəvayətdə deyilir ki, boynum zəncirlənib azad olmaq istəyirəm. Amma boynumdakı ağır yük imkan vermir; nəzarətçilər məni bədbəxtliyə sürükləyir.

Bəli, batdığımız günahlar boynumuzda yük olub. Bu yükdən azad olmağa çalışmayanın cəhdi, qəm-qüssəsi yanlış istiqamətə yönəlib. Hədis: «Sübh əzabdan qurtulmaq fikri ilə oyanmayan şəxs mühüm bir məsələni yüngül sayıb. Böyük bilməli olduğunu kiçik bilib. Allahdan kiçik bir xeyir istəyib».

Əbədi əzab haqqında düşünməyən insan şübhəsiz ki, dünya işlərini çək-çevir edəcək. Əbədi əzaba diqqət yönəltməyən kəs qurtuluş üçün tədbir də tökəsi deyil.

Ağıl tələb edir ki, insan axirətə inandığı qədər çalışmalıdır. Çünki dünya çətinlikləri axirət çətinlikləri ilə müqayisədə çox əhəmiyyətsizdir. Axirət əzabını düşünən insana dünya ağrıları çox asan gəlir. Əlbəttə ki, imanı güclü olan bəndələr bu işdə daha çox səy göstərərlər.

İnsan ictimai varlıqdır və onun din qardaşları qarşısında müəyyən vəzifələri vardır. Möminlərin istəyini yerinə yetirmək, onlara qarşı xeyirxah, vəfalı və səmimi olmaq bir borcdur. Necə ola bilər ki, müsəlman müsəlmanı aldada, ona xəyanət edə, ona zərər vura?! Bir insanı aldadıb alçaltmaq qərarı onunla döyüşə bərabərdir. Ticarətdə müsəlman qardaşını aldatmaq onunla vuruşmaqdır. Müsəlmanla vuruşmağın digər bir forması onu, tutduğu məqamdan endirib yerində oturmaqdır. Belə xəyanətkar insanların yeri cəhənnəmdir.

Hədisdə buyurulur: «Mömin qardaşına həsəd aparanın imanı puç olar, necə ki, duz suda həll olur». Təəssüf ki, əksər insanlarda az-çox bu çirkin sifət müşahidə edilir. Xüsusi ilə uşaq yaşlarında insan özündə olmayanı başqalarında görəndə həsəd aparır. Əgər insan bu çirkin sifətlə mübarizə aparmasa qəlbində kök atıb onu cəhənnəmə sürükləyə bilər. İmanlı insan başqalarına verilmiş gözəllik, istedad kimi təbii nemətlərə həsəd apara bilərmi? «Nə üçün filankəs məndən gözəldir, filankəs məndən bacarıqlıdır» demək möminə yaraşan iş deyil. Həsədin əsl mənası budur ki, nə üçün Allah məni məhrum edib? Bu isə Allahın məsləhətinə etirazdır.

Həsədcil insan Allahın işlərinə müdaxilə edir. Əgər bir insan zəhmət çəkib var-dövlət qazanır və Allah buna yol verirsə, bu işdə yalnız Allaha məlum olan səbəblər vardır. Allahın bütün işlərində hikmət vardır. Əgər hikmət Allahın sifətidirsə, imanlı insan Allahın işinə hansı əsasla etiraz edə bilər. Belə bir etiraz Allahın hikmətini qəbul etməməkdir. Həsəddə ifrata varan insan hətta müşrik səviyyəsinə alçala bilər.

Həsəd hissini öz başına buraxmağın olduqca pis nəticələri vardır. Başqalarının malik olduğu maddi və mənəvi nemətləri görərkən qəlbində həsəd hiss edən insan təcili bir çarə qılmalıdır. Düşünməlidir ki, əksər nemətlər insan üçün bir sınaqdır. Bu gün Allahdan nemət istəyib onu alan adam qiyamət günü öz istəyinə peşman ola bilər. Axı varlının, istedadlının Allah qarşısında vəzifələri daha ağırdır.

Unutmaq olmaz ki, iblisin küfrünün kökü həsəd idi. Bəşər tarixində müşahidə etdiyimiz qanlı müharibələrin çoxu həsəddən törənib. Bir nəfərin həsədi ucbatından minlərlə insan həyatını əldən verir. Bütün həyatını İslama sərf edib, sonradan məhz həsəd səbəbindən imamla üz-üzə dayananlar olub. Ona görə də həsədin ilk işartısı ilə mübarizə aparmaq, onun kök atmasına yol verməmək lazımdır.

Ya Rəbb, bizi həsədin yandırıcı odundan qoru!