ALTINCI FƏSİL
İSLAMDA TƏFƏKKÜR MƏNBƏYİ
İslam, bəşəriyyəti düşüncə və təfəkkürə dəvət etməklə yanaşı, onlara necə düşünməyin və səhv düşüncələrdən çəkinməyin yollarını da bəyan edir. Bu ilahi din insanlara maddi və mənəvi həyatlarında müsbət təsir göstərəcək müxtəlif yollar təklif edir və eyni zamanda insan təfəkkürünə mənfi təsir göstərən amillərə qarşı əks mövqe tutur.
Peyğəmbər (s) heç bir faydası olmayan elmin mövcud olub-olmamasını əhəmiyyətsiz hesab etmişdir. Təhqiqat aparılası və insanlara xeyir verəcək elmlərin öyrənilməsini isə vacib bilmişdir.
Ümumilikdə götürsək, Qurani-kərim təfəkkür üçün insanlara üç mühüm mövzu təklif edir:
1-Təbiət.
Qurani-kərimdə dəfələrlə yer, göy, ulduzlar, günəş, ay, bulud, yağış, külək cərəyanı, gəmilərin sular üzərində hərəkəti, bitki və heyvanlar aləmi və nəhayət insanların ətraf mühitdə hiss etdikləri digər şeylər haqqında söhbət açılmışdır. Beləki, bəşər təbii varlıqların mahiyyətinə diqqət yetirməli, nə üçün və hansı amillər üzündən vücuda gəldikləri haqda düşünüb yetgin nəticəyə gəlməlidir.
«Yunus» surəsinin 101-ci ayəsində deyilir:
«Qul unzuru ma za fissəmavati vəl ərzi».
De ki: «Bir gör göylərdə və yerdə [Allahın birliyini və qüdrətini sübut edən] nələr var.
2-Tarix.
Quranın bir çox ayələrində keçmiş qövm, millət və qəbilələrin tarix və aqibətlərini mütaliə etmək tövsiyə edilmişdir. Quran bəşəriyyətin tarixini və orada baş verən dəyişikliklərin bir sıra qanunlar əsasında həyata keçdiyini hesab edir. İnsanların tarix boyu qarşılaşdıqları sevinc və kədərlər, uğur və müvəffəqiyyətsizliklər, qələbə və məğlubiyyətlər tarixi qanunlar əsasında baş vermişdir. Bu qanunlardan səmərəli istifadə etməklə o, tarixi öz ixtiyarına keçirə və bununla öz xoşbəxt həyatını təmin edə bilər.
«Qəd xələd min qəblikum sunənun fəsiyru fil ərzi fənzuru keyfə kanə aqibətul mukəzzibin.»
([Ey müsəlmanlar!] Sizdən əvvəl bir çox vaqiələr [ibrətli əhvalatlar] olub keçmişdir. İndi yer üzünü dolaşıb haqqı təkzib edənlərin aqibətinin necə olduğunu görün.) (Ali-imran-137).
3-İnsanın batini:
Quran, insan batinini ən mühüm agahlıq mənbələrindən biri kimi qələmə vermişdir. Burada bütün məxluqat ilahi nişanə və əlamətlər hesab edilir. Qurani-kərimdə xarici aləm «afaq» (üfüqlər), batini aləm isə «ənfus» adlandırılmışdır.
«Sənuriyhim ayatina fil afaqi və fi ənfusihim hətta yətəbəyyənə ləhum ənnəhul həqqu.»
(Quranın haqq olduğu müşriklərə bəlli olsun deyə, Biz öz qüdrət nişanələrimizi onlara həm xarici aləmdə [kainatda, göylərin və yerin ətrafında], həm də onların öz daxilində mütləq göstərəcəyik.) (Fussilət-53).
Alman filosofu Kantın məşhur bir cümləsi var və bu sözlər onun qəbri üzərində həkk olunmuşdur. «İnsanı heyrətə gətirən iki şey vardır. Biri başının üzərindəki ulduzlarla dolu olan səma, digəri isə onun vicdanı və batinidir».
