Ey oğul, (Allah taala səni düz yola hidayət etsin, günahlar və xətalardan qorusun) hər şeydən əvvəl sənə "Üsuli-dini” dəqiq öyrənməyin, qəti dəlillərlə öz əqidəni möhkəmləndirməyin, Allahın varlığına, onun peyğəmbərlərinə, vəlilərinə tam yəqinliklə iman gətirməyin vacibdir. Çünki sən heyvanlar kimi azad buraxılmamısan. Bunları deməkdə məqsədim bütün ömrümü "Kəlam” və "Hikmət” elmləri və onların kitablarına məşğul olmaqda sərf etmək deyil. Mən sənə kamilləşməmiş o kitablara müraciət etməyi qəti qadağan edirəm. Çünki onlarda sufizm (səfsətə) mövcuddur ki, səni cəhənnəmə çəkə bilər. Hətta Əhli-beyt (əleyhimussalam)-dan bizə bəzi rəvayətlər çatmışdır ki, onlar bu elmlərə müraciət etməyi mütləq qadağan edir. (Şübhəsiz imamlarımızdan nəql olunmuş hədislərə görə "hikmət” və "fəlsəfi” məsələlərdə nəzəri bəhslər qadağan edilib. İmam Həsən Əskəri əleyhissalam axirəzzamanda insanların əhvalı barədə buyurduğu bu hədisdə deyir: "O zamanın alimləri Allahın yer üzərindəki məxluqatının ən şərlisidirlər. Onlar fəlsəfə və təsəvvüfə meyl edərlər”. )

Mənim məqsədim Fazil məclisi və onun kimi şəxsiyyətlərin "Əqidə” haqqında yazdığı kitablarına müraciət etməyin və öz etiqadını düzgün dəlillər üzərində möhkəmləndirməyindir. Allahın isbatı üçün sənə, aləmdə gördüyün qeyri-adi hadisələr, qəribəliklər, onun dəqiq münəzzəmliyi kifayət edər. Hər bir hadisə üçün müəssirin (təsir edən) olması labüddür. Nə gözəl deyilib:

"Hər bir hərəkət və hər bir sükunət Allahın vücuduna şahid və hər bir şeydə Allahın təkliyinə dəlalət edən nişanə vardır”.

Başqa bir şair:

"Yer üzərində (Allaha) nişanələr var ki, onları inkar etmə. Ətrafda olan qəribəliklər onun ayələrindən-dir”.

Əmirəl möminin Əli əleyhissalamda öz xütbələrində bu nöqtəyə işarə etmişdir: "Onlar elə bilirlər ki, yabanı bitkilər kimi onları əkən və surətlərini müxtəlif yaradan heç bir xaliqi yoxdur. İddia etdiklərinə nə bir dəlil tapa bilərlər və nə onun həqiqəti vardır. Heç bənnasız ev və canisiz cinayət ola bilərmi?”

Həzrətin məqsədi hiss üzvüləri ilə dərk olunan əşyaları misal gətirməklə isbat etməyin yolunu öyrətmək, Allahı inkar edən şəxsə onun qəbul etdiyi bu (hər bir hadisə üçün müəssirin olması labüddür) qanunun əksini (yəni hər bir hadisə üçün müəssirin qeyri labüdlüyü) iddia etdiyini çatdırmaq və onu bu zərif və dəqiq yollarla çıxılmaz vəziyyətə salmaqdır. Lakin biz bu cür məntiqsiz fikirlərdən uzağıq. Çünki hər hansı bir hadisənin baş verməyində müəssirin vücudu bizim üçün kəşf olub və bu düşünən beyinlər üçün bədihi bir şeydir. Hətta biyabanda yaşayan o zamankı sadə ərəblər Allahın varlığını "dəvə peyini oradan dəvənin, ayaq izləri isə kiminsə oradan keçməsinə əlamətdir” kimi dəlillərlə isbat edib qane olmuşlar. Məgər asimanlar geniş ərazilər "Lətif” və "Xəbir” olan Allaha dəlalət etmirmi? Həqiqətdə, dinimiz də bizə bu yoldan istifadə etməyi əmr edib. Çünki Allahın vücudunu isbat etməkdə ən yaxşı və münasib yol elə bundan ibarətdir.

Ey oğul, (Allah səni şirk və nifaqdan uzaq etsin) Allahın təkliyini isbat etməkdə ağılın irəli sürdüyü bu hökm "onların çox olması mütləq aralarında fərqli cəhət və ixtilaflara səbəb olacaq və bu da aləmin fəsadına və nizamın pozulmasına gətirib çıxaracaq” sənə kifayət edər. Allah taala buna işarə edərək buyurur:

"Əgər yer və göydə Allahdan başqa məbud olsaydı onda yer və göyün nizamı pozulardı.

Allah özünə heç bir övlad götürməmiş və onunla heç bir tanrı şərik deyildir. Əgər belə olsaydı onların hər biri öz yaratdıqları ilə məşğul olar və bir qismi digərindən üstün olmağa çalışardı”.

Əmirəl mömininin sözləri də elə bunu yetirir:

"Əgər ondan başqa tanrı olsaydı, mütləq öz peyğəmbərlərini göndərərdi”. (Nəhcul-bəlağə” Oğlu Həsən əleyhissalama olan vəsiyyətində deyir: "Oğul, bil ki, əgər pərvərdigarın şəriki olsaydı onda öz peyğəmbərlərini göndərərdi, onun mülk və səltənətinin kainatdakı təsirini görərdin, sifətlərini tanıyardın. Amma o, özü dediyi kimi təkdir və ondan başqa məbud yoxdur”.)

Həzrət yenə də Allahın vahidliyini inkar edən şəxsi yuxarıda qeyd olunan qanunun əks tərəfindən (hər hansı bir hadisənin baş verməməsi onu törədə bilən qüvvənin olmadığına dəlalət edir) istifadə edərək dəlilsiz bir iddiaçı kimi qələmə vermişdir. Yəni başqa bir məbud və ya tanrı tərəfindən peyğəmbərin gəlməməsi onun göndərəcəyi bir qüvvənin olmadığını göstərir. Deməli başqa bir məbudun mövcud olmağının dəlilə ehtiyacı var. Belə bir dəlil varmı? Başqa bir sözlə desək: Əgər tanrılar çox olsaydı mütləq onlar zatən bir-birindən seçilməliydilər. Zatən fərqli cəhətlərə malik olduqları surətdə onların hər hansı bir obyekt və əşyaya göstərdikləri təsirin eyni olması qeyri mümkündür. Deməli, mövcudatın vahid nizam üzrə hərəkəti onun vahid bir qüvvə tərəfindən idarə olunduğunu kəşf edir. Əgər onların hər ikisinin roluna hər hansı bir işin icrasında ehtiyac duyularsa demək onların biri bu işə kifayət etmir. Bu da hər ikisi üçün nöqsandır və onların arasındakı fərqli cəhəti göstərir. Əgər onların biri kifayət edərsə bu surətdə digəri (bir halda ki, biz onu tam təsirə malik bir qüvvə kimi qəbul etmişik) öz təsir qüvvəsini göstərə bilməz. Bu isə batildir.

Ey oğul, (Allah səni yəqinə çatmağa və xalis bəndə olmağa müvəffəq etsin) Allaha rəva və şəninə layiq olmayan sifətləri tanımaqda onların naqis olduqlarını bilməyin sənə kifayət edər. Naqis isə kamil vücud (Allah) ola bilməz. Həzrət Əli əleyhissalam bəzi xütbələrində buna dəlil gətirməklə sənə yol göstərir: "Allahın vahidliyini bilməyin kamilliyi ona xalis bəndəçilikdədir. İxlasın kamilliyi isə naqis sifətləri inkar etməkdədir”.

Ey oğul, (Allah sənə düz yol göstərsin) ümumiyyətlə peyğəmbərlərin vücudunun zəruriliyini ağıl bədihi olaraq hökm edir. Çünki qüdrətli böyük olan Allah taala ilə hidayətə möhtac olan bəndələr arasında rabitənin vücudu zəruridir. Onlar insanlara Allahın izni ilə vacib və qadağan etdiyi qanunları çatdırır, xeyirli işlərə doğru yol göstərir və pis zərərli şeylərdən çəkindirirlər. Bu isə adi insanlara məxsus olmayan bir məqamdır ki, Allahın vəhyi və ilhamı olmadan hər kəs onu dərk edə bilməz. Belə bir ali məqama ömrünü nəfsani hisslər üzərində çürüdən adi insanlar nail ola bilməz. Bu mənsəbin sahibi qəflət yuxusundan uzaq, hisslərə qapılmayan, bu fani və qaranlıq dünyada rahatlığa qurşanmayan və qiymətli vaxtını batil işlərdə puç etməyən insanlardır ki, öz nəfsi ilə mübarizədə ona ağlı ilə qalib gəlmiş, mənəvi məqamlarda kamala çatmış insanlar arasından Allahın izni və əmri ilə yüksək rəsalət və peyğəmbərlik mənsəbinə seçilmişlər. Şübhəsiz ki, peyğəmbəri tanımaq üçün bütün insanlara pərvərdigarı tərəfindən vəhy göndərilmir. Allah ilə peyğəmbəri arasında xüsusi rabitənin olduğunu kəşf edən təkcə möcüzədir ki, bu xüsusiyyət onu adi insanlardan ayırır.

Ey oğul, (Allah səni şərdən qorusun) sonuncu peyğəmbərin kimliyini sənə tam aşkar olmağını istəyirsənsə, o bütün kamal sifətlərin sahibi olan Məhəmməd ibn Abdullah Haşimi Qureyşidir (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm). O, Məkkədə peyğəmbərliyə seçildikdən sonra insanları vahid Allahı tanımağa, özünün onun tərəfindən göndərildiyinə və sonuncu peyğəmbər olmasına inanmağa dəvət etmişdir və buna dəlil olaraq çoxlu möcüzələr göstərmişdir. O möcüzələrdən biri olan Qurani-kərim sənə kifayət edər. Çünki peyğəmbərliyi iddia edən yalançı və hiyləgər adamlara möcüzə vermək Allahın şənindən uzaqdır. Bəs ağıl hökm edir ki, o, öz sözündə sadiqdir və Allahın peyğəmbəridir. Belə olduqda, onun xəbər verdiyi yüz iyirmi dörd min peyğəmbər və özünün onların sonuncusu olduğu sabit olacaqdır. Quranın möcüzə olduğuna gəldikdə Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) ərəb dilçiləri, fəsahət və bəlağətin incəliklərini dərindən bilən şəxslərlə şərt kəsdi ki, ya Quranda olan surələrdən birinin mislini gətirsinlər, ya da onun peyğəmbərliyini qəbul etsinlər. Əks təqdirdə, müharibə edib onları qətlə yetirəcək, mal-dövlətlərinə sahib olacaq və arvad- uşaqlarını əsir edəcəkdir. Əgər onlar buna qadir olsaydılar, mütləq bu işi görüb öz can və namuslarını itaət və köləlikdən, tələf və israfdan xilas edərdilər. Onlardan bəzisinin qul edilməsi, bəzilərini isə müharibədə qətl və əsir olunması onların aciz olduqlarını kəşf edir. Adi danışıq kəlmələri ilə möçüzə göstərməyin mümkün olmadığını ehtimal verən şəxs çox səhv fikirdədir. Çünki xariquladə və bəşərin aciz olduğu şey möcüzə hesab olunur və bu da onun Allah ilə xüsusi rabitə nəticəsində yarandığını köstərir. Hər bir şeyin xariquladə olması isə həmin sahədəki mütəxəssislərin etirafı ilə sabit olur. Məsələn: Sehirbazların Musanın əsa ilə göstərdiyi möcüzənin müqabilində aciz olduqlarını etiraf etmələri. O zaman ərəb ədəbiyyatını dərindən bilən, məna cəhətindən lətafətli və şirin sözlərlə gözəl tərkibli cümlələr inşa etməyə qadir olan kəslərin bir surə belə gətirməyə aciz olduqlarını söz və əməl ilə etiraf etmələri və "Kəbə” evinin divarlarından asılmış fəsahət və bəlağətdə ən məşhur olan şerləri çıxarıb kənara atmaları bir möcüzə olduğunu göstərir.

Allahın bütün insanlar üzərindəki rəhbərliyinə "peyğəmbərlərin zəruriliyi” bəhsindəki dəlillərimiz sənə kifayət edər. Amma Allah tərəfindən Peyğəmbərdən sonra müsəlmanlar üçün kimlərin rəhbərliyi təyin olunması isə, Peyğəmbərdən bizə çatmış hədislərdə qeyd olunmuşdur. O hədislərdə, Peyğəmbərdən sonra Əli əleyhissalam və ondan sonra onun on bir pak övladının bir-birinin ardınca imam və rəhbər olmaları barədə açıq-aydın dəlillər mövcuddur. Bundan əlavə, onların hər birindən görünmüş çoxlu kəramət və xariquladə işlər buna dəlildir. Bu hədislərin mənasına bəzi inadkar adamların etdikləri dəlilsiz şübhələr bu mövzuda yazılan kitablarda rədd edilir.

On iki İmamın imaməti o qədər aşkar bir həddə yetişibdir ki, hətta rəqiblərin belə ürəyində şəkk etmələrini və ya xəbərsiz olduqlarını zənn etmirəm (cəhalət və inadkarlıqdan Allaha pənah). (Bax: "Əbəqatul-ənvar”, müəllif: Seyyid Mir Hamid Hüseyn; "Əlğədir”, müəllif: Əllamə Şeyx Əbdül Hüseyn Əminik "Əlmuraciat”, müəllif: Ayətulllah Seyyid Əbdül Hüseyn Şərəfuddin. )

Məada gəldikdə isə, bütün dinə inananlar icmali şəkildə də olsa onu qəbul edir, inkar etmirlər. Düzdür, "hikmət” və "kalam” alimlərinin onun təfsil atında nəzər ixtilafı vardır. Amma bütün insanlara onu təfsilatı ilə bilmək mümkün olan bir iş deyil. Onların icmalı olaraq məada inanmaqları kifayətdir. Elə ayələr də bunu təsdiq edir və bizə, ona dəlil gətirməyin yollarını göstərir. Və bu barədə hədislər həddən artıq çoxdur. Ağıl da öz növbəsində, həkim olan Allahın bədən üzvləri ilə görülmüş əməllərin müqabilində ədalətli cəza verəcəyini hökm edir. Belə ki, biri o birisinin yerinə cəzalanmayacaqdır. İnsan bədəninin aradan getməsi o demək deyil ki, o bir daha düzəlməyəcək. Bir halda ki, Allaha çürümüş sümükləri diriltmək həmin bədəni heçdən yaratmaqdan çətin deyildir. Allah taala özü Quranda bu mətləbə işarə edibdir. ("Əhqaf” surəsi, ayə 32 "Məgər onların göyləri və yeri yaradan və onları yaratmaqda heç bir yorğunluq hiss etməyən Allahın, ölüləri diriltməyə qadir olduğunda şübhələri var?” ( "Yasin” surəsi, 77-82-ci ayələr.)  )Və ağıl hökm edir ki, diriləcəyi bədən eynilə həmin əməlləri yerinə yetirmiş bədən olmalıdır. Bu barədə hədislər həddən artıq çoxdur və tam aydın bu mənaya dəlalət edirlər. Bu hədislərin zahiri mənalarını başqa yerə yozmaq sadiq insanın xəbər verdiyi kəlamı yüngül tutmaq deməkdir. Lakin belə fikirlər onun kəlamlarına ləkə gətirə bilməz. Dediklərimizin geniş şərhi haqda müvafiq kitablara müraciət olunsun.