Heç şübhəsiz ki, sınıq qəlb və göz yaşları ilə gecə yarısı xəlvətdə edilən dua qəbula çox yaxındır. Allah-Taala Musa ibn İmrana belə xitab edir: «Ey İmran oğlu! Mənim hüzuruma qəlbindən sınıqlıq, cismindən təvazö, gözündən gecə yarısı olan yaş gətir. Məni çağır, yəqin ki, icabət edəcəyəm».("Kənzul-əmmal”, 43 639.)

Dua edən şəxs duanın bu hissəsində Allah-Taaladan dörd şey istəyir. O, inanmalıdır ki, duadakı itaətkarlıq və təvazökarlığın duanın qəbulunda təsiri olacaqdır. İstənilən dörd şeyə nəzər salaq: 1-Allahın müdara ilə yumşaq rəftarı; 2-Rəhmətə qovuşmaq; 3-Verilən ruziyə qane olmaq; 4-Bütün hallarda təvazö.

Dua edən şəxs anlamalı və unutmamalıdır ki, yaxşılıq edən insan özünə edir. («İsra» surəsi, ayə 7). Allahdan mehribanlıq görmək üçün hökmən müsəlmanlara, layiqli şəxslərə mehriban olmaq lazımdır. Öz ətrafındakılara qarşı mərhəmətli, mehriban olmayan insan Allah-Taaladan mehribanlıq görə bilməz.

Müqəddəs İslam ayinləri bütün ardıcıllarını bir-birləri ilə düşmənçilikdən, nifaqdan çəkinməyə eləcə də mərhəmət və mehribanlığa çağırır. İslamda möminlər bir-birlərinə qardaş bildirilir və bu qardaşlıq əlaqələri xüsusi hüquqlarla tənzimlənir. Bu hüquqlara riayət etmək bəzən əxlaqi, bəzən isə şəri cəhətdən vacibdir.

Qardaşlıq əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi, mənəvi bağlılıqlar və onların davamı yalnız əxlaqi çirkinliklərdən təmizlənməklə mümkündür. Lovğalıq, təkəbbür, mənəm-mənəmlik, paxıllıq, tamahkarlıq və xəsislik kimi çirkin sifətlər yoldaşlar, ailə və cəmiyyət arasında münasibətləri viran edən amillərdir.

İslam Peyğəmbəri (s) çox mühüm bir rəvayətdə xalqı əxlaqi çirkinliklərdən çəkinməyə və qardaşlıq hüquqlarına riayət etməyə çağırır: «Bir-birinizlə düşmənçilik etməyin. Bir-birinizə qəzəblənməyin. Bir-birinizə həsəd etməyin. Dostluq və qardaşlıq əlaqələrini kəsməyin. Müsəlman müsəlmanın qardaşıdır, qardaşına zülm etməz, onu tənha qoymaz».(Mişkatul-ənvar”, 55.)

Həzrət Peyğəmbərin (s) digər buyruqlarına nəzər salaq: «Xalqla müdara imanın yarısı, onlarla xoş rəftar həyatın yarısıdır».("Tuhəful-uqul”, 91.) «Allah rəhmət etsin o şəxsə ki, satanda, alanda, borcludan pulunu alanda yumşaq rəftar edər».(Ğurərul-həkəm”, 155.)İmkansız borcluya möhlət verənlə, onu rahat buraxanla Allah yüngül hesab çəkər».("Biharul-ənvar”, 74-88.)

Həzrət (s) bir rəvayətdə belə buyurur: «Qiyamət günü günah və israfla özünə zülm edəni sorğuya çəkərkən onun xilası üçün bir savab tapılmadıqda deyərlər: «Hər hansı xeyir bir iş görmüsənmi?» Belə cavab verər: «Xeyir iş görməmişəm. Amma itaətimdə olanlara tapşırardım ki, borc verdiyim insanlarla yumşaq rəftar edib, onlara möhlət versinlər». Allah-Taala buyurar: «Yaxşılığa mən daha layiqəm». Sonra isə həmin şəxsin günahlarını bağışlayar».("Kafi”, 3-266.)

Həmmam ibn Osman deyir: «Bir şəxs İmam Sadiqə (ə) onun səhabəsindən şikayət etdi. Çox keçməmiş həmin səhabə gəldi və Həzrət İmam (ə) ondan bu şikayət haqqında soruşdu. Səhabə bildirdi ki, verdiyi borcu son dinarədək tələb etməsi bu kişini narazı salıb. İmam Sadiq (ə) narahat halda buyurdu: «Elə güman edirsən ki, pis iş görməmisən?! Yoxsa Allahın «onlar pis haqq-hesabdan qorxarlar» buyruğunu eşitməmisən? Elə bilirsən ki, Allahın hesabı zamanı Onun zülmündən qorxarlar? And olsun Allaha ki, yox! Onların qorxduğu şey dəqiq, tükü-tükdən ayıran hesabdır. Belə hesab «pis hesab» adlandırılır. Öz haqqını istəyən şəxs belə rəftar edərsə pis iş görmüşdür».

İslam Peyğəmbəri (s) buyurur: «Agah olun ki, yer üzündə Allah üçün yerlər var və bu yerlər qəlblərdir. Ən yaxşı yer isə ən xalis, ən möhkəm və ən yumşaq qəlbdir. Günahdan xalis, dində möhkəm və din qardaşı ilə mehriban olan qəlb!("Məcmueye-Vərram”, 2-86.)

Həzrət (s) başqa bir rəvayətdə buyurur: «Allah-Taala mənə xalqla yumşaq davranmağı əmr etmişdir...»; «Hər kəsdə üç şey olmazsa, əməli kamil deyildir: Allaha qarşı günah etməkdən çəkindirən təqva, xalqla mehribanlığa səbəb olan əxlaq, cahilin cəhlini rədd edən helm»; «Şübhəsiz ki, yumşaq rəftar hər şeyi gözəlləşdirir, müdarasız rəftar isə hər şeyi çirkinləşdirir»; Əgər xoş rəftar gözə görünsəydi, yaranmışların ən gözəli olardı».("Biharul-ənvar”, 71-666.)

Həzrət Əli (ə) bir rəvayətdə buyurur: «Əqlin meyvəsi xalqla xoş rəftardır».(Ğurərul-hikəm”, 431.) Həzrət (ə) buyurur: «Xalqla mülayim rəftar ən üstün əməldir»; «Xalqla mülayim rəftar et, onlarla qardaşlıqdan bəhrələn, xoş üzlə görüş, kinlərini aradan apar».(Ğurərul-hiəm”, 430.)

İslam Peyğəmbəri (s) bildirir ki, Allahın öz bəndəsi ilə mehriban rəftarı həmin bəndənin xalqla mehriban rəftarının nəticəsidir: «Xalqla mülayim rəftar et ki, səninlə də mülayim rəftar olunsun».("Biharul-ənvar”, 71-198.) Müdara Allahın əxlaqıdır və əgər Həzrət Peyğəmbərin (s) «Allah əxlaqı ilə əxlaqlanın» buyruğuna əməl edilsə, insanlar dünyada və axirətdə səadətə nail olarlar.tmək gözəl olardı.

Kitabın əvvəlində imkan daxilində ilahi rəhmət haqqında danışıldı. Qeyd edildi ki, ilahi rəhmət bəndəlik vəzifələrini yerinə yetirənlərin, digər bəndələrlə mehriban olanların, «rəhm et ki, rəhmət görəsən» şüarına əməl edənlərin halına şamildir. Vacib vəzifələri yerinə yetirməkdə süstlük göstərən, günahdan çəkinməyən, xalqla qəzəbli rəftar edən kəs heç kimdən mehribanlıq gözləməməlidir.

Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: «Allahın yüz rəhməti var. Cinlər və insanlar, quşlar və heyvanlara nazil edilmiş bir rəhmət vasitəsi ilə onlar bir-birləri ilə mehribandırlar. Allah qalan doxsan doqquz rəhməti ilə qiyamət günü bədənlərinə rəhm edər».("Tuhəful-uqul”, 316.)«Allah-Taala qiyamət günü möminlərə deyər: «Mənimlə görüşüməyi sevərdinizmi?» Deyərlər: «Bəli, ey Rəbbimiz». Soruşular ki, nə üçün? Deyərlər: «Çünki bağışlayacağına ümidvar idik». Allah-Taala buyurar: «Sizi bağışlamağım vacib oldu.»("Mizanul-hikmət”, 3-1124.) «Allah-Taala qiyamət günü buyurar ki, Məni bircə gün yada salanı və ya hansısa məqamda Məndən qorxanı oddan çıxarın.(Məcmueye-Vərram”, 1-61.) «Allah-Taala öz mömin bəndəsinə qarşı övladına mehriban anadan daha mehribandır».("Biharul-ənvar”, 100-12.)

Məsum imamların kəlamından məlum olur ki, ilahi rəhmət qazanmağın yolu ibadət və itaət, günahdan uzaqlıq və xalqa mehribanlıqdır. Allah Rəsulu (s) buyurur: «Rəhm edənlərə Allah rəhm edər. Yer üzündə olanlara rəhm edin ki, Allah da sizə rəhm etsin».("Əmaliye-Tusi”, 680.)

«Ənisül-ləyl» kitabında belə nəql olunur: Həzrət Musa (ə) Allah-Taalaya ərz etdi ki, Sənin razılığını hansı xasiyyətlə qazanmadım? Buyurdu: «Şüeybin qoyunlarını otarıb çobanlıq etdiyin vaxt, çox isti bir yay günü sürüdən qaçmış çəpişin ardınca getdin. Uzun yol və isti hava səni çox incitdi. Keçini tutduğun vaxt dedin ki, özünü də məni də məşəqqətə saldın. Sonra onu çiyninə alıb sürünün yanına qayıtdın. Keçiyə göstərdiyin mehribanlığa görə başına tac qoyub, belinə kəramət kəməri bağladım və səni peyğəmbərliyə seçdim».

Bir kişi Həzrət Peyğəmbərə (s) ərz etdi ki, istəyirəm Allahım mənə rəhm etsin. Həzrət (s) buyurdu: «Özünə və yaranmışlara rəhm et ki, Allah da sənə rəhm etsin».("Biharul-ənvar”, 68-394.)

Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: «Allahın əmrinə itaət etməklə özünüzü onun rəhmətinə çatdırın».("Kafi”, 2-321.) Həzrət Əli (ə) buyurur: «Rəhməti artırmaq üçün ən təsirli iş, bütün xalqa mərhəmət istəyidir».("Biharul-ənvar”, 63- 338.) «Xalqı bağışlamaqla rəhmət nazil olar».(Ğurərul-hikəm”, 360.) «Zəiflərə mərhəmət Allahın mərhəmətini nazil edər(Ğurərul-hikəm”, 361.)

Allah-Taala bütün gizlində və aşkarda olan mövcudları elm və hikmət, ədl və rəhməti ilə yaratmış, hər birinə yer verib, ruzisini öhdəsinə götürmüşdür. Çalışıb fəaliyyət göstərən insan onun üçün müəyyən olunmuş ruziyə çatır. «Hud» surəsinin 6-cı ayəsində buyurulur: «Allah yer üzərində olan bütün canlıların ruzisini öhdəsinə götürmüşdür».

Ruzi bəndələrə iki surətdə çatır: kiminə gen-bol, kiminə məhdud. Şəksiz ki, burada bir hikmət vardır. «İsra» surəsinin 30-cu ayəsində oxuyuruq: «Şəksiz ki, sənin Allahın istədiyi kəsə ruzini artırar, istədiyi kəsə azaldar. Doğrudan da, O öz bəndələrindən xəbardar və görəndir».

İnsanların halal ruzi qazanması üçün əkinçilik, heyvandarlıq, ticarət və sairə sahələr müəyyənləşdirilmişdir. Heç kəsə oğurluq, rüşvət, sələm, haram yolla ruzi müəyyənləşdirilməmişdir. Haram yolla qazanan insan onun üçün ayrılmış halal ruzini azaldır. Ayə və rəvayətlər insanları halal yolla, halal ruzi qazanmağa çağırır. İnsan halal yolla az qazansa belə, Allahın məsləhətindən razı qalmalıdır.

İslam dinində halal ruzi qazanmaq vacibdir və böyük ibadət hesab olunur. İslam Peyğəmbəri (s) buyurur: «Halal ruzi ardınca getmək hər bir müsəlman kişi və qadına vacibdir».("Müstədrəkəl-vəsail”, 16-211.) «Halal ruzi ardınca getmək Allah yolunda cihaddır».("Mizanul-hikmət”, 13-6550.)

Rəvayətlərdən məlum olur ki, bəzi işlər vasitəsi ilə ruzini artırmaq olar. Həzrət Peyğəmbər (s) bu istəkdə olan bir şəxsə belə buyurdu: «Paklıqda davamlı olsan, ruzin artacaqdır».("Xisal”, 1-28.)

Həzrət Əli (ə) buyurur: «Din qardaşına kömək etmək ruzini artırır».(Ğurərul-hikəm”, 159.) «Əmanətdarlıq ruzini artırır».("Kafi”, 2-83.)

İmam Baqir (ə) buyurur: «Din qardaşına gizlində edilən dua sənə gen-bol ruzi nazil edər».("Kənzül-əmmal”, 43614.)

İmam Sadiq (ə) buyurur: «Hər kəs öz ailəsinə gözəl xeyirxahlıq göstərsə, ruzisi artırılar».("Müstədrəkül-vəsail”, 9- 19.) «Gözəl əxlaq ruzini artırır».("Müstədrəkül-vəsail”, 11-258.)

Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: «Hər kəs səy və zəhmətlə ruzi qazanarsa, Allah ona mərhəmət nəzəri ilə baxar və heç vaxt əzab etməz».("Biharul-ənvar”, 67-16.) «Təlaş və zəhmətlə ruzi qazanan kəs qiyamət günü peyğəmbərlər sırasındadır və o, peyğəmbərlərin savabını alar».("Əmaliye-Tusi”, 481)«İbadət on qisimdir, doqquz qismi halal ardınca getməkdir».("Kafi”, 2-192.)

İmam Riza (ə) buyurur: «Şübhəsiz ki, hər kəs halal yolla ruzi ardınca gedib ailəsini möhtac olmaqdan qorusa, Allah yolunda cihad edəndən çox savab qazanar».("Vəsailuş-şiə”, 16-359.)

Hər halda, ruzi dünya süfrəsinə qoyulmuş bir gerçəklikdir və Allahın məsləhətinə uyğun olaraq bu ruzidən hərənin öz payı vardır. Ruzinin gen-bolluğu ilahi məhəbbət dəlili deyildir. Eləcə də kasıbçılıq Allahın qəzəbini göstərmir. İstər var-dövlət, istərsə də kasıbçılıq bir imtahandır. Bu imtahanda varlıdan şükür, kasıbdan isə səbir intizarı var. Varlı malını sədəqə verməklə kasıb isə şəxsiyyətini qoruyub əl açmamaqla böyük savablar əldə edə bilər.

Varlı şəxs bilməlidir ki, öz sərvətini düzgün sərf etmək şükrünə nail olmasa dünya və axirət əzabını dadmalıdır. Eləcə də kasıb şəxs öz səbri ilə şükrə nail olmasa, ehtiyacını aradan qaldırmaq üçün dinini satsa əzaba düçar olasıdır. Həzrət Əli (ə) bu barədə buyurur: «Allah-Taala xalqın ruzisinin qədərini müəyyən etmiş, kimə çox, kimə də az əta etmişdir. Bu bölgü ədalət əsasındadır. Kimi ruzinin çoxluğu, kimi ruzinin azlığı ilə imtahan olunur. Bu yolla sərvətlinin şükrü, kasıbın səbri sınağa çəkilir». («Nəhcül-bəlağə»).

Digər bir tərəfdən mömin şəxs Allahın onun üçün ayırdığı ruzi payından razı olmalıdır. Ayrılmış ruzi payından narazılıq Allahdan narazılıqdır. Bu işdə ariflər imamı, möminlər ağası Həzrət Əlidən (ə) ibrət götürüb, ardıcıl olaraq Allahdan dünya və axirət səadəti istəmək lazımdır: «Pərvərdigara, mənə mərhəmət buyur, mənimlə müdara et və məni nəsib etdiyin ruzidən razı sal».

İmam Həsən (ə) buyurur: «Ruzi payından narazı qalan, məqamını kiçik hesab edən şəxs necə mömindir?!»("Mizanul-hikmət”, 2-952.)

Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: «Cəbraildən soruşdum ki, riza nədir?» Cəbrail dedi: «Razı o şəxsdir ki, qismətinə bir şey düşsə də düşməsə də öz ağasına qəzəblənməz. Amma öz az əməlindən razı qalmaz».("Kafi”, 2-199.)İmam Sadiq (ə) buyurur: «Əgər Allahın sənə nəsib etdiyi ruzidən razı qalsan, ehtiyacsız olarsan».("Tuhəful-uqul”, 20.) «Allahın öz məsləhəti ilə ayırdığı ruzi payından narazı qalan şəxs Allahın hökm və tədbirini müttəhim etmişdir.»("Bəqərə”, 23)

Həzrət Əli (ə) buyurur: «Allahın ayırdığı ruzi payından razı olan şəxsin cismi rahatlanar».(Fussilət”, 33.)

Həzrət Əlidən (ə) «Nəhl» surəsinin 97-ci ayəsi haqqında soruşulduqda Həzrət (ə) «təyyibə həyat qənaətdir»- deyə buyurdu və əlavə etdi: «Hərislikdən qənaətlə intiqam al ...»("Ənam”, 152.)

Əhli-beyt (ə) maarifində buyurulur: «Hərislik və tamah halal ruzini artırmır. Əksinə insanı harama düçar edir. Haram isə öz növbəsində imanı süstləşdirir, əxlaqı puça çıxarır, dünya və axirətdə çətinliklər yaradır. Halal ruziyə qane olmaq insanın dünya və axirət səadətini təmin edən tükənməz xəzinədir.

Allahın Rəsulu (s) buyurur: «Ümmətimin yaxşıları qane pisləri isə tamahkarlardır».("Şüəra”, 84.)

İmam Baqir (ə) buyurur: «Əli (ə) xurmanın ən pisini yeyər, üstündən su içib deyərdi: «Hər kəsi qarını cəhənnəmə aparsa, onu Allah öz rəhmətindən uzaqlaşdırmışdır.»("İsra”, 23.)

İmam Baqir (ə) və İmam Sadiq (ə) buyururlar: «Xalqın ən ehtiyacsızı Allahın verdiyi ruziyə qane olanlardır.»("Taha”, 43.)Həzrət Sadiq (ə) buyurur: «Allahın nəsib etdiyi ruziyə qane ol, başqalarının əlində olandan gözünü çək, xalqın malına tamah salma, gücün çatmayanı arzu etmə. Şəksiz ki, qane olan şəxs doydu, qane olmayan isə ac qaldı».("Bəqərə”, 136.)Həzrət Əli (ə) buyurur: «Az ruziyə və sərvətə qane olmayan kəs hansı güclə özünü islah edə bilər?!»("Nisa”, 9.)

Təvazökarlıq ilahi həqiqətlərə çatmaq üçün olduqca təsirli olan əxlaqi bir dəyərdir. Təvazökarlıq o qədər qiymətlidir ki, Həzrət Əli (ə) «Kumeyl» duasında Allah-Taaladan bu sifəti təmənna edir. Təvazökar və sadə insan axirət əzabından qurtular, əbədi səadətə və Allahın razılığına nail olar.

Təvazökarlıq iki yerdə işlənməlidir: Allah və xalq qarşısında. Allah qarşısında təvazö odur ki, insan öz Rəbbinin göstərişlərini səmimi qəlbdən qəbul edib böyük eşqlə əməl etsin. Xalq qarşısında təvazö isə insanın özünü başqa müsəlmanlardan üstün bilməməsi, onlara həqarətlə baxmamasıdır. Mömin şəxs öz din qardaşlarına yardım əli uzatmalı, onların səhvini bağışlamalı, gizlində və aşkarda möminlərin hörmətini saxlamalıdır.