Keçən fəsildə qərb mədəniyyətini qısa şəkildə təhlil etdik. İndi isə İslam mədəniyyəti haqqında xülasə şəkildə olsa da, danışmaq və onu başqa mədəniyyətlərlə müqayisə etmək istəyirik. Dinimizin bəşəriyyətə bəxş etdiyi ülvi dəyərləri açıqlayıb şərh etmək kimi mühüm bir işdə Allah-taaladan yardım diləyir və bu işdə bizə müvəffəqiyyət əta etməsini istəyirik!

Baxmayaraq ki, burada seçdiyimiz hər bir mövzunun həddindən artıq geniş şərhə ehtiyacı vardır. Amma əziz oxucuları yormamaq üçün təhlilləri mümkün qədər yığcam və qısa şəkildə çatdırmağa çalışacağıq.

İslam dini insanın maddi-mənəvi həyatının bütün sahələrinə şamil olan kamil və misilsiz bir ideologiyadır. Çünki o, insan fitrətinin axtardığı bütün xeyir və səadət yollarını göstərir, öz sağlam ruhuyla bəşəriyyəti hər növ mənəvi xəstəliklərdən xilas edir. İslamın dəyişməz, mətin və həmişə təravətli hökmləri ictimai sahələri tamamilə əhatə edir. İnsan həyatının elə bir guşəsi tapılmaz ki, dinimizin yol göstərən nurlu hökmləri onun haqqında düzgün proqramlar irəli sürməsin.

İslam qanunlarının əsas hədəfi insanın hərtərəfli tərbiyə və təkamülüdür. Dinimiz insanın mahiyyəti barədə irəli sürülən yanlış təsəvvürləri heç vaxt qəbul etməmişdir. Humanitar və dəqiq elmlərin yüksək səviyyədə inkişafına baxmayaraq, insan haqqında söylənən səhv təsəvvürlər elə bir dərəcəyə çatıb ki, bəzən insanı ilahiləşdirir, bəzən də əskik və alçaq bir varlıq kimi qiymətləndirirlər; bir tərəfdən onu mütləq ixtiyar sahibi adlandırır, digər tərəfdən də ona heç bir qüdrət və iradəyə malik olmayan, təbii və maddi məcburiyyətlər qarşısında aciz məxluq kimi baxırlar. Amma İslam dini insana öz həqiqi qiymətini verir, layiq olduğu şəkildə tanıtdırır və onun başqa canlılardan daha üstün mövqeyə malik olmasını göstərir. Bu dinə görə insan bütün yaradılmışların ən üstünü və ən fəzilətlisidir.

Dinimiz göstərir ki, ölüm həyatın sonu deyildir; dünya həyatı axirət həyatından ayrılmazdır. İnsan biryönlü məxluq deyildir; ruh və bədənin bir-birinə qeyri-adi bağlılığı vardır. Ona görə də İslam dini hər iki dünyada səadətə çatmaq yollarını çox dəqiq şəkildə göstərir.

İslam nöqteyi-nəzərindən insanların maddi xüsusiyyətlərindən tam fərqli olan istək və meylləri də vardır. Öz ali hədəfinə çatmaq istəyən insan, bunların vasitəsi ilə maddi telləri qıraraq, kamillik dərəcəsinə yüksələ bilər; əsas və ali hədəf də məhz budur. İnsanın cismi, ağlı və ruhu hər biri ayrı-ayrılıqda xüsusi istəklərlə yaşayır ki, onlara tam gerçəkliklə baxmaq lazımdır və biri digərindən üstün tutulmamalıdır. İslam müvazinətin pozulması ilə müxalifdir və insanın səadətini maddi və mənəvi təmayüllərin hərtərəfli, kamil şəkildə təmin edilməsində görür. Bu halda insanın maddi təmayülləri unudulmamalı və onun təbii ehtiyacları nəzərə alınmalıdır.

Başqa sözlə desək, İslam dini iki ziddiyyətli qütb arasında yerləşir. O, sonu görünməyən mütləq və heyvani azadlığın qarşısında dayanan, insani ehtirasları məğlub edən əqidələr silsiləsini insanlara təqdim edir. Mütləq azadlığı təbliğ edən Freyd və digər psixoloqlar isə bəşərin hətta heyvanlardan da artıq sərbəstlik qazanmaq hüququna layiq olduğunu iddia edirlər. İslam xəyali bir aləm üçün nəzərdə tutulan nəzəriyyələr toplusundan ibarət deyildir; o, bəşəriyyətə dolğun mənalı həyat bəxş etməkdən ötrü göndərilmişdir.

İslam dini materialist təfəkkür tərzini rədd edir, maddənin əsalətinin (ilk olmasının) əleyhinədir, iqtisadiyyatın hər şeydən üstün olmasını qəbul etmir və maddi ləzzətləri xoşbəxtliyin əsası saymır.

Bu din insanı maddiyyatla məhdudlaşan iqtisadi çərçivələrdə məhbus etmir. Çünki, onun dəvətinin əsası daha əhatəli və daha genişdir. O, insanlara həyatımızın müxtəlif sahələrində əxlaqa, mənəviyyata əsaslanan qayda-qanunları təklif edir və tərəqqiyə gedən inkişaf yollarını göstərir.

İslami tərbiyə insanın istək və meyllərini tənzim edir və saflaşdırır. Onları məntiqli və daha düzgün istiqamətə yönəldir. İnsan elə bir dünyada yaşayır ki, bir tərəfdən maddi təlabatlarını təmin etmək, digər tərəfdən isə öz mənəvi, ruhi təmayüllərinə cavab vermək zərurəti ilə qarşılaşır. Hər hansı bir fərd və ya cəmiyyət hər iki istiqamətdə tarazlıq əldə edərsə, həyat həqiqi səadət və xoşbəxtliyə çevrilər. Dinimiz insana əxlaqi fəzilətlər və yüksək mənəviyyət qazanmaq üçün lazım olan qayda-qanunları çox dəqiqliklə göstərir və o da Allahın ona verdiyi ağılın vasitəsiylə həmin yolun tam düzgünlüyünü dərk edir.

İslamın təlimləri və insanlar üçün təyin etdiyi vəzifələrin hamısı hər bir insanın malik olduğu güc və imkan çərçivəsində olur. Müqəddəs İslam şəriəti hər hansı bir şəxsə müəyyən bir vəzifə təyin etdikdə, ilk növbədə onun təbii xüsusiyyətlərini və imkanlarını nəzərə alır. Heç vaxt insana onun bacardığından artıq iş vacib etməz. Bu gün ən güclü və hüquqi mənbə ümumi iradə sayılır. Müasir dünyanın demokratik sistemlərində qanunun əsaslandığı mənbə, xalq və əksəriyyətin rəyidir. İctimaiyyətin müqəddəratını təyin edən «ümumi iradə» dir və burada başqa bir şey rol oynamır. Azlıqda qalanlar hətta haqlı olsalar belə, onlarla heç kim hesablaşmır. Qısa şəkildə desək, müasir dünya «insan iradəsi hakimiyyəti»ni ən müqəddəs ictimai qanun kimi tanıyır. Amma İslam dininə görə, qanunvericilik yalnız Allahın iradəsinə bağlıdır və burada ümumi xalqın talehi əksəriyyəti təşkil edən ayrı-ayrı fərdlərin nəfsani istəkləri əsasında təyin edilmir. İslam nöqteyi-nəzərindən qanunvericilik heç vaxt ilahi şəriətdən ayrı ola bilməz. Allahın hakimiyyəti və qanunları bütün insanlara şamildir. Sitayiş məhz Allaha məxsus olduğu kimi, mütləq hakimiyyət və qanunvericilik də yalnız Ona məxsusdur. İnsanlardan heç kəs ürəyi istədiyi kimi hökm çıxarmaq və qanun təyin etmək hüququna malik deyildir. Allahı mütləq sitayişə layiq bildiyimiz halda, Onun qanunlarından başqa digər qanunlara necə tabe ola bilərik?

İslamın hədəfi budur ki, insan cəmiyyətinin bütün sahələrində haqq və ədalət icra olunsun. Çünki insanın fitrəti bu şeyləri tələb edir və Allahın bəndələrinə əmr etdiyi də məhz budur.

İnsanın vücudu həddindən artıq mürəkkəb və sirli olduğu üçün, onun yaşayışı ilə bağlı olan qanunlar da beləcə çətin və mürəkkəb şəkildə olur. Heç kəs iddia edə bilməz ki, həmin qanunları tam dəqiqliyi ilə bilir və səhv, xəta və ya günahlardan uzaqdır. Həmçinin insan iddia edə bilməz ki, özünün səadət yollarını tam mənada dərk etmişdir.

Bəşəriyyətin malik olduğu elmin məhdudiyyətlərini də bu mövzuda nəzərə almalıyıq. Doktor Karel müasir elmlər haqqında belə yazır: «Doğrudur ki, insanlar özlərini daha yaxşı tanımaqdan ötrü çox çalışmışlar. Dünyada baş verən hadisələri, varlıqları tədqiq edən alimlər indiyədək çoxlu kəşflər etmişlər. Lakin, bütün bu məlumatlarla yanaşı, insan özü haqqında çox cüzi biliyə malik olduğunu yenicə dərk etməyə başlamışdır.

Həqiqət budur ki, biz həddindən artıq savadsız və nadanıq. Uzun müddət insan haqqında tədqiqat aparıb bu sahədə kifayət qədər məlumat əldə etməsini güman edən alimlər də onun vücuduna aid olan bir çox suallar qarşısında aciz qalırlar. Aydın məsələdir ki, bu mütəxəssislərin əldə etdiyi məlumatlar kəşf olunmayanlarla müqayisədə əhəmiyyətsiz dərəcədədir və həmin biliklər demək olar ki, hələ öz ibtidai mərhələsini yaşayır».

İnsan vücudunu tanımadan onun həyatını tənzim edən və cəmiyyətdə onun mənafelərini lazımınca qoruya bilən qanunların tətbiq edilməsi mümkün deyildir. Bu səbəbdən də insanların müxtəlif cəmiyyətlərdə özləri üçün müəyyənləşdirdiyi həmin qanunlar bəşəriyyətin çox saylı problemlərini ədalətlə həll edə bilməz. Hər gün qarşıya çıxan həyati, iqtisadi, ictimai və siyasi məsələlərdəki problemlərin həlli üçün nəzərdə tutulan qanunların tətbiqi zamanı ortaya çıxan ziddiyyət və çatışmazlıqları buna misal göstərmək olar. Bir gün ali və kamil hesab olunaraq qəbul edilən qanunlar bir müddət keçdikdən sonra ya dəyişdirilir, ya da «təkmilləşdirilir». Lakin bununla belə, yenə də onların tətbiqində nöqsan və ziddiyyətlər yaranır.

İnsanlar qanunları təyin edən zaman öz şəxsi istək və meyllərinin təsiri altında olurlar. Bu fakt öz-özlüyündə ümumi ədalət prinsipinin qorunması ilə qəti şəkildə ziddir. Monteskyu yazırdı: «Qanunda öz xüsusi nəzərini əks etdirməyən heç bir qanunverici olmamışdır. Onun səbəbi də budur ki, hər qanunverici xüsusi meyllərə və fikirlərə malik olur. Qanunverici qanun qəbul edən zaman öz şəxsi fikirlərini ona daxil etmək istəyir. Aristotel qanun qəbul etdiyi zaman Platona qarşı olan paxıllıq hisslərini sakitləşdirmək istəyirdi. Platon Afinalıların istibdadından təngə gəlmişdi və həmin nifrəti onun qəbul etdiyi qanunlardan da hiss etmək olar. Məqsəd budur ki, qəbul edilən qanun qanunvericinin şəxsi istək, meyl və hissləri ilə sıx bağlıdır. Bəzən qanunlar həmin hisslərin tam təsiri altında olur».

Müasir dünyada insan hüquqları, vicdan azadlığı, bərabərlik, milli iradə şüarları geniş yayılıb. Milli iradə adı altında qanunlar tətbiq edilir. Lakin həqiqət budur ki, müasir cəmiyyətlərdə də həmin qanunlar bir qrup şəxsin iradəsilə müəyyənləşdirilib tətbiq edilir.

İngilis yazıçısı Henri Ford dünyada demokratiyanın atası sayılan öz ölkəsinin vəziyyəti barədə belə deyir: 1926-cı ildə İngiltərədə baş verən ümummilli tətil və nümayişlər hələ də yadımdan çıxmır. Dövlət var qüvvəsilə bu kütləvi çıxışları yatırtmağa çalışırdı. Varlı sinfi müdafiə edən qanun elan edirdi ki, belə tətil və nümayişlər ölkəmizin xeyrinə deyil. Polis və ordu hissələri odlu silahlarla xalqın canına düşmüşdülər. Eyni zamanda radio və qəzetlər təbliğat apararaq, dövləti fəhlələrin tərəfdarı kimi tanıtdırırdı. Sonra isə fəhlə sinfinin həmkarlar ittifaqını əmlaklarının müsadirə edilməsi və başçılarının zindana salınması ilə qorxudurdular».

Sov. İKP-nın 22-ci qurultayındakı çıxışında kommunist partiyasının baş katibi Xruşşov belə deyirdi: «Şəxsiyyətə pərəstiş dövründə (Stalin dövrü) partiya və dövlət rəhbərliyində qanunsuzluq baş alıb gedirdi. Qanunları öz istəklərinə uyğun təyin edənlər özləri onları kobud şəkildə pozurdular. Qorxu hissi bütün cəmiyyəti bürümüşdü. Bu dövrdə çoxlu yaltaq, yalançı və fırıldaqçı adamlar ortaya çıxıb, ölkəni idarə edirdilər».

Belə bir forma qərb və şərq hökumət sistemləri üçün adi bir haldır. Onlar xalq, parlament, və demokratiya maskaları altında öz hiyləgər siyasətlərini yürüdürlər. Həmin quruluşlar Allahın bəndələr üçün təyin etdiyi qanunların ziddinə olduğu üçün, istər-istəməz bir qrup hakimlər tərəfindən şəxsi mənafe və meyllərə uyğun qanunlarla idarə olunurlar.

Jan-Jak Russo belə deyirdi:

«Millətin problemlərini həll edə biləcək ən yaxşı qanunları kəşf etmək üçün kamil bir ağıl lazımdır ki, o, insanın bütün istəklərini, həvəslərini, meyllərini görsün, amma bunlar ona heç bir təsir etməsin. Təbiəti kamil şəkildə tanısın, lakin təbiətdən asılı olmasın. Onun səadəti bizimlə bağlı olmasın, amma bizim xoşbəxtliyə çatmağımıza kömək etməyə hazır olsun».

Qeyd edilən gerçəklikləri nəzərə almaqla demək olar ki, bütün lazım olan keyfiyyətlərə malik, ən yaxşı qanun təyin edən aləmlərin və insanın xaliqi Allah-taala məhz Özüdür. O, mövcudların bütün sirlərindən agahdır. Bəşəriyyətdən heç bir şəkildə asılı deyildir; tamamilə ehtiyacsızdır. Ona görə də ictimai qanunlar üsulunu elə bir kəsdən öyrənmək lazımdır ki, o ilahi vəhy sərçeşməsindən qidalanıb və Allahın mütləq və hüdudsuz elminə əsaslanıb.

* * *

İlahi qanunlarla bəşəri qanunların əsas fərqi, bəşəri qayda-qanunların yalnız ictimai nizam-intizam bərqərar etmək məqsədi daşımasındadır. Həmin qanunların insanın ruhi və mənəvi məziyyətləri ilə heç bir işi yoxdur. İnsanların batini çirkinliklərini, cəmiyyətin nizamına qarşı zidd hərəkətlərə çevrilməyincə, islah etmək üçün addım atmır. Bu gün qərbdə hakim olan qanunlar yalnız ayrı-ayrı adamların istəkləri əsasında qəbul edilir və xalqın mənəvi cəhətdən paklanmasına heç bir dəxli yoxdur. Amma İslamın bu barədəki baxışları xeyli əhatəli və genişdir. Onun qanunları ayrı-ayrı fərdlərlə yanaşı, cəmiyyətin təkamülü üçün də nəzərdə tutulmuşdur.

İslam ictimai nizam-intizamı qorumaqla yanaşı, fərdi həyatın bütün sahələrində islah və tərbiyə məsələsinə də yüksək diqqət yetirir. İslamın hədəfi cəmiyyəti intizamlı, əxlaqlı, pak fikirli və əməldə düzgün görməkdir. O, insan ruhunu kamilləşdirmək istiqamətində hərəkət edir; bütün sahələrdə onun öz göstərişləri var. İslam təbiətlə insanın münasibətində, maddi və mənəvi həyatın uyğunlaşmasında, fərdlərin cəmiyyətlə təmasında kamillik istəyir. Dinimiz insandan Allah qanunları ilə müxalifət etməməyi tələb edir. Bəşər qanunlarında onları icra etmək üçün müxtəlif qurumlar və məmurlar nəzərdə tutulur. Amma islamda qanunların icrasına zamin olan xalqın köklü və dərin imanıdır. Müsəlmanlar onları Allahdan başqa heç kimin görmədiyi yerlərdə və şəraitlərdə də mənəvi qüvvə və imana əsaslanaraq icra edirlər. Yalnız süst əqidəli və münafiq adamlara qarşı inzibati qaydaların tətbiq edilməsi zərurəti yaranır. Xülasə, İslam dini ürək paklığı və əməlin düzgünlüyünə çox diqqət yetirir. Pak əməl həmişə öz layiqli mükafatını alır, çünki o, xalislik prinsipinə əsaslanır.

Amerika hüquqşünaslarından biri «İslamda hüquq» kitabının müqəddiməsində belə yazır: «Amerikada qanun çox məhdud dərəcədə əxlaqi vəzifələrin icrası ilə təmasdadır. Bir amerikalının mövcud qanunlar qarşısında sadiq yaşaması mümkündürsə, onun həmin qanunlar əsasında alçaq və rəzil əxlaq sahibi kimi ömür sürməsi də mümkündür. Bunun əksinə olaraq, İslam qanunlarının mənbəyi Allahın iradəsidir. Həmin iradə Məhəmmədi (s.ə.v.v) peyğəmbərliyə çatdırıb və bütün möminlər onun qarşısında eyni şəkildə cavabdehdirlər. Qəbilələrindən, millətlərindən, irqlərindən, maddi vəziyyətlərindən asılı olmayaraq, bütün müsəlmanlar üçün bu qanunlar Quranda göstərilmişdir. Möminin nəzərində bu dünya bir dəhlizdir və onun dalısıyca axirət dünyası gəlir. Quran müsəlmanların bir-birinə qarşı rəftarını və cəmiyyətin münasibətlərini müəyyən edir ki, bunların vasitəsi ilə də insanlar bir dünyadan başqasına islah olunmuş şəkildə köçə bilsinlər».

Qərb təfəkkür tərzində İslam haqqındakı baxışların son dərəcə məhdud və təhrif edilmiş şəkildə olmasına, habelə bu kimi məsələlərə qərəzli mövqedən yanaşılmasına baxmayaraq, qərbin bir çox mütəfəkkirləri dinimizin dərin və ilahi maariflə bağlı olan təlimlərinin kamilliyini etiraf etmişlər. Aydındır ki, bir müsəlman aliminin İslam qanunlarını tərifləməsi heç də təəccüblü bir iş deyildir. Amma dini təəssübləri nəzərə almaqla, böyük bir qərbli şəxsiyyətin, yaxud digər qeyri-müsəlmanın İslamın böyüklüyünü və əzəmətini qeyd etməsi çox əhəmiyyətli bir məsələdir. Belə şəxsləri dinimizə ehtiramla yanaşmağa sövq etdirən İslamın mütərəqqi qanunlarıdır. Qərbin böyük şəxsiyyətlərinin İslam barəsində dediklərini misal gətirməkdə məqsədimiz öz dinimiz haqqında əcnəbilərin söylədikləri ilə fəxr etmək deyildir. Burada məqsəd, yalnız haqq axtaran adamların İslama qarşı şəkk-şübhələrini aradan qaldırmaqdır.

Neapol universitetin məşhur professoru doktor Vagilyeri müqəddəs Quran barəsində belə deyirdi:

«Biz bu kitabda elm xəzinələrinin mövcud olduğunu görürük. Bu elm ən böyük filosofların, alimlərin istedadlarından çox-çox yuxarıdadır. Həmin dəlillər sübut edir ki, Quran hansısa, hətta ən savadlı şəxsin elminin məhsulu ola bilməz. Quran Allahın həqiqi möcüzəsidir. O, elmi yalnız göyləri və yeri əhatə edən Allah tərəfindən göndərilə bilər».

Bernard Şou özünün «Məhəmməd (s.ə.v.v) Allahın elçisidir» kitabında yazır:

«Məhəmmədin (s.ə.v.v) dinində qəribə bir təravət və həyatvericilik olduğu üçün mən həmişə ona yüksək ehtiramla yanaşmışam. Nəzərimcə, İslam yeganə dindirdir ki, bütün əsrlərdə həyatın müxtəlif sahələrində yaşayış üçün ən düzgün yollar göstərir. Mən bu dinin gələcəkdə hətta, Avropada qəbul ediləcəyi xəbərini indidən söyləyirəm. Orta əsrlərdə xristian ruhaniləri cəhalət və təəssüb üzündən İslamı məsihiliyin ziddinə olan mürtəce bir din kimi qələmə verirdilər. Mən İslam Peyğəmbəri haqqında çoxlu tədqiqat aparmışam və belə bir nəticəyə gəlmişəm ki, o, nəinki məsihiliyin ziddinə olmamış, hətta onu özündən əvvəlki ayin kimi təsdiq etmişdir. Mənim əqidəmə görə, əgər belə bir şəxsiyyət dünyaya rəhbərlik etsəydi, bəşəriyyət bütün problemlərini həll edər, yer üzündə sülh, ədalət və həqiqi səadət bərqərar olardı.

Əvvəllər İslama qarşı kəskin müxalifətdə olan və 40 il dini fəlsəfə, tarix, habelə başqa elmləri araşdıran və nəhayət, peyğəmbərimiz haqqında ehtiramla danışan Volter belə etiraf edir:

«Məhəmmədin (s.ə.v.v) gətirdiyi din şübhəsiz xristianlıqdan üstündür. Onun ayinində heç vaxt məsihilikdə olduğu kimi dəlilik dərəcəsinə çatan küfr mövcud olmayıb. İslamda tək Allahı üç Allah və ya üç Allahı tək Allah saymayıblar. Yeganə Allaha inam bu dinin əsasıdır. İslam dini öz vücudu ilə həmin etiqadların banisinə borcludur. Xristianlıq qılınc və odla öz ayinlərini başqalarının boynuna yükləyir. Ey Rəbbim! Kaş bütün Avropa xalqları özləri üçün müsəlmanları nümunə hesab edəydilər».

Volter xristianlıqda protestant məzhəbinin banisi sayılan Martin Lüter haqqında belə deyir: «Lüter, Məhəmmədin (s.ə.v.v) ayaqqabısının bağını açmağa belə layiq deyil». Daha sonra yazırdı: «Şübhə yoxdur ki, Məhəmməd (s.ə.v.v) çox böyük şəxsiyyət olmuş və həm də böyük şəxsiyyətlər yetişdirmişdir. O, çox ağıllı başçı, ədalətli hakim, gözəl əxlaqlı bir peyğəmbər olduğu üçün yer üzündə ən böyük inqilab etmişdi».

L.Tolstoy isə belə deyirdi: «Məhəmməd (s.ə.v.v) üçün təkcə vəhşi və qaniçən bir milləti yüksək tərəqqi və mədəniyyətə çatdırmaq işi kifayət qədər iftixarlı hesab edilə bilər. Məhəmmədin (s.ə.v.v) şəriəti ağıl və hikmətlə uyğun olduğundan, gələcəkdə bütün dünyada hökmranlıq edəcək».