İslam meydana gəldiyi ilk vaxtlardan elm və biliyi himayə etmiş, təhsil almağı hər bir fərd üçün vacib saymışdır. Maarif və təlim-tərbiyənin tarazlığını əldə etmək elmi gizlətməyi və başqalarına öyrətməməyi qadağan edir. İslamın böyük peyğəmbəri Məhəmməd (s.ə.v.v) əxlaqi və fərdi xüsusiyyətlərinə görə bəşəriyyətin ən görkəmli şəxsiyyəti olmaqla yanaşı, elm və maarifin insanlar arasında yayılmasının ən kəskin tərəfdarı idi. Elm öyrənməyin savabı və fəzilətləri haqqında o Həzrətdən (s.ə.v.v) çoxlu hədis və rəvayətlər nəql olunmuşdur. Aşağıda nəql olunan tarixi hadisə bir daha Peyğəmbərimizin (s.ə.v.v) elm və savad öyrənməyə nə qədər qiymət verdiyini sübut edir:

Bədr döyüşündə müsəlmanlar qələbə çalmışdılar və müşriklərdən bir hissəsi əsir alınmışdı. Əsirlərdən bəziləri özlərini azad etdirmək üçün pul və mal-dövlətə malik deyildilər. Amma onlar yazıb-oxumağı bacarırdılar. Peyğəmbər (s.ə.v.v) göstəriş verdi ki, əsirlərdən kim on nəfər müsəlmana yazıb-oxumağı öyrətsə, onu azad edəcəklər. Peyğəmbərin (s.ə.v.v) göstərişinə əməl olundu və bu yolla bir çox müsəlman yazıb-oxumağı öyrəndi.

Həzrət Əli (ə) öz xütbələrinin birində elm və maarifin yayılmasını İslam hökumətinin vəzifələrindən biri hesab edərək belə buyururdu: Ey camaat! Mənim sizin boynunuzda haqqım və sizin də mənim boynumda haqqınız vardır. Sizin haqqınız budur ki, gərək mən həmişə sizə öyüd-nəsihət verəm və sizə xeyirxahlıq göstərəm. Sizin sərmayələrinizin və mal-dövlətinizin artırılması üçün çalışam. Cəhl və nadanlıq vəziyyətində qalmamaq üçün sizə xoşrəftarlıq və ədəb, elm və təlim-tərbiyə öyrətmək mənim vəzifəmdir».

Hicri qəməri tarixilə 215 -ci ildə Bağdad şəhərində Abbasi xəlifəsi Məmun tərəfindən bir rəsədxana və böyük kitabxanaya malik olan «Beytul-hikmət» adlı elmi mərkəz təsis edilmişdi. Məmun bunun üçün 200 min dinar pul sərf etmiş və orada müsəlmanların elmi əsərlərini başqa dillərə tərcümə etmək üçün bir çox alimləri toplamışdı.

Məmun ibni Təriq və Həccac ibni Mətər kimi xarici dillərə bələd olan alimləri əcnəbi ölkələrə göndərib, oradakı yunan, fars, latın, suryani, hind dillərində olan həndəsə, riyaziyyat, tibb və fəlsəfəyə aid kitabları əldə edərək Bağdada gətirməyi əmr etmişdi. Onlar da hər yerdən qiymətli kitabları tapıb Məmuna göndərirdilər. Bu kitablar yüz dəvə yükü qədər idi.

Bütün Avropada bircə dənə də olsun elmi-maarif mərkəzi tapılmayan dövrdə, İslam ölkələrində çoxlu belə mərkəzlər mövcud idi. Həmin elmi mərkəzlərdə bütün sahələr üzrə tədqiqatlar aparılır və mütəxəssislər yetişdirilirdi. Səlib yürüşlərinin başlanması ilə İslam mədəniyyəti və elmi nümunələri sürətlə Avropada da yayıldı.

Doktor Qustav Loben belə yazır:

«Kitab və kitabxanaların Avropa xalqları nəzərində heç bir dəyəri olmadığı və bütün kilsə və monastırlarda cəmi 500 cild dini kitab mövcud olduğu dövrdə, İslam ölkələrində kifayət qədər zəngin kitabxanalar var idi. Bağdaddakı «Beytul-Hikmət» kitabxanasında 4 milyon kitab, Qahirədəki «Səltənət» kitabxanasında bir milyon, Şamdakı «Trablos» kitabxanasında 3 milyon kitab mövcud idi. O dövrdə müsəlmanların əlində olan İspaniyada təkcə bir ildə 80 minə yaxın cild kitab hazırlanırdı».

Qərb tarixçilərindən biri belə yazır:

«Mustənsiriyyə şəhərində çox böyük və əzəmətli binası olan, İslam dünyasında görünməmiş bir universitet var idi. Burada ayrı-ayrı fəaliyyət göstərən dörd mədrəsə yerləşirdi. Hər mədrəsədə 75 tələbə və dörd ustad olurdu ki, bunların hamısı aylıq məvaciblə təmin edilirdi. 300 tələbənin hər birinə ayda bir qızıl dinar verilirdi. Universitetin yeməkxanasında onlar pulsuz yeməklə təmin olunurdular. Bundan əlavə, burada xəstəxana və böyük bir kitabxana mövcud idi. Universitetin özünün hamamı və qida məhsulları ilə dolu olan anbarları da var idi. Nəzərə almaq lazımdır ki, bütün bunlar 13-cü əsrin əvvəllərində mövcud olmuşdur!»

Doktor Maks Meyerhof isə belə yazırdı:

«İstanbulda 80-dan artıq kitabxana var ki, burada on minlərlə kitab toplanıb. Qahirədə, Dəməşqdə, Mosulda, Bağdadda və İranda bir-birindən böyük çoxlu kitabxanalar mövcuddur. Təəssüf ki, bu kitabxanalarda yığılmış kitablardakı məlumatlar müasir dünya tərəfindən çox az araşdırılıb. Nəzərimcə, gələcəkdə dünya alimləri İslami elmlərə daha artıq əhəmiyyət verərək, bu qiymətli xəzinələri öyrənməyə çalışacaq».

Doktor Qustav Loben belə yazır: «Müsəlmanların müxtəlif elmləri öyrənməyə yüksək əhəmiyyət göstərməsi doğrudan da çox heyrətamizdir. İslam fəthləri zamanı onlar tutduqları hər bir şəhərdə birinci olaraq məscid və mədrəsələr inşa edirdilər. 12-ci əsrin alimlərindən olan Bencamen Tuvel yazırdı ki, mən təkcə İskəndəriyyə şəhərində 20 elmi labaratoriya görmüşdüm. Bağdad, Qahirə və başqa müsəlman şəhərlərində çoxlu elmi mərkəzlər, labaratoriyalar, kitabxanalar və rəsədxanalar mövcud idi. Halbuki, Avropada ilk kitabxana bundan 400 il sonra Parisdə təsis edilmişdi».

Müsəlmanların dünya mədəniyyəti qarşısındakı xidmətləri təkcə elmi tədqiqat və kəşflərlə bitmir. Kitabların yazılması, qorunması və elmlərin yayılmasını da buna əlavə etmək olar.

Müsəlmanlar bütün dünyada elm və maarifin yayılmasından ötrü çox böyük işlər görmüşlər. Onların avropalılara bəxş etdikləri elmi məlumatları nəzərə alsaq, müsəlmanların həqiqətən qərblilərə bir neçə əsr müddətində həqiqi mənada müəllimlik etdiyini başa düşərik. Maraqlısı da budur ki, avropalılar müsəlmanlar vasitəsilə qədim Yunan və Roma mənbələrini öyrənməyə başlamışdılar.

Orta əsrlərdə Avropa cəhalət və nadanlıq içərisində boğulurdu. Xalq qəribə bədbəxtlik şəraitində yaşayırdı. Onların hökmdarları müalicə üçün, elm axtaran adamları isə bilik qazanmaqdan ötrü İslam universitetlərinə üz tuturdular. Qahirə, Bağdad, İstanbul və İsgəndəriyyə universitetləri dövrün müasir təcrübə və tədqiqat labaratoriyaları ilə fəxr edə bilərdilər.

Jozef Mak-Kap orta əsrlərdə müsəlmanların elm və maarif sahəsindəki tərəqqisini belə göstərirdi:

«Hətta ən aşağı ictimai təbəqə kitab oxumaq üçün təşnə idi. Kasıblar ən az yeməklə və köhnə geyimlə kifayətlənib, axırıncı pulları ilə kitab alırdılar. Yüksək elm sahiblərinin arasında çoxlu qadınlar da var idi!»

Nehru müsəlmanların Əndəlusdakı əzəmət və qüdrəti haqqında belə deyirdi:

«Burada əhalisi bir milyondan artıq olan müsəlman şəhəri var idi. Həmin şəhərdə 20 km. uzunluğunda olan bir bağ salınmışdı. Şəhərdə 60 min saray və qəsr, 200 min kiçik ev, 80 min dükan, 3800 məscid, 800 ümumi hamam mövcud idi.

Bu şəhərdə çoxlu kitabxanalar, o cümlədən 400 min kitabı olan böyük «Əmir kitabxanası» var idi.

Tarixçilərdən biri deyir ki, müsəlman İspaniyasında hamı yazıb-oxumağı bilirdi. Halbuki xristian Avropasında ruhanilərdən başqa hətta ən yuxarı təbəqənin böyük bir hissəsi savadsız idi».

Doktor Meyerhof müsəlmanların təbabət elmindəki inkişafı barəsində belə yazır: «Səlib yürüşləri zamanı müsəlmanlar avropalı həkimlərin məlumatlarının çox aşağı və ibtidai səviyyədə olduğunu görüb onlara gülürdülər.

Xristianlar İbni Sina, Cabir ibni Həyyan, Həsən ibni Heysəm və Zəkəriyya Razinin kitablarını latınca tərcümə etdilər və hal-hazırda da həmin tərcümələrdən istifadə edirlər. 16-cı əsrdə İbni Rüşd və İbn Sinanın əsərləri İtaliyada tərcümə olundu. Bu kitabların kimlər tərəfindən tərcümə olunduğu məlum olmasa da, onlar İtaliya və Fransa universitetlərində tədris edilirdi».

Razinin vəfatından çox keçməmişdi ki, İbni Sina elm dünyasında günəş kimi parladı. Baxmayaraq ki, çoxları onu fizik və filosof kimi tanıyırdı. Amma Avropada İbni Sinanın təbabət elmindəki nüfuzu heyrətamizdir. Razi və İbn Sinadan başqa İslam aləmində bir çox böyük həkimlər də olmuşdur. Əndəlosi, Əbbas İrani, Əli ibni Rizvan Misri, İbni Bətlan Bağdadi, Əbu Mənsur Herati, İbni Vəfid İspaniyayi, Masəviyyə Bağdadi, Əli ibni İsa Bağdadi, Əmmar Mosuli, İbni Rüşd Əndəlosi kimi təbiblər özlərindən sonra elm aləminə çoxlu qiymətli kitablar yadigar qoyub getmişlər. Həmin kitablar latıncaya və bir çox Avropa dillərinə tərcümə edilmişdir. Müsəlmanlar bir çox elmlərdə öz dövrlərini alimlərindən irəlidə idilər. Onlar Avropaya daxil olan zaman avropalılar hələ vəba mikrobunu kəşf etməmişdilər. Bütün İspaniya camaatı o vaxt deyirdi ki, bu, göydən gələn bir bəladır və günahkar bəndələri tənbeh etmək üçün nazil olub. Amma müsəlman həkimləri vəbanın yolxucu xəstəlikdən başqa bir şey olmadığını sübut etdilər.

Doktor Hof İbni Sinanın «Qanun» adlı kitabı haqqında deyir: «Bu kitab İslam aləmində təbabət haqqındakı şah əsərlərdən biridir. 15-ci əsrin axırlarında bu kitab Avropada 16 dəfə çap olunub və yayılıb. 15 dəfə latınca, bir dəfə də ərəbcə çap edilib. 16-cı əsrdə isə 20 dəfədən artıq çap olunub. Bu da həmin əsərin əhəmiyyətini aşkar şəkildə göstərir.

Onun latınca və ərəbcə şərhləri həddən artıq çoxdur. Dəfələrlə çap olunmuş bu kitab 17-ci əsrin 2-ci yarısına qədər təbabət üzrə ən mühüm dərslik hesab edilirdi. Təbabət sahəsində onun qədər çap olunan kitab tapmaq çətindir. Hal-hazırda tibb elminin sivil inkişafına baxmayaraq, hələ də alimlər ondan istifadə edirlər».

Vil Dorant yazır: «Ən məşhur və qabaqcıl müsəlman təbibi Məhəmməd ibni Zəkəriyyə Razi hesab edilir. O, 200 dən çox kitab yazmışdır. Bunların da əksəriyyəti təbabətə aiddir. Onun «Çiçək» və «Qızılca» adlı iki kitabı ən mühüm və qiymətli əsərlər sayılır.

Bu kitablar əvvəlcə latıncaya, sonra isə digər Avropa dillərinə tərcümə edilib. Dörd əsr müddətində 40 dəfə müxtəlif dillərə tərcümə olunub.

«Əl-haviəl-kəbir» kitabı da onun ömrü boyunca apardığı tədqiqat və təcrübələrinə aiddir və 20 cilddən ibarətdir. Hal-hazırda onun yalnız 10 cildi mövcuddur. Əsərin 5 cildi yalnız göz xəstəliklərinə dair imiş. Bu kitab 1279-cu ildə latıncaya tərcümə edilib və dövrünün ən mühüm tibbi əsəri hesab olunurdu».

Cərrahlıq sahəsinin tərəqqisi də müsəlman alimləri vasitəsilə başlamışdır. Hətta cərrahiyyə əməliyyatı zamanı istifadə edilən narkoz kimi dərmanlar da müsəlman cərrahlarının elmi ixtiralarından sayılır.

İbni Sinanın kitabları bütün dünya dillərinə tərcümə edilib və altı əsr müddətində tibb elminin əsasları kimi onlardan geniş istifadə olunub. Xüsusilə, İtaliya və Fransada onun kitablarından dərslik kimi istifadə edirdilər.

İslam alimləri və həkimləri tibb elmində bir sıra yenilik və ixtiralar əldə etmişdilər. O cümlədən, vərəm xəstəliyinin dırnaq yolu ilə müəyyən olunması, sarılıq xəstəliyinin müalicəsi, soyuq su vasitəsiylə qanaxmanın qarşısının alınması, böyrək və sidik kisəsindən daşların salınması və s.

İslam aləminin ən böyük cərrahı isə Əbul Qeys Əndəlosi sayılır. O, 11-ci əsrdə yaşamışdır və cərrahiyyə alətlərinin çoxunu özü kəşf etmişdir. 14-cü əsrdən sonra gələn bütün cərrahlar Əbul Qeysin kitablarından faydalanmışlar. Onun əsərləri dəfələrlə latıncaya çap edilib və ən axırıncı çapı 1816-cı ilə təsadüf edir.

Doktor Qustav Loben yazır: «Müsəlmanlar müalicə üsullarında bir çox kəşflər etmişlər. O cümlədən, qızdırma xəstəliyinin müalicəsində soyuq sudan istifadə edirdilər ki, bir neçə əsr sonra avropalılar da həmin üsula müraciət etməli oldular. Müsəlmanların ixtira etdiyi bar çox kimyəvi tərkiblər hələ də işlədilməkdədir. Onlar dərmanları xüsusi üsullarla hazırlayırdılar. Uzun əsrlər keçdikdən sonra Avropada həmin dərmanlar yeni üsul adıyla tətbiq edilməyə başlamışdır.

Müsəlmanlar pulsuz dərmanlar verən apteklərdən istifadə edirdilər və xəstəxanası olmayan yerlərə müəyyən ləvazimat və dava-dərman göndərilirdi.

Corc Zeydan yazır: «Avropa alimləri əczaçılıq elmində apardıqları tədqiqatlar nəticəsində başa düşdülər ki, bu elmin əsasını qoyan müsəlmanlardır. Müsəlmanlar əczaçılıq üsullarını tərtib etmiş və yeni dərmanların kəşfində misilsiz nailiyyətlər qazanmışdılar. Onlar hələ neçə əsr qabaq müasir apteklər formasında olan dərmanxanalar açmışdılar.

Mak-Kapın dediyinə görə, təkcə Bağdadda 60 aptek mövcud idi. Avropalıların əlində olan bir çox dərman bitkilərinin və otların adları hələ də ərəb mənşəli sözlərdən təşkil olunmuşdur. Bu da bir daha sübut edir ki, həmin dərman bitkilərini avropalılar müsəlmanlar vasitəsilə tanımışlar.