Ötən fəsildə insanın maddi həyatı ilə mənəvi həyatı arasında olan əlaqə ilə tanış olduq. Həmçinin bizə məlum oldu ki, elm və iman insanlığın özəyini təşkil edir. İndi isə insanlığın bu iki özəyi arasında olan əlaqənin necəliyini araşdırmaq istəyirik. məsələlərdən biridir.

Səadət və xzımdır ki, «Tövratın» bəzi hissələrində (ayələrində) aparılan təhriflər nəticəsində elm ilə imanın arasında ziddiyyətin olması gətirilmiş və bu məsələ bir çox insanlarda mənfi təəssüratlar yaratmışdır. Onların fikrincə elm ilə iman bir-biri ilə müxalif və təzadlı məsələlərdir.

Bu iddiaçılar irəli sürdükləri nəzəriyyəni sübuta yetirmək üçün Tövratın ikinci fəsli, 16-17-ci ayələrinə istinad edirlər. Orada Adəm (ə)-ın yaradılışı və Cənnətdəki qadağan olunmuş ağac haqda deyilir: «Allah-taala Adəmə xitab edərək buyurdu: Yaxşılıq və pisliyi tanıtdıran ağacın meyvəsindən başqa Cənnətin bütün meyvələrindən yeyin. Qadağan olunmuş meyvədən yediyiniz zaman dərhal öləcəksiniz».

3-cü fəslin 1-8-ci ayələrində deyilir:

Həmin fəslin 23-cü ayəsində deyilir:

Tövratın təhrif olunmuş ayələrindən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, arif insan yaxşı və pisdən agah olmalıdır. Qadağan olunmuş ağac isə agahlıq və elm mənbəyi olmuşdur. Demək insan həqiqətə nail olmaq üçün Allahın əmrindən çıxmalı və Onun qadağan etdiyi şeyləri icra etməlidir.

Bu nəzəriyyəyə əsasən bütün vəsvəsələr, agahlıq və elm vəsvəsəsidir. Belə isə insana vəsvəsə edən şeytani qüvvə (hiss) onun əql və dərrakəsidir.

Quran ayələrindən bizə məlum olur ki, Allah-taala Adəm (ə)-ı xəlq etdikdən sonra hər şeyi ona öyrədir və mələklərə onun müqabilində səcdə etmələrini əmr edir. Şeytan isə hər şeydən agah olan belə bir məxluqa səcdə etmədiyi üçün Allahın qəzəbinə gələrək Cənnətdən qovulur; Dini mənbələrdən məlum olduğu kimi, qadağan olunmuş ağac dedikdə, insanın tamahkarlığı və maddi aləmlə olan bağlılığı nəzərdə tutulur. Bu məsələ onun insani deyil, heyvani xüsusiyyətlərinə aiddir. Şeytan isə vəsvəsə yolu ilə əqlin ziddinə olan fikirlər yaradaraq insanı haqq yoldan uzaqlaşdırmağa cəhd edir. Deməli, insanı pisliklərə və xoşgəlməz işlərə sürükləyən onun əqli deyil, vücudunda yaranan və «nəfs əmmarə» adlanan şeytani xislətlərdir.

Bəli, Quran ayələrini mütaliə etdikdən sonra Tövratın təhrif olunmuş fəlsəfələri bir müsəlman kimi bizi təəccübləndirməyə bilməz.

Belə bir yanlış təfəkkür tərzi son min beş yüz ildə Avropanın svilizasiya tarixini iki dövrə – elm və iman dövrünə bölmüşdür. Bu müddət ərzində elm ilə iman (din) bir-birlərinə qarşı ziddiyətli mövqe tutmuş və təsəvvür edilməz dərəcədə bir-birlərindən ayrılmağa başlamışdır.

Halbuki İslamın svilizasiya tarixi özünün istər inkişaf dövründə, istərsə də süqutunda bu iki amil ilə müxtəlif mərhələləri keçmişdir.

Biz müsəlmanlar Avropada yaranmış bu anormal ideologiyalardan uzaq olmalı və kor-koranə onların irəli sürdükləri batil nəzəriyyələrə uymamalıyıq. Məsələyə elmi şəkildə yanaşmalı, təəssüb hissi olmadan həqiqəti aşkara çıxarmalıyıq. Lakin burada təbii olaraq bir neçə sual meydana çıxır.

1-Görəsən insanlığın təməlini təşkil edən bu amil həqiqətən də müəyyən dövr və zamana aiddir?

2-İnsan, daim yarıminsan şəklində yaşamağa məcburdurmu? Və bütün dövrlərdə yalnız insanlığının yarısından istifadə edə bilərmi? O, mütləq imansızlıq və cəhalət üzündən yaranan bədbəxtçiliklərdən birinə düçar olmalıdırmı?

Qarşıdakı bəhslərdə məlum olacaq ki, bəşəriyyətin vücudunda olan «iman» müəyyən bir dünya görüşü və ya təfəkkür tərzi əsasında yaranmışdır. Və şübhəsiz ki, bu təfəkkürlərin bir çoxu imanla bağlılığı olsa da, həqiqətdən uzaq, qeyri-məntiqi və batildir. Amma bizim əsas məqsədimiz bunları araşdırmaq deyildir. Bilmək istəyirik ki, görəsən fəlsəfə, məntiq və ümumiyyətlə elm tərəfindən himayə və təsdiq olunan, eyni zamanda insanı səadətə çatdıra bilən imanın əsasını təşkil etdiyi təfəkkür tərzi vardırmı?

Əgər belə bir təfəkkür və dünya görüşü mövcuddursa, insan nə imansızlığa, nə də cəhalətə düçar olacaqdır.

Elm ilə imanın arasında mövcud olan rabitə haqda iki cəhətdən bəhs etmək olar:

1.Görəsən insanın əldə etdiyi təfsir və məlumatlar məntiqi olmaqla yanaşı onu müəyyən hədəfə istiqamətləndirirmi və ya elmin və fəlsəfənin bizə verdiyi məlumatlar dinlə müxalif və ziddirmi?

Bu barədə bir qədər sonra «dünya görüşü» haqda etdiyimiz bəhslərdə söhbət açacağıq.

2. Söhbət açmaq istədiyimiz ikinci mətləb elm və imanın insana göstəridiyi təsirdən ibarətdir. Burada bir neçə sual meydana gəlir.

Elm insanı bir şeyə, iman isə digər bir şeyə istiqamətləndirirmi? Elm insanı, iman hidayət etdiyi yalan və müxalif yola hidayət edirmi? Ya elm ilə iman bir-birlərini tamamlayan və kamala çatdıran amildirlərmi? Və yaxud elm ilə iman bizim haqqa hidayət olmağımızda eyni səviyyədə təsir göstərirlərmi?

Belə isə baxaq görək elm və iman bizə nə verir. Elm bizə bacarıq və nuranilik, iman isə eşq və ümid bəxş edir. Elm insan üçün müəyyən bir alət, iman isə onu məqsədə çatdıran bir amildir. Elm insana sürət verir, iman isə onu müəyyən istiqamətlərə yönəldir. Elm bacarıq, iman isə agahlıq gətirir. Elm insana varlıqları göstərir, iman isə ona nə etməsi üçün ilham verir. Elm insanın zahirində, iman isə onun batinində baş verən dəyişikliklərdir. Elm insana xarici varlıqları, iman isə insani psixologiyanı öyrədir. Elm insanın vücudunu üfüqü, iman isə onun məqamını horizantal istiqamətdə ucaldır. Elm, insanın təbiətlə olan rabitəsini inkişaf etdirir, iman isə insanı mənəvi kamala çatdırır. Həm elm insana qüvvət verir, həm də iman. Amma elmin insana verdiyi qüvvə müvəqqəti, imanın bəxş etdiyi qüvvə isə qırılmaz və daimidir. Elm də gözəllikdir, iman da – elm əqli, iman isə ruhi gözəllikdir. Elm təfəkkür, iman isə hissiyat gözəlliyidir. Həm elm insana əmin-amanlıq verir, həm də iman. Elmin insana bəxş etdiyi əmin-amanlıq zahiri (xarici mühitlə əlaqədar), imanın bəxş etdiyi əmin-amanlıq isə batinidir (onun ruh və mənəviyyatı ilə əlaqəlidir). Elm, insanı müxtəlif xəstəliklərdən, təbii fəlakətlərdən qoruyur, iman isə daxili iztirab və sarsıntılardan nicat verir. Elm, insanı yaşadığı mühitlə, iman isə onu özü ilə uyğunlaşdırır. İnsanın elmə olan ehtiyacı imana olan ehtiyacı qədər sonsuz və tükənməzdir. İstər dini, istərsə də dünyəvi alimlər bu məsələ ətrafında əsrlər boyu bəhs etmiş və müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürmüşlər.

Əllamə Məhəmməd İqbal Lahuri bu haqda deyir: «Bu gün bəşəriyyətin üç şeyə ehtiyacı vardır:

Müasir Avropada bu üç sahənin hər birində kifayət qədər işlər görülmüşdür. Amma təcrübələr göstərir ki, bəşəriyyət özünün inkişaf mərhələsində hər zaman maddi və mənəvi ehtiyaclarını yalnız elmi nailiyyətlərlə ödəyə bilməmişdir. O, istər-istəməz dinə üz tutmuş və yalnız ondan ilham aldıqdan sonra öz çətinliklərini həll edə bilmişdir. Din daim bəşəriyyətin inkişafına təsir göstərmiş və bir çox hallarda həll edici rol oynamışdır. Avropada mövcud olan Nehlizm məktəbi heç vaxt onun ictimai həyatında mühüm və təkan verici amillərdən olmamışdır. Onların əldə etdiyi şey yalnız bir-birləri ilə uyğunlaşmayan «mənlər», demokratlar ilə apardıqları faydasız axtarış və mübahisələr olmuşdur. Tarix boyu onların əsas vəzifəsi varlı siniflərdən bəhrələnmək olmuşdur. İnanın ki, bəşəriyyətin əxlaqi inkişafının qarşısında duran ən böyük maneə Avropa və orada təbliğ olunan müxtəlif ideologiyalardır. Digər tərəfdən də müsəlmanlar vəhyə əsaslanan mütləq və zəruri düşüncə və kamala sahib olaraq öz həyatlarını belə şeylər üzərində qurmuşlar. Hər bir müsəlmanın mənəvi həyatının təməli etiqadi köklərə bağlıdır və onlar bu əqidələri müdafiə etmək üçün asanlıqla öz canlarını fəda edə bilirlər.»

Dinlə bir o qədər də əlaqəsi olmayan Vill Dorant bu haqda deyir:

Daha sonra deyir:

Son günlər belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, Siyantizm və xalis elmi tərbiyə insanı tamamilə əxlaq normaları üzərində tərbiyə edə bilmir. Onun tərbiyə etdiyi insan kamala çata bilməyən naqis bir varlıqdır. Belə bir mühitdə tərbiyə olunan insan qüdrət sahibi olsa da, heç bir fəzilətli xüsusiyyətlərə malik olmur. Bəşəriyyət nəhayət başa düşmüşdür ki, qarşıya qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün təkcə elmə arxalanmaq olmaz. Hamı cəmiyyətdə mənəvi boşluğun yarandığını hiss edir, bu səbəbdən də müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən şəxslər bu boşluğu fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət və ya digər humanitar elmlərlə doldurmaq istəyir.

Vill Dorant bu boşluğu ədəbiyyat, fəlsəfə və incəsənət ilə doldurmağı təklif edərək deyir:

«Universitet və digər elmi ocaqlara ən böyük zərbə vuran Spenserin irəli sürdüyü nəzəriyyədir. O, təlim-tərbiyəni tərif edərkən deyir: «İnsanın yaşadığı mühitlə uyğunlaşması təlim-tərbiyə adlanır». Belə bir tərif «texniki üstünlük» fəlsəfəsindən qaynaqlanmışdır. Hər bir insanın rədd etdiyi bu fəlsəfi nəzəriyyədə süstlük və hərəkətsizlik hiss olunur. Spenserin nəzəriyyəsi yayıldıqdan sonra orta məktəblərdə, universitetlərdə və digər elmi ocaqlarda nəzəri və texniki işlər geniş surətdə yayılmağa başladı və humanitar elmlərin əksər hissəsi (o cümlədən tarix, ədəbiyyat, incəsənət, fəlsəfə və s.) faydasız hesab edildi... Bir sözlə bəşəriyyət hikmət və gözəllikdən məhrum oldu. Əgər Spenser bu kitabı yazmasaydı, bəşəriyyət üçün daha xeyirli olardı».

Çox qəribədir ki, Vill Dorant cəmiyyətdə yaranan boşluğu bəşəriyyətin «hədəf və məqsədlərində» gördüyü bir halda, bu boşluğu insanların bir növ iman və təfəkkür tərzindən irəli gəldiyini təsdiq edir. Bütün bunlarla yanaşı o, belə güman edir ki, təxəyyül çərçivəsindən kənara çıxmayan bütün mənəvi baxışlar mümkün və həll olunasıdır. Onun fikrincə, insanın tarixə, ədəbiyyata, incəsənətə və gözəlliyə olan meyli cəmiyyətdə mövcud olan boşluğun doldurulmasında böyük təsir göstərə bilər.

Məlum oldu ki, elm ilə iman nəinki bir-biri ilə zidd və müxalif deyil, hətta bir-birinin tamamlayıcısı, təkmil edicisi və iş amilidir.

Bəs onların bir-birini əvəz etməsi necə, mümkündürmü? Bu iki amilin insan həyatında tutduğu mövqe və göstərdiyi təsir barəsində kifayət qədər məlumat verdiyimiz üçün bir daha bu suala cavab vermək yersiz olardı. Məlum oluduğu kimi, nə elm imanı əvəz etməklə bizə məqsədə çatmaqda kömək edə bilər, nə də iman elmi əvəz etməklə təbiəti (təbii qanunları) və özümüzü özümüzə tanıtdıra bilər.

Tarix bir daha sübut etmişdir ki, elmin imandan uzaq düşməsi bəşəriyyətə misilsiz zərər və xəsarətlər vurmuşdur. İmana elm çərçivəsində nəzər salmaq lazımdır. Belə olduqda iman xurafatdan uzaq olar. Onlar bir-birlərindən uzaq düşdükdə isə iman donuq və təəssüblə dolu olan hərakata çevrilər. Belə bir şəraitdə insan kor-koranə təqlidçiyə çevrilər və məqsədə çatmaqdan məhrum olar. Elm mərifət (agahlıq) vasitəsi olmadıqda nadan möminlərin imanı zirək münafiqlərin əlində sui istifadəyə çevrilər. Xəvarici və sonralar adını çəkəcəyimiz digər qruplaşmaların zühur etməsini dediklərimizə misal çəkmək olar.

İmansız şəxsin elmi sərxoş adamın əlindəki ülgücə, oğurluğa girən bir şəxsin əlindəki çırağa bənzər. Bu günün imansız alimləri dünənin imansız cahilləri ilə təbiət, mahiyyət, əməl və rəftar baxımından azacıq da olsa fərqlənmir. Bu günkü çerçillərin, consonların, niksonların və stalinlərin, dünənki Firon və çingizxanlarla fərqi olmadığı kimi, imansız alimlərin də cahil insanlarla heç bir fərqi yoxdur.

Bəziləri deyə bilər: Məgər elm bacarıq və ziyalılıq deyilmi? Elmin bacarıq və ziyalılılıq olmasını yalnız xarici aləmə aid etmək olmaz. Elm həm də batinimizi (mənəviyyatımızı) nurlandırır. O bizə həqiqəti aşkar edir və nəticədə bizə batini dəyişiklikləri həyata keçirməkdə yaxından kömək edir. Deməli, elm həm insanın özündə, həm də onun xarici mühitində (yaşadığı dünyasında) islahatlar aparmağa qadirdir. Elm həm öz işini (dünyəvi islahatları), həm də imanın işini (insana aid olan əxlaqi islahatları) yerinə yetirir.

Verilən cavabı qənaətbəxş hesab etmək olar, amma burada incə bir nöqtəyə diqqət etmək lazımdır. O da bundan ibarətdir ki, insan, ixtiyarında olan elmdən alət və vasitə kimi istifadə edə bilər. Yəni insanın elminin onun istək və niyyətinə bağlılığı vardır. Beləki insan hər hansı bir sahədə müəyyən iş görmək istəsə, ixtiyarında olan elmdən alət kimi istifadə etməlidir. Bu səbəbdən də elmi insanın məqsədə çatması üçün ən gözəl vasitə hesab edirik.

İnsan belə bir vasitə seçməklə, həyatda böyük müvəffəqiyyətlər əldə edə bilmişdir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, insan hər hansı bir vasitədən istifadə etməzdən əvvəl, qarşısına qoyduğu məqsədi təyin edir və bu işdə onlardan eyni səviyyədə istifadə edir. Bəs onun qarşısına qoyduğu məqsəd haradan meydana gəlir?

İnsan yüksək məqama sahib olduğu üçün batini istedadlarını iman çərçivəsində inkişaf etdirməlidir. O, istər-istəməz maddi, heyvani, fərdi məqsədlərinə nail olmaq üçün bu yolda seçdiyi vasitələrdən istifadə edir. Bu səbəbdən də onun insının islam dünya görüşündə heyrət edici bir xarici qüvvəyə ehtiyacı vardır ki, istifadə etdiyi alətləri deyil, onun özünü məqsədə çatmağa sövq etdirsin və batini istedadlarını aşkar etmək üçün daxili təkana səbəb olsun. Elm təbiət və bəşəriyyətə hakim olan belə bir qüvvəyə malik deyildir.

İnsanın hər bir məsələ ətrafında düzgün qəzavət etməsi üçün ilk növbədə bitərəf mövqe tutması kərəkdir. Yəni həqiqətə nail olmaq istəyən hər bir şəxs təəssüb və inadkarlığı kənara qoyub mötəbər sənəd və dəlillərə tabe olmoriyalardan, nə də məntiqi analiz və qiyaslardan əldə etmək olar. Onu yalnız varlıqları dəyərləndirən insanın ruhunda görmək olar. Belə ki, insanda belə bir ilahi qüvvənin yaranması onda yaşadığı dünya və digər insanlar haqqında özünəməxsus təfəkkür tərzi yaradır.

Bir anlıq tarixə nəzər salaq. Dinə etiqadı olan, amma dünyəvi elmdən bəhrələnməyən cəmiyyətlərə nəzər saldıqda, cahiliyyət üzündən yaranmış milli, məzhəbi, etiqadi, və s. qarşıdurmalarla, kor-koranə dini təəssüblərlə üzləşirik.

Elmi nailiyyətlər əldə etmiş, amma dini etiqadı olmayan cəmiyyətlərdə isə mənəviyyatın və insani dəyərlərin heç bir məna kəsb etmədiyinin şahidi oluruq. Əvəzində bu kimi cəmiyyətlərdə istismar, hiylə, başqalarının üzərində hökmranlıq kimi qeyri-əxlaqi və qeyri-insani xüsusiyyətləri müşahidə edirik. Elmi-texniki nailiyyətlər əldə etmiş bir çox Avropa ölkələrini dediklərimizə misal çəkmək olar.

Keçən iki-üç əsri «elmə pərəstiş» və «imandan uzaqlaşma» dövrü adlandırmaq olar. Alimlərin bir çoxu belə güman edirlər ki, bəşəriyyətin bütün çətinlikləri elmi nailiyyətlərlə həll olunacaqdır. Amma təcrübələr bunun tam əksini sübut etdi.

Hal-hazırda bəşəriyyətin imana (qeyri-dini olsa belə) olan ehtiyacını inkar edən bir alim tapmaq olmaz.

Bertrand Rassel materialist olmasına baxmayaraq, etiraf edərək yazır: Yalnız maddi və şəxsi mənafe əldə etmək üçün çalışmaq yaxşı nəticələr verməz. Yaxşı nəticələr əldə etmək üçün insan elə işlər görməlidir ki, onun hər hansı bir şəxsə, hədəfə «imanı» olsun.

Hal-hazırda materialistlər özlərinin fəlsəfi baxımdan «materialist», əxlaqi normalar baxımından isə «ideolist»olduqlarını etiraf etməyə məcbur olmuşlar. Onlar deyirlər: Biz nəzəri baxımdan «maddi», hədəf və əməli baxımdan isə mənəvi şəxslərik. İnsanın nəzəri baxımından maddi, əməli baxımdan isə mənəvi olmasının mümkünlüyü bizə hələ də qaranlıq qalır və bu məsələni materialistlər özləri aydınlaşdırmalıdırlar. «Elm tarixi» kitabının müəllifi məşhur alim Corc Sarten «Altı qanad» kitabında elmin insani əlaqələrin bərqərar olmasında güclü olduğunu və bəşəriyyətin imana möhtac olduğunu belə bəyan edir: Elm, bəşəriyyətin tərəqqisində böyük nailiyyətlər əldə olunmasına səbəb olmuşdur. Amma o, insanların özünə aid olan milli və beynəlmiləli siyasət səhnəsində, hələ də özünü aciz hesab edir.

O, etiraf edir ki, insanın ehtiyac duyduğu iman, onun dinə və məzhəbə olan imanıdır. Sarten insanın üçlüyə«incəsənətə, dinə və elmə» olan ehtiyacı haqqında deyir: İncəsənət, gözəlliyi aşkar etdiyi üçün həyatın sevinci sayılır. Din insana məhəbbət, musiqi isə həyat bəxş edir. Elm agahlıq, həqiqət, düzgünlük, və əqli fəaliyyət deməkdir. Onların hər birinə – həm incəsənətə, həm dinə, həm də elmə ehtiyacımız vardır Elm dünyəvi məsələlərdə bizim üçün lazımi və zəruridir, amma təklik ehtiyacları ödənilməsində kifayət etmir.