İslam ümumbəşəri din olduğu üçün ilk növbədə insanların maddi, mənəvi, cismi, ruhi, dünyəvi, uxrəvi, əqli, fərdi və ictimai ehtiyaclarını ödəməlidir. Dini təlimlərə gəldikdə isə, o, ümumilikdə üç hissəyə bölünür:

1-Əqidə əsasları – Bu məsələ ətrafında insan özü dərindən düşünməli və yetgin nəticəyə gəlməlidir. Allahın birliyinə, peyğəmbərlərin və imamların haqq olduqlarına, öldükdən sonra dirilməyə (axirət dünyasına), Allahın ədalətinə olan etiqad bu məsələləri əhatə edir.

2-Əxlaq (etika) – Hər bir müsəlmanın gündəlik həyatında gördüyü xeyirli və savab işlərdən ibarətdir. O, daim xoşa gəlməz xislətləri özündən uzaqlaşdırmağa və Allahın və Onun bəndələrinin razılığına səbəb olan işlər yerinə yetirməyə çalışar.

3-Şəri hökmlər – İnsanın dinlə bağlılığı olan və gündəlik həyatında namaz, oruc, xüms, zəkat, oruc, həcc və s. kimi yerinə yetirdiyi şəri məsələlərə deyilir.

Demək islam öz tərəfdarlarını zahiri fəaliyyətlərlə yanaşı batini fəaliyyətlərə də sövq edir. Zahiri fəaliyyətlər insanın bədən üzvlərinə aiddir. Batini fəaliyyət deyildikdə isə, onun zehni fəaliyyət və təfəkkürü nəzərdə tutulur. Beləki insanın bir saatlıq zehni fəaliyyəti (zehni ibadət) onun üçün illər boyu yerinə yetirdiyi ibadətdən daha xeyirli ola bilər.

Qurani-kərim insanları düşüncə və təfəkkürə dəvət edir, bunu onun üçün ibadət sayır və eyni zamanda əqidəvi məsələlərdə də məntiqi təfəkkürdən savayı başqa bir yol görməyir. Quran çox incə bir məsələyə diqqət yetirmişdir. O da onların təfəkkür və düşüncədə buraxdığı səhvlər və onun yaranma səbəblərini araşdırmaqdan ibarətdir. Yəni insan səhvə yol verdikdən sonra dərhal onun yaranma səbəblərini aramalı və həlli üçün müxtəlif tədbirlərə əl atmalıdır.

Bu haqda bir neçə Quran ayəsinə işarə etmək daha məqsədə uyğun olardı.

(Əgər sən yer üzündə olanların əksəriyyətinə itaət etsən, onlar səni Allahın yolundan azdırarlar. Onlar (yəqinə deyil), yalnız zənnə uyarlar.) (Ənam-116.)

Qurani-kərim bir çox ayələrdə zənn və gümana əsaslanaraq hərəkət etməyə qarşı çıxmış və buyurmuşdur:

([Ey insan!] Bilmədiyin bir şeyin ardınca getmə [bacardığın bir işi görmə, bilmədiyin bir sözü demə]). (İsra-36).

Bu günlər filosoflar belə bir qənaətə gəlmişlər ki, insanların gündəlik həyatlarında düçar olduqları xəta və günahların bir çoxu məhz bu amillərdən (məlumatsızlıqlardan) irəli gəlir. Dekart Quran nazil olduqdan min il sonra öz nəzəriyyəsini verərək bildirmişdir: «Aradığım bir şey mənə məlum olmayınca mən onu qəbul etmirəm. Yəqinlik hasil etdiyim məsələlərdə tələsməməyi üstün tuturam. Mətləbi yalnız o zaman qəbul edirəm ki, şəkk və şübhə tamamilə aradan getmiş olsun».

İnsan hər bir məsələ ətrafında düzgün qərar çıxarmaq üçün ilk növbədə həmin mövzuya qarşı bitərəf mövqe tutmalıdır. Yəni həqiqətə nail olmaq istəyən hər bir şəxs təəssüb və inadkarlığı kənara qoyub mötəbər sənəd və dəlillərə tabe olmalıdır. Beləki iki şəxs arasında hökm çıxarmaq istəyən qazi bitərəf mövqe tutmalı və onlardan birini, digərinə üstün tutaraq haqqa göz yummamalıdır. Çünki qazinin şikayətçilərdən birinə meyl etməsi istər-istəməz digərinə qarşı etinasızlığın yaranmasına və nəticədə ədalətin bərqərar olunmamasına gətirib çıxarır. Gündəlik həyatda bu kimi məsələlərlə tək qazilər deyil, adi insanlar da qarşılaşır. Belə bir şəraitdə insan ədaləti meyar tutaraq zənn və gümanı kənara qoymalıdır.

Qurani-kərim zənn və gümanı bütün pisliklərin əsas amili hesab edir. «Nəcm» surəsinin 23-cü ayəsində bu haqda deyilir.

Bütün hüquqi məsələlərdə qazinin hökm verməsi üçün əlində kifayət qədər sənəd və dəlillər olmalıdır. Əks təqdirdə tələsgənlik və fikir ayrılığı üzündən böyük səhvlərə yol verilə bilər.

«İsra» surəsinin 85-ci ayəsində bu haqda deyilir:

İnsan bir növ özündən asılı olmayaraq keçmiş nəsillərin qəbul etdiyi müəyyən bir iş və ya əqidə ilə rastlaşdıqda, haqqında düşünməyə macal tapmayaraq onu qəbul edir. Quran xəbərdarlıq edərək keçmiş inam və etiqadları əqli meyarlarla uyğun gəlmədiyi təqdirdə qəbul etməyi qadağan edir, bu kimi işlərə fikir müstəqilliyi ilə yanaşmağı tövsiyə edərək buyurur:

(Bütpərəstlərə: [Allahın göndərdiyinə [Qurana] tabe olun deyildiyi zaman, onlar: «Biz ancaq atalarımızın getdiyi yolla gedəcəyik», - deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb, doğru yolda deyildilərsə necə? [Yenə də onlara tabe olacaqlar]. (Bəqərə-170).

İnsan təfəkkürünə xələl gətirən amillərdən biri də şəxsiyyətə pərəstişdir. Tarix boyu insanlar yaşadıqları cəmiyyətdə görkəmli şəxsiyyətlərdən örnək götürmüş, hətta onlar kimi düşünüb daşınmağa və onların tutduğu yolu davam etməyə çalışmışlar. Belə olduqda insanlar heç bir ixtiyara sahib olmadan başqalarından müti vəziyyətə düşürlər. Quran isə bəşəriyyətə azad düşünüb-daşınmağı və şəxsiyyətə pərəstiş etməməyi tövsiyə edir və belə bir yolla azğınlığa düçar olmuş şəxslərin qiyamətdə söyləyəcəkləri sözləri bu şəkildə bəyan etmişdir:

(Pərvərdigara! Biz ağalarımıza, böyüklərimizə itaət etdik, onlarsa bizi haqq yoldan azdırdılar.) (Əhzab-67)