Dərzilik islamda bəyənilən məşğuliyyət növlərindən biridir. Həkim Loğman də bu məşğuliyyəti özü üçün peşə seçmişdi. Bir hədisdə Peyğəmbər (s) buyurur:

«Yaxşı kişilərin işi dərzilik, yaxşı qadınların işi isə yun əyirməkdir.»

Cənab Şeyx öz məişətini tə᾽min etmək üçün bu peşəni seçmiş və buna görə də Şeyx Rəcəbəli Xəyyat adı ilə məşhurlaşmışdı. (Xəyyat ərəbcə dərzi deməkdir.) Maraqlısı budur ki, Şeyxin kiçik və sadə evi əvvəldə qeyd olunan xüsusiyyətlərlə yanaşı, həm də onun iş otağı olmuşdur.

Şeyxin övladlarından biri bu barədə deyir: Əvvəllər atamın karvansarada bir hücrəsi var idi və orada dərziliklə məşğul olurdu. Bir gün hücrənin sahibi gəlib dedi: «Mən razı deyiləm ki, sən burada qalasan!» Sabahısı gün atam heç bir söz demədən və ondan heç bir əmək haqqı tələb etmədən tikiş maşını və dərzi mizini evə gətirdi, o hücrəni də boşaldıb sahibinə təhvil verdi. Həmin vaxtdan e᾽tibarən evin həyət qapısına yaxın olan otaqdan dərzi dükanı kimi istifadə edirdi.

Cənab Şeyx öz işində çox ciddi olmuş, həyatının son anlarınadək tam çalışqanlıqla fəaliyyət göstərmiş və öz halal əməyi ilə məişətini, güzəranını tə᾽min etmişdir. Müridlərindən çoxu cani-dildən onun məişət xərclərini tə᾽min etməyə razı olmuşlar, lakin Şeyxin özü heç vaxt bu işə razı olmamışdır.

Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql olunan hədisdə deyilir:

«Hər kəs öz zəhməti və alın təri ilə həyat sürsə, qiyamət günündə peyğəmbərlərin cərgəsində olar və onların savabını alar.»

Başqa bir hədisdə buyurulur:

«İbadət on qismdir, onun doqquz qismi halal ruzi qazanmaqdır».

Şeyxin dostlarından biri deyir: Bunu heç vaxt unutmaram: Yay günlərindən birində bazarda Şeyxlə rastlaşdım. Zəiflikdən sanki çöhrəsi solmuş və rəngi saralmışdı. Dərziliyə lazım olan bə᾽zi şeyləri alıb evinə tərəf gedirdi. Ona dedim: Ağa, siz bir qədər istirahət etməlisiniz, vəziyyətiniz yaxşı deyil.

Buyurdu: Əhli-əyalı nə edim?!

Başqa bir hədisdə Peyğəmbəri-əkrəm (s) buyurur:

«Allah-taala Öz bəndəsini halal ruzi kəsb etmək yolunda yorğun görmək istəyər.»(Mizanul-hikmət, 5/2058/1496/7209)

«Öz əhli-əyalının və ailəsinin (dolanışıq) xərcini tə᾽min etməyən kəs məl᾽undur, məl᾽un!»(Mizanul-hikmət 5/20).

Şeyx dərzilik sənətində və müştərilərlə davranışda həddindən artıq mülayim və insaflı idi. O, gördüyü işlərdə yalnız öz zəhməti miqdarında muzd alırdı. Bundan əlavə, heç vaxt müştəridən artıq bir şey almağa razı olmazdı. Buna görə də əgər bir şəxs ona—«Cənab Şeyx, icazə verin bir qədər artıq pul verim»—desəydi, heç vaxt razı olmazdı.

Şeyx öz işlərini islamda mövcud olan icarə qanunlarına əsasən tənzim edər və əmək haqqını bu əsasda alardı. Amma, müştəridən işlədiyindən artıq bir şey almağa razı olmadığından, işi görüb qurtardıqdan sonra həmin işə sərf olunacaq miqdardan artıq nəzərdə tutduğu məbləği müştərinin özünə qaytarırdı!

Ruhanilərdən biri belə nəql edir: Şeyxə bir əba, bir qəba və bir də ləbbadə sifariş verdim və zəhmət haqqının məbləğini soruşdum. Dedi: İki gün vaxt aparacaq, qırx tümən verməlisən.

Libaslarımı almağa gedəndə dedi: Əmək haqqı iyirmi tümən oldu. Dedim: Axı siz buyurmuşdunuz ki, qırx tüməndir? Dedi: Mən fikirləşirdim ki, iki günlük işi var, amma bir günə tamam oldu.

Başqa bir şəxs deyir: Şeyxə bir şalvar sifariş verib məbləğini soruşdum. Dedi: On tümən. Dərhal çıxarıb pulunu verdim. Şalvarı təhvil almağa getdikdə gördüm ki, şalvarın üstünə iki tümən qoyub qaytarır. Səbəbini soruşduqda dedi: Bunun zəhmət haqqı səkkiz tümən oldu.

Şeyxin övladlarından biri deyir: Bir gün atam müştəri ilə razılaşmışdı ki, onun əbasını otuz beş tümənə tiksin. Müştəri əbasını aparanda atam onun dalınca qaçıb pulunun beş riyalını geri qaytarıb dedi: Mən fikirləşirdim ki, bu əba çox vaxt aparacaq, amma belə olmadı.

(Əziz oxucular, yuxarıda qeyd olunan hadisələr müxtəlif zamanlarda baş verdiyi üçün pulun dəyəri və alıcılıq qabiliyyəti eyni qaydada olmadığından göstərilən rəqəmlər sizi təəccübləndirməsin. Red.)

Bütün işlərdə, xüsusilə müştəri ilə alverdə insaflı olmaq islamın tə᾽kid etdiyi mühüm məsələlərdəndir. İmam Əli (ə)-dan nəql olunan hədisdə deyilir:

«İnsaf fəzilətlərin ən fəzilətlisidir.»

«Savabların ən böyüyü insafa verilən savabdır.»

Alış-verişdə, eləcə də müştərilərlə davranışda insaflı olmağın insan ruhunun mə᾽nəviyyata doğru yüksəlişində nə qədər tə᾽sirli olduğunu bilmək istəyirsinizsə, aşağıdakı əhvalata diqqət yetirin:

Alimlərdən biri imam Zaman əleyhissəlamla görüşmək arzusunda idi. Amma bu işə nail olmadığından daim ruhi əzab çəkirdi. Nəcəfi-əşrəfin elmiyyə hövzələrinin tələbələri, eləcə də ələviyyə (Əli (ə)-ın məqbərəsinin yanında təhsil alan) tələbələr arasında belə bir məşhur qayda var ki, hər kəs ardıcıl olaraq qırx çərşənbə gecəsi «Səhlə» məscidinə gedib məğrib və işa namazlarını orada qılmağa müvəffəq olsa, imam Zaman (ə)-ın hüzuruna müşərrəf ola bilər. Həmin şəxs uzun müddət bu məqsədlə çalışdı, lakin öz arzusuna çata bilmədi. İstəyinə nail olmaq üçün qəribə elmləri, hərf və ədədlərin sirlərini öyrənməyə başladı, tələb məqamında ruhi riyazətlə məşğul oldu. Çillələr saxladı, uzun-uzadı ruhi məşğələlərə dözdü, lakin yenə də heç bir nəticə almadı. Bu şəxs İmam əleyhissəlamın ziyarətinə nail ola bilməsə də, gecələr oyaq qalmaq, səhərlər Allah dərgahında ah-nalə etmək nəticəsində batini nuranilik və səfa əldə edə bilmişdi. Belə ki, bə᾽zi vaxtlarda onun üçün xüsusi nuranilik gəlir, ona bu məsələdə yol göstərilir, ruhunda xalislik və cəzb halətləri tapılır, həqiqətləri görür və incəlikləri eşidirdi.

Bu halətlərin birində ona deyildi: «Sənin imam Zaman əleyhissəlamı görüb ziyarət etməyin yalnız filan şəhərə səfər etməklə mümkün ola bilər.» Bu səfərin çox çətin olmasına baxmayaraq, öz məqsədinə çatmaq üçün həmin şəxs dərhal onu yerinə yetirməyə hazırlaşdı.

Bir neçə günlük səfərdən sonra həmin şəxs deyilən şəhərə çatdı. Orada da həmin riyazətləri davam etdirdi, çillə saxladı, otuz yeddi, yaxud otuz səkkizinci gündə ona dedilər: «Həzrət imam Zaman (ə) indi dəmirçilər bazarında qıfıl düzəldən qoca bir kişinin dükanının qapısında oturub. Yubanmadan onun hüzuruna tələs!»

Həmin şəxs ayağa qalxıb mə᾽nəvi aləmdə gördüyü yolları keçdi və qoca kişinin dükanının qabağına gəlib imam Zaman əleyhissəlamın orada oturduğunu və həmin kişi ilə şirin-şirin söhbət etdiyini gördü. Salam verdi, imam onun salamını alıb işarə ilə sükut etməsini əmr etdi. Burada maraqlı bir mənzərə var, ona diqqət yetirin.

Həmin şəxs deyir: Bir qədər kənarda dayanıb heyrətlə onlara tamaşa edirdim. Bu zaman gördüm ki, qocalıb əldən düşmüş, beli bükülmüş, əlləri əsən və əlində əsa tutmuş bir qoca qarı əlindəki qıfılı dükançıya göstərib dedi: Allah rizasına bu qıfılı məndən üç şahıya alın, mənim üç şahı pula ehtiyacım vardır.

Qoca kişi qıfıla diqqətlə baxdıqdan sonra dedi: Qıfılın heç bir nöqsanı yoxdur, bunun iki abbası dəyəri vardır. Çünki, onun açarının qiyməti on dinardan çox deyildir. Əgər sən mənə on dinar pul versən, mən bu qıfılın açarını düzəldərəm və onda onun qiyməti üç şahı deyil, on şahı olar.

Qarı dedi: Mənə qıfıl lazım deyildir, mənim pula ehtiyacım vardır. Siz bu qıfılı üç şahıya məndən alın, mən sizə dua edərəm.

Qoca kişi tam sadəliklə cavab verdi: Bacım! Sən müsəlmansan, mən də özümü müsəlman hesab edirəm. Nə üçün müsəlmanının malını ucuz qiymətə almalı və kiminsə haqqını tapdalamalıyam?! Bu qıfılın hal-hazırda da səkkiz şahı qiyməti vardır. Qazanc götürmək istəsəm də, mən onu yeddi şahıdan ucuz ala bilmərəm. Çünki, iki abbasılıq alverdə bir şahıdan artıq qazanc almaq insafsızlıqdır. İndi əgər satmaq istəsən, mən onu yeddi şahıya alaram. Yenə də təkrar edirəm ki, onun həqiqi qiyməti iki abbasıdır. Mən də ticarətçi olduğuma görə haqq-hesabı belə aparmalıyam. Ona görə də bir şahı ucuzuna alıram.

Bəlkə də qarı inana bilməzdi ki, bu kişi doğru danışır. Ona görə də narahat olub dedi: Mən özüm deyirəm ki, heç kəs bu məbləğə razı deyil. Mən yalvarırdım ki, üç şahıya alsınlar. Çünki mənim ehtiyacım on dinarla başa gəlmir. Mənə üç şahı pul lazımdır.

Qoca kişi yeddi şahı verib qıfılı aldı.

Qarı qayıtdıqdan sonra İmam (ə) mənə buyurdu: Əzizim, bu mənzərəni müşahidə etdinmi?! Belə olun ki, biz də sizin ardınızca gələk. Çillə saxlamaq lazım deyil, qəribə elmlərə əl atmaq faydasızdır, riyazət və səfərlərə getməyə də ehtiyac yoxdur. Özünüzdən xalis əməl göstərin və həqiqi müsəlman olun ki, biz də sizlərlə ünsiyyətdə olaq. Bu şəhərdə yalnız bu qoca kişini seçmişəm. Çünki onun dini var və Allahı tanıyır. Bu da bir imtahan idi ki, ondan başıuca çıxdı. Bu qoca qarı bazarın əvvəlindən başlayıb bura qədər hamıya öz ehtiyacını izhar edir və onlardan, qıfılı üç şahıya almalarını istəyirdi. Onlar da qocanı çarəsiz və ehtiyaclı görüb daha ucuz qiymətə almaq istəyirdilər. Amma bu kişi onu yeddi şahıya aldı. Elə bir həftə olmur ki, mən onun görüşünə gəlməyim və ona məhəbbət göstərməyim.(Sərmayeyi-suxən, 1-ci cild, səh. 610--613, ixtisarla)