Üzürxahlıq və üzr qəbul etməyin növləri
Fərz edin ki, dostunuzla mübahisə etmisiniz. Ona pis bir söz deyib, sonradan peşman olub üzürxahlıq etmək qərarına gəlmisiniz. Bu üzürxahlıq "mən pis iş görməmişəm” demək deyil. Əksinə, öncə etiraf edib, sonra üzr istəyirsiniz. Səhvinizə ötəri yanaşması üçün özünüzü kiçildirsiniz.
Üzr istəyən şəxs bəzən üzürxahlığın kamillik səbəbi olduğunu düşünür. Buna görə ədəbli olması üçün üzürxahlıq edir. Bu şəxs qarşı tərəfin üzürxahlığı qəbul edib, etməyəcəyini düşünmür. Onunçün yalnız əxlaqi vəzifəsini yerinə yetirmək əhəmiyyətlidir. Bu üzrün qəbul edilməsinə ehtiyacı olmayan şəxsin üzrxahlığıdır.
Bəzən qətlə yol vermiş şəxsə edam hökmü çıxarılır. Mərhumun varislərinin razılığı olmayanadək bu şəxsdən edam hökmü götürülmür. Bu halda qətlə yol vermiş şəxs üzürxahlıq üçün mərhumun varislərinin yanına gedir. Onun üçün üzrünün qəbul edilib, edilməyəcəyi çox əhəmiyyətlidir. Çünki onun ölümü və həyatı bundan asılıdır. Beləliklə, mərhumun varisləri onu bağışlayanadək üzürxahlıq edir, yalvarır rəhm istəyir. Çünki başqa heç bir yolu yoxdur. Minacatın bu hissəsində bəyan olunmuş üzürxahlıq bu üzürxahlıqdandır.
Üzrü qəbul etməyin də müxtəlif şəkilləri var. Bəzən üzürxahlıq edənin sadəcə üzrünü qəbul edirlər. Bəzən isə, ona qəsdən belə etmədiyini bildirir, deyirlər: "Mən sizi tanıyıram. Siz elə bir insan deyilsiniz ki, bilərəkdən belə bir pis işə yol verəsiniz.” Bəzi vaxtlar üzrü qəbul etməkdən əlavə qarşı tərəfə necə üzr istəmək lazım olduğu öyrədilir. Bəzən, qarşı tərəf ondan üzr istəyir və ona təsəlli verir.
Yəni adi insan üzrləri qəbul edir. Daha üstün insan dolayı yolla qarşı tərəfə necə üzr istəmək lazım olduğunu öyrədir. Bundan da üstün insan üzr istəməkdə qabağa düşür və üzr istəyən şəxsə təsəlli verir.
Xalq arasında üzrün qəbulunun müxtəlif səbəbləri
Əlbəttə, xalq arasında üzrü qəbul etməyin səbəbləri fərqlidir. Bu səbəblər aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Üzrxahlıq qəbul edilir ki, bir gün üzr istəyən şəxə ehtiyac olarsa ondan faydalanmaq mümkün olsun;
2. Bəziləri üzrü ona görə qəbul edir ki, öz üzrü də qəbul olunsun;
3. Bəzən üzr qəbul edilir ki, dostluq təzələnsin, möhkəmlənsin və nəticədə bu dostluqdan faydalanılsın;
4. İnsan bəzən başqalarının üzrünü qəbul edir ki, Allah da onun üzrünü qəbul etsin. Demək, sadalanan bütün hallar da ilahi, yaxud bəşəri mükafat nəzərdə tutulur. Lakin Allah bəndənin üzrünü qəbul edərkən heç bir mükafat və muzd gözləmir. Allah o qədər ucadır ki, pis əməl sahibləri də Ondan üzr istəyirlər. Allah nəinki insanların üzrünü qəbul edir, hətta onlara necə üzr istəmək lazım olduğunu öyrədir. Bəzən isə:
Kərəmə, lütfə bax sən yaradanda Günahkarla birgə üzülür O da. |
"İlahi la təruddə hacəti və la tuxəyyib təməi və la təqtə minkə rəcai və əməli”
"İlahi, istəyimi yerinə yetirməmiş qoyma umacağımdan ümidimi üzmə, arzu və ümidimi kəsmə.”
Minacat edən şəxs duanın bu hissəsində sanki rəhmət və əfvə layiq olmuşdur; bu çoxsaylı bəyanatlarla Allahın rəhmət və camal sifətlərinə nəzər salmış, rəhmə çatmışdır. Beləliklə, istəklərinə çatmaq üçün bir mərtəbə yüksələrək deyir: Tövfiq verib məni hidayətin bu mərtəbəsinə çatdırdın. Buna görə də ümid edirəm ki, aqibətimi xeyirli etmək istəyirsən. Əks halda tövfiq verməzdin. Əgər günahımdan xəbər tutsalar, göylər məni oğurlayardı, yer məni öz dərinliyinə çəkərdi və sular məni qərq edərdi. Lakin sən məni rüsvay etmədin ki, cəmiyyətdə qalıb, elm öyrənib. Möminlərdən istifadə edə biləm.
"İlahi ləv ərədtə həvani ləm təhdini”
"İlahi, əgər məni xar etmək istəsəydin, hidayət etməzdin.”
Mən rüsvay olmayacağımın səbəbini bunda görürəm ki, sən abrımın tökülməsini istəmirsən. Aqibətimin xeyirli olması üçün xeyirli yolda olmağımı istəyirsən.
İlahi, sənin sonsuz rəhmət okeanının kənarında dayanmışam, hamıya şamil olacaq ümumi rəhmətinə çatacağıma ümidim var. Bunlardan əlavə ayrı bir səciyyəm də var: Məni rüsvay etmədin və haqqımda çox lütf etdin. Buna görə sənə ümidim daha çoxdur.
"İlahi ma əzunnukə təruddəni fi hacətin qəd əfnəytu umri fi tələbiha minkə”
"İlahi, güman etmirəm ki, bir ömür arzuladığım istəkdən məhrum edəsən.”
Ehtiyaclı şəxsin istəyinə hər kəs öz şəxsiyyət və mövqeyinin tələb etdiyi kimi cavab verir. Ehtiyaclı şəxs bir dəfə yox, on dəfə və yüz dəfə əl açsa da, alicənab insan ilk dəfə onun istəyinə cavab verir. Əgər ehtiyaclı şəxs onun evinə gələrsə, bu halda onu naümid etməyəcəyinə heç bir şübhə yoxdur. Əgər bir şəxs ehtiyacının ödənməsi üçün dəfələrlə kiminsə evinə gedərsə, çətin ki, naümid qayıtsın. O ki qaldı, bütöv bir ömrü bu məqsədlə sərf edəsən!
İnsanın Allah-təaladan bir çox istəkləri var. O, ömür boyu çoxsaylı dualar edir. Lakin imanlı insan günahlarının qeyd olunduğu vəzifəlilik dövrü başlayarkən əfvə ehtiyaclı olur. Allahdan bağışlanmaq istəyir, gecə namazında 70 dəfə istiğfar edir və 300 dəfə "əl-əfv” deyir. Bununla yanaşı Allahın onu rəhmət və əfvindən məhrum edəcəyini güman etmir. Əksinə, tam yəqinliklə bilir ki, bu ədəblə ilahi rəhmət və əfv ona şamil olacaqdır.
"İlahi fələkəl-həmdu əbədən daimən sərmədən yəzidu və la yə’bidu kəma tuhibbu və tərza”
"İlahi, sənə sənin istədiyin, razı qaldığın, sonsuz və daim artmaqda olan həmişəlik, əbədi və daimi həmd edirəm.”
Minacat edən şəxs dost hərəminə heç bir yol olmayan başlanğıcdan, istəklərinin qəbul olacağına yəqin etdiyi indiyədək müəyyən məsafə qət etmişdir. İndi özünü çox yaxın hiss edir, həmd və sitayiş üçün dil açaraq, deyir: İndi ki, məni bağışlayacağına yəqin etdim, sənə daim həmd və sitayiş edirəm. Sənin bəyəndiyin kimi sitayiş! Bu sitayiş ötəri və yorğunluq səbəbi deyil ki, ondan uzaqlaşam. Bu günbəgün artmaqda olan bir sitayişdir.
"İlahi in əxəztəni bicurmi əxədtukə bi əfvikə. İlahi və səyyidi və izzətikə və cəlalikə ləin taləbtəni bizunubi ləu talibənnəkə bi əfvikə və ləin taləbtəni bildmi la talibənnəkə bikərəmikə və ləin ədxəltənin-narə lə uxbirənnə əhlən-nari bihubbi ləkə.”
"İlahi, əgər məni günahlarımla tanısan, mən də səni əfvinlə tanıyacağam. Ey ilahi, ey ağam, and olsun izzət və cəlalına, əgər günahlarıma görə tələb etsən, mən də əfvinə görə tələb edəcəyəm. Əgər alçaq səviyyəmə görə tələb etsən, mən də böyüklüyünü tələb edəcəyəm. Əgər məni cəhənnəm oduna salsan, cəhənnəm əhlinə deyəcəyəm ki, mən səni sevirəm.”
Minacat edən şəxsin başlanğıcdan indiyədək keçdiyi mərhələləri və necə başlayıb, hara gəlib çatdığını nəzərə alın. Bu müxtəlif mərhələlərin izah olması üçün bir misala diqqət edin:
Fərz edin ki, ata övladına qiymətli gövhər hədiyyə edir və onu qorumağı təkidlə tapşırır. Lakin övladı səhlənkarlıq edib, hədiyyəni itirir. Bu halda övlad öncə atasının qarşısında qorxu hissi keçirir və özünü cəzalanmağa layiq bilir. Bu an onun üzürxahlıq etməkdən başqa heç bir çarəsi yoxdur. Çünki onun həyatı atasının vasitəsi ilə idarə olunur. Beləliklə, yaxınlaşmağa cürət etmədiyi üçün fasilə saxlayaraq başını aşağı salıb, aram-aram üzürxahlıq edir. O deyir: Bilməmişəm. Hədiyyənin əldən çıxmasının sənin üçün zərəri yoxdur. Əgər istəsən, bundan yüz qat artıq mənə verərsən. Bundan sonra diqqətli olacağam!
Atasının hisslərini cilovlamağı bacararsa, lətafətli, ədəbli sözlərlə onun qəlbində özünə qarşı məhəbbət oyadır. Yavaş-yavaş ona yaxınlaşır. Mütilik edib, çoxsaylı üzürxahlıq etdikdən sonra iş o yerə çatır ki, ata onun başına sığal çəkir. Bu an uşaq atasının daha onu cəzalandırmayacağına arxayın olur. Əksinə, atası ona mehribanlıq göstərir. Beləliklə, uşaqdakı qorxu aradan qalxır. Atasının onu qucaqlayıb, qəbul edəcəyi ümidi ilə yavaş-yavaş irəliləyir. Atası onu qucağına alarkən dil açır, təşəkkür edir və bir növ ərköyünlüklə deyir: Əgər nə üçün xəta və səhlənkarlıq etdiyimi desən, mən də belə deyəcəyəm: Bəs sənin bəxşişin hara getdi? Əgər pis işlərimin necə olacağını soruşsan, mən də alicənablığının necə olacağını soruşacağam. Əgər məni vurmaq istəsən, vurulduğum halda ətrafdakılara səni sevdiyimi deyəcəyəm. Əgər məni zindana salmaq istəsən, zindandakılara deyəcəyəm ki, atamı sevirəm.
Övladın əvvəldən bu sözləri deməsi ədəbsizlik hesab olunardı. Lakin atası onu ağuşuna alan kimi bu qaydada söhbətə başlayır.
Minacat edən şəxslər qeyd olunan uyğun halları arxada qoymuş, indi isə bir növ naz-qəmzə ilə deyir: "Əgər məni cəhənnəmə salsan, cəhənnəm əhlinə deyəcəyəm ki, sevdiyim Allah məni cəhənnəmə saldı. Bu an Sən nə edəcəksən?”
Əgər insan adi şəraitdə Allahla belə söhbət edərsə, onu danlayarlar: Ey ədəbsiz, bu sözlərlə daha çox əzaba layiq olacaqsan. Lakin insan ilahi rəhmət ağuşuna daxil olaraq bir növ naz-qəmzə ilə söhbətə başlayır.
Beləliklə, Allahla raz-niyaz zamanı istifadə olunan bu üslub yalnız Əhli-beytin bəyanatlarındandır. Başqa insanların mənzum və nəsrlərində (istər farsca, istər ərəbcə) işlənən bu üslub məsumların dualarının məzmunundan götürülmüşdür. Məsələn, "Səhifeyi-ələviyyə” və "Səhifeyi-Səccadiyyə” ("Səhifeyi-Səccadiyyə üçün izahatlar yazılmışdır. Bu izahatlar "Səhifeyi-Kamilə” adı ilə məşhurdur. Beləliklə, ikinci, üçüncü və dördüncü səhifədə mövcuddur); "Məfatihul-cinan”da Həzrət Əlinin (ə) duaları və sair. (Təəssüf ki, faydasız işlərə marağımız bu kitablardan istifadə etməyimizə mane olur. Təəssüf ki, yer üzündə yalnız bir hissə müsəlmandır və bu müsəlmanların yalnız bir hissəsi şiə və bu şiələrin yalnız bir hissəsi Əhli-beyt (ə) maarifinə yiyələnmişdir. Lakin bu qisim insanlar da uyğun minacatlar və dualardan uzaq düşmüşlər. Bu isə pak Əhli-beytə (ə) zülmdür.)
Həzrət İmam Xomeyni (r) ustadlarının birindən nəql edir: "Dua yerdən yüksələn Qurandır.”("Səhifeyi-Nur”, dua bəhsi.) Təəssüf ki, bunun qədri bilinmir.
"İlahi in kanə səğurə fi cənbi taətikə əməli fəqəd kəburə fi cənbi rəcaikə əməli”
"İlahi, əgər itaətimlə müqayisədə əməlim çox kiçikdirsə, sənə ümidlə bağlı arzum çox böyükdür.” Dediyimiz kimi, övlad atasının ağuşunda bir növ naz-qəmzə ilə söhbət edir. Lakin unutmamalıyıq ki, bu naz-qəmzələr çox uzun çəkməməlidir. Əks halda ata və övlad arasındakı rabitə pozular... Beləliklə, övlad "əgər sən bəzi işlər görsən, mən də bəzi işlər görəcəyəm” ifadəsindən tez bir zamanda daşınır və öz vəzifələrini yerinə yetirib, atasına itaət edir. Bu səbəbdən minacatlarda bir növ naz-qəmzə ilə ifadə olunan təbirlər çox azdır. Çünki uyğun təbirlərin çoxsaylı olması gözəlliyin aradan qalxmasına və ədəbsizliyə səbəb ola bilər. Övlad atasının ağuşuna bir dəfəyə daxil olmadığı kimi, bəndə də ilahi hörməti tapdamayaraq, aram-aram elə bir mövqe tutmalıdır ki, bəndəlik əxlaqına riayət edə bilsin.
İndi isə, şirin söhbətlərdən sonra bir daha ərəb qaydalarına riayət edərək, sonsuz lətafət və incəliklə deyir: Mən bəndəlik vəzifələrində səhlənkarlıq etdim. Bəndəlik ünvanında yerinə yetirməyim vacib olan əməllər sənin rübubiyyət şəninə layiq olanlarla müqayisədə çox kiçikdir. Lakin rəhmətinə ümidvarlığa səbəb olan kərəm, səxavət və alicənablığın rəhmətinə olan arzumun artmasına bais olur. Demək, əməlim kiçik olsa da, ümidim kifayət qədər çoxdur və sanki bu onu əvəz edir.
"İlahi kəyfə ənqəlibu min indikə bil xəybəti məhrumən”
"İlahi, sənin yanından necə məhrum və əliboş qayıdım?”
İlahi, indi ki, lütfünə göz dikib, ümidvar olmuşam; arzu və istəklərimi doğruldacağına ümid etmişəm, məni necə evindən məhrum və əliboş qaytarırsan? Arzularımın doğrulmaması Sənin kərəm və səxavətinə layiq deyil. Əməllərim çox azdır. Lakin səxavətinə ümidvaram.
Minacat edən şəxs bir növ naz-qəmzə halından aram-aram enib mütilik və təvazö halına üz tutur.
"İlahi və qəd əfnəytu umri fi şirrətis-səhvi ənkə və əbləytu şəbabi fi səkrətit-təbaudi minkə”
"İlahi, ömrümü əyriliklərlə və səndən qəflətdə məhv etdim. Cavanlığımı səndən uzaq düşüb məstliklə puça çıxardım.”
Bu hissədə bir daha Allah qarşısında ədəb ruhiyyəsi güclənir, ilahi rəhmət dəryası yenidən kükrədilir və Allahın rəhmətini dərk etmək üçün ləyaqət əldə olunur.
İlahi, özümə nəzər salıram. Ömrümü son dərəcə pis və qəflətdə keçirmişəm!
Əlbəttə, qəflətlər müxtəlifdir. Bizim kimilərin qəflətə düçar olarkən böyük günahlar etməsi mümkündür. Lakin uca mərtəbələrə çatmış şəxslər maddi ehtiyaclar və yaşayış haqqında düşünərkən dərin ilahi düşüncədən zərrəcə uzaqlaşsalar, bu onlar üçün qəflət hesab olunar. Onların halal dünyəvi istəkləri fövqəl-maddi dərin düşüncələrdən qəflətdə qalmalarına səbəb olur. Hər bir insan öz həyatını uşaqlıq dövründən başlayaraq bir müddət səhvlər və qəflətlərlə keçirir. Qəflət ömür boyu insanla yanaşı ola bilər. Xüsusi ilə sevinc və şadlığın yüksək həddə olduğu cavanlıq dövründə! Qəflət insanı bəzən elə hala salır ki, onun xəcalət və peşimanlığına səbəb olur. Günah etməsə belə insanın bu halda olması onu Allah qarşısında xəcalətli edir. Bu hal məstlik halı kimi təbir olunur. Sanki bu halda insanın ağlı düzgün işləmir. Bütün insanlar cavanlığının gözəl dövrlərini yada salır və onu zay etdiyinə görə təəssüflənir. İnsan bir növ məstlik halında Allahdan uzaq düşdüyü üçün təəssüf edir. Əlbəttə, ilahi övliyaların gəncliyi adi insanların gəncliyindən fərqlənir.
"İlahi fələm əstəyqiz əyyaməğ-tirari bikə və rukuni ila səbili səxətikə”
"İlahi, mən qəflətdə olduğum vaxtlar ayılmadım. Sənin qəzəbinlə sonuclanan yolda israrla dayandım.”
İlahi, bu məstlik və qəflət halından uzaqlaşa bilərdim. Lakin bu işi etmədim və qəlbimi səndən uzaqlaşdıran yola bağladım, sənin qəzəbinə düçar oldum. Kiçik əməllərlə ömrümü hədər etdim. İndi isə özümə gəlmişəm!
"İlahi və ənə əbdukə vəbnu əbdikə qaimun bəynə yədəykə mutəvəssilun bikərəmikə iləykə”
"İlahi, mən sənin bəndənəm. Mən sənin bəndənin övladıyam. İndi sənin qarşında dayanmışam, sənə çatmaq üçün kərəminə təvəssül etmişəm.”
İlahi, mən, atam, anam və bütün keçmişdəkilərim sənin qulun və qulunun övladları olmuşuq və olmaqdayıq. Təkcə mən yox, bütün keçmişdəkilərim sənin qulundur. Bizim qul olmağımız yeni bir şey deyil. İndi isə kərəm və alicənablığına ümid bağlamışam ki, qəflətlərimi əvəz edib, aradan qaldıram. Bir daha onlara doğru qayıtmaq istəmirəm.
"İlahi ənə əbdun ətənəssəlu iləykə mimma kuntu uvacihukə bihi min qillətistihyayi min nəzərikə və ətlubul-əfvə minkə”
"İlahi, mən Sənin elə bir qulunam ki, həyasızcasına qarşında dayandığın haldan elə uzaqlaşıram ki, bir daha qayıtmayacağam. Səndən əfv və bəxşiş etməyini istəyirəm.”
"Ətənəssəlu” ifadəsini (bir duadan savayı) heç bir duada görməmişəm. Bu söz yüksək sürətlə kamanla ox atmaq mənasını bildirir. Bu halda onun qayıtması mümkün deyil.
Minacatın bu hissəsində belə ərz edirik: "İlahi, mən keçmiş halımdan uzaqlaşmaq istəyirəm. İstəyirəm ki, oxun kamandan xaric olduğu kimi mən də bu haldan xaric olam və bir daha geri qayıtmayam. Bütün bunlar keçmişdə sənin qarşında həyasızlıq etdiyim üçündür.”
Keçmişim o qədər arzuolunmaz və qorxulu olub ki, bir təkanla oxun kamandan uzaqlaşdığı kimi keçmişimdən uzaqlaşmaq istəyirəm. Keçmiş həyasızlığıma və cavanlıqda qarşında həyasızcasına pis işlər gördüyüm məstliyimə nifrət etmək istəyirəm. Keçmişdəki həyasızlığıma bir daha qayıtmaq istəmirəm. Kamanla atılmış heç zaman geri qayıtmayan ox kimi!
Keçmişdə o qədər qafil və məst olmuşam ki, Sənin pis əməllərimi gördüyün haqda düşünə bilməmişəm.
İndi isə o haldan uzaqlaşmışam. Günahlarımı yumaq üçün isə Səndən bəxşiş diləməliyəm.
Müşahidə etdiniz ki, insan ilahi rəhmət ağuşunda bir növ naz-qəmzə halından yavaş-yavaş geri dönüb ədəb qaydalarına riayət edərək xəcalət çəkdiyini izhar etdi. Bu raz-niyaz yavaş-yavaş minacatın orta həddinə çatdı. Günahkar özü üçün ilahi bəxşiş sayəsində rahatlanmaqdan savayı çarə görmür.
Əvvəldə dediyimiz kimi, insan Allah dərgahında öncə xətərlərdən qorunmaq istəyir. Sonra öz istək və ehtiyaclarını bildirir. Çətinliklərinin aradan götürülməsini diləyir. Sonra isə Allaha yaxınlıq məqamını arzulayır. Bütün bunlar o vaxt gerçəkləşir ki, maneələr, yəni çirkinliklər aradan götürülsün. İnsan çirkinliklərdən təmizləndiyini yəqin etsin. Süd və ya meyvə şirəsi süzməyə layiq qab kimi! Demək, minacat edən şəxsin yüksəliş və eniş mərhələsi olur. İndi isə orta həddə çatmış və istəklərini açıqlayıb, çətinliklərinin aradan götürülməsi üçün raz-niyaz edə bilir. İndiyədək öz vücudunu paklamış, indi isə diqqəti cəlb etməyə hazır olmuşdur.
"İlahi ləm yəkun-li həvlun fə əntəqilə bihi ən məsiyyətikə illa fi vəqtin əyqəztəni li məhəbbətikə və kəma ərədtə ən əkunə kuntu fəşəkərtukə bi-idxali fi kərəmikə və litəthiri qəlbi min əvsaxil-ğəfləti ənkə.”
"İlahi, günahlardan və Sənə itaətsizlikdən uzaqlaşmağa qüvvəm yoxdur. Yalnız diqqətimi öz məhəbbətinə yönəltdiyin və məni ayıltdığın zaman sən istəyən kimi oldum. Məni kərəminə qərq etdiyin və qəlbimdən qəflət çirkabını təmizlədiyin üçün Sənə təşəkkür edirəm.”
İlahi, ömrümü qəflət və cavanlıq məstliyi ilə keçirdim. Günah bataqlığında batdığım vaxt nəfs istəkləri və şeytan vəsvəsələri mənə hakim olmuşdu. Yaranmış bu vəziyyətdən qurtulub, günahlardan itaət və ibadətə doğru dönə bilmirdim. Yalnız məni ayıldıb, diqqətimi öz məhəbbətinə yönəltdiyin vaxt Sən istədiyin kimi oldum. Sən mənə böyük bir lütf etdin, məni qəflət yuxusu və məstlikdən ayıltdın. Məni lütfünə qərq edib, qəlbimi qəflət çirkabından təmizlədiyin üçün Sənə təşəkkür edirəm.
İzah: Bizim ixtiyari olaraq (istər böyük, istər kiçik) bir iş görməyimiz üçün iki şərt ödənməlidir:
1. Bu işə sərf etmək üçün qüvvəmiz olmalıdır. Cismin bir nöqtədən başqa bir nöqtəyə hərəkət etməsi üçün ona hansısa bir qüvvə təsir etməlidir. Mənəvi düşüncələr üçün də cisimdə münasib enerji olmalıdır. Baxmayaraq ki, biz bu enerjini hiss etmirik! İnsan iradəsi beyin hüceyrələrinin fəaliyyəti və enerji məsrəfi ilə şərtlənir. İnsan iradəsinin gerçəkləşməsi üçün ruhda da xüsusi enerji olmalıdır. Əks-halda fikir heç bir enerjinin təsir göstərmədiyi hərəkətsiz cisimdir. Onun hərəkəti üçün xarici və ya daxili enerjiyə ehtiyac var.
2. Hərəkətin istiqamətini təyin etmək üçün məlumata ehtiyacımız var.
Bu iki şərt olarsa, hər bir ixtiyari işi yerinə yetirə bilər. Məsələn, əgər bir şəxs ixtiyari, könüllü olaraq ibadət etmək istəyərsə onun qüvvə və məlumata ehtiyacı var. Bu iki şərt mövcud olarsa nəzərdə tutulan ibadət gerçəkləşə bilər. (İbadət ixtiyari şəkildə olmazsa, insana müsbət təsir edə bilməz.)
Məsələyə maddi baxımdan yanaşdığımız üçün bu enerji üçün yer nəzərdə tutulmalıdır. İnsan qəlbi nəzərdə tutulan yerdir. Bu qəlb sinədə yerləşir: "Sinələrdə yerləşən qəlblər”.("Həcc”, 46.) Bu qab boş olmalıdır. Yəni xüsusi bir yönümə meyilli olmamalıdır. Məsələn, "Əllahu-əkbər” demək savabdır” cümləsini eşitdikdə, rahatcasına "Əllahu-əkbər” deyirik. Çünki qəlbimizdə bu xeyir əməlin tərk olunmasına meyilli zidd enerji yoxdur. Əgər qəlbimizdə başqa bir qüvvə olarsa, uyğun xeyir əməlin qarşısını alacaq. Əks-istiqamətli bərabər enerjiyə məruz qalan cisim hərəkət etmir. Çünki bir nöqtədə görüşən əks istiqamətli bərabər enerjilər sıfıra bərabərdir.
Başqa bir fərziyyə də mövcuddur: Qəlbdə başqa bir meyl və enerji var. Daha güclü bu enerji insan iradəsinin gerçəkləşməsinə mane olur. Məsələn, biz ilk vaxt namaz və ya gecə namazı qılmaq istəyirik. Bu qəlbimizin istəyidir. Lakin daha böyük enerjiyə malik olan istirahətə meyl istəyimizin qarşısını alır. Beləliklə, saatın zəngini söndürür, yenidən yatırıq. Yaxud müxtəlif bəhanələrlə uyğun qəlb istəyindən uzaqlaşırıq. Bəzi hallarda isə insanın hansısa bir günahı dəfələrlə təkrarlaması onu adət halına salır. Güclü bir enerji onun qəlbini işğal edir və daim onu həmin günaha dəvət edir. Yeni bir enerji, yəni günahın tərk olunması istəyi bu enerji ilə bacarmır. Buna qalib gəlmək üçün çox mübarizə aparmalıdır.
Minacat edən şəxs öz halını belə bildirir: Bir ömür qəflətdə qalıb pis işlərə adət etmişəm. İndi isə ilahi lütf ona nəsib olmuş və çox qüvvəli keçmiş enerjiyə qalib gəlmişdir. Əks halda hələ də fəsad bataqlığında çırpınırdı. Bütün bunlara görə belə deyir: İlahi, mən başlanğıc üçün elə bir qüvvə istəyirdim ki, onun vasitəsi ilə çevriləm və əvvəlki çirkin qüvvələri məhv edəm. (Maraqlıdır ki, qeyd etdiyimiz başlanğıc qüvvəsi minacatda "hovl” kimi təbir olunur. Bu söz bir haldan başqa hala keçmək və hal sözü ilə uyğunlaşır. Çünki insanı mövcud cəhətə zidd olan ayrı bir cəhətə yönəltməlidir. Bəzən bir qüvvə insanı yalnız lazım olan istiqamətə yönəldə bilir. Bu qüvvəyə "qüvvət” deyirlər. Lakin burada əvvəlki qüvvə ilə mübarizə aparıb insanı doğru yola yönəltdiyi üçün "hovl” adlandırılmışdır. Deyirik: "La hovlə və la quvvətə illa billahil-əliyyil-əzim”, yəni hər iki enerjiyə ehtiyac var. Həm Allahın köməyi ilə əvvəlki sükunət halından hərəkətə gəlmək üçün, həm də yenicə başladığımız hərəkətin davamlı olması üçün ayrıca qüvvə istəyirik.) İndi isə məqsədə doğru hərəkət etmək üçün ayrı bir qüvvə istəyirəm.
Demək, öncə əvvəlki halətdən xaric olmaq üçün "hovl” adlanan enerji lazımdır. Lakin bu enerji məndə yoxdur. Çünki bütün qüvvəmi pis yolda sərf etmişəm. Lakin Sən məni ayıltdın və bu qüvvəni mənə qaytardın. Sənin məhəbbətini daddım və bütün nəfsani və şeytani qüvvələri məğlub etdim. Bu Sənin etdiyin lütf idi. Məni öz lütfünə qərq edib, qəlbimi qəflət çirkabından təmizlədiyin üçün Sənə təşəkkür etməliyəm. (Maraqlıdır ki, qəfləti çirkab adlandırır. Çünki qəflət qaranlıq, üfunət yaradır. Lakin məhəbbət nuru bu qaranlıq və üfunəti təmizləyir və onların yerini nurla doldurur.)
