Güc və qüvvənin tərifə heç bir ehtiyacı yoxdur. Müxtəlif amillərin təsiri nəticəsində yaranan şeyə güc və qüvvə deyilir. Aləmdə mövcud olan hər bir varlıq bir və ya bir neçə amilin təsiri nəticəsində vücuda gəlir. Bu səbəbdən də istər canlıların (insan, heyvan, bitkilər), istərsə də cansız aləmdə mövcud olan hər bir varlığın müəyyən güc və qüvvəsi vardır. Əgər güc və qüdrət şüur və idrakla birgə olarsa biz onu bacarıq adlandırmalıyıq. Heyvan və insanı, bitki və cansızlar aləmindən fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri də budur ki, heyvan və insan onlardan fərqli olaraq qüdrətlərinin bir qismini meyl, istək, qorxu və digər şeylər üçün sərf edir.

Məsələn, cazibə qüvvəsinə malik olan maqnit, dəmir əşyaları məcburi olaraq təbii qanunlar əsasında özünə cəzb edir. Dəmiri özünə cəzb etməsindən agah olmayan maqnit bu işi qorxu, meyl və istəyi olmadan görür. Odun yanmasını, bitkilərin göyərməsini, ağacların tumurcuqlamasını buna misal çəkmək olar.

Yol gedən heyvan isə öz işindən agah olmaqla yanaşı, bu işi öz istək və iradəsi ilə görür. Əgər yol getmək istəməsəydi, onu bu işə kimsə vadar edə bilməzdi. Bu haqda belə deyilir: «Heyvan öz istəyi ilə hərəkət edən varlıqdır». Heyvanın güc və qüdrətinin bir qismi onun istəyinə tabedir. O, istədikdə bu qüvvədən istifadə edir, istəmədikdə isə yox.

Eyni zamanda güc və qüvvənin bu növü də mövcuddur. Yəni onun istək və iradəsinə tabedir. Amma insandan fərqli olaraq heyvanın istəyi təbii meyl və istək üzündən olur və o, öz istəyinin müqabilində heç bir qüdrətə malik olmayır. Heyvan bir şeyə meyl etdiyi zaman istər-istəməz ona tərəf yönəlir və öz istəyinə qarşı müqavimət göstərməyə qadir deyildir. O, təfəkkür və düşüncəyə, uzaq görməyə qadir olmadığı üçün nəyin daha məqsədə uyğun olduğunu təyin edə bilmir.

Amma insan belə deyildir. O, öz batini istəklərinə qarşı müqavimət göstərir. İnsan bu bacarığı «iradə» adlı başqa bir qüvvə ilə əldə edir. İradə də əqlə tabedir. Yəni əql bir şeyi təyin etdikdən sonra insan onu öz iradəsi ilə yerinə yetirir.

Qeyd olunanlardan belə məlum olur ki, insan digər canlılardan fərqli olaraq iki üstün xüsusiyyətə malikdir:

1. İnsan mənəvi meyl və cazibəyə malikdir; Bunun vasitəsilə insan öz fəaliyyət dairəsini daha da genişləndirir, onu maddiyyat aləmindən xaric edərək mənəviyyatın yüksək mərhələsinə qovuşdurur. Digər canlılar isə maddiyyat zindanından xaric olmağa qadir olmayır.

2. O, «əql» və «iradə» qüvvəsindən bəhrələnmişdir. Daxili istəklərinə qarşı müqavimət göstərərək özünü onların təsiri altına düşməkdən qoruyur, bütün meyl və istəklərinə hakim olur. İnsan istək və iradəsinə hakim olduqdan sonra onu öz həyatında tənzim edir və hər biri üçün lazımi meyar müəyyənləşdirir. Bununla da insan azadlığın ən üstün mərhələsinə, yəni mənəvi azadlığa nail olur. Belə bir xüsusiyyət yalnız insana xas olduğu üçün ona, azadlıq və öz müqəddəratını həll etmə və nəhayət ixtiyar sahibi olma imkanı verilmişdir.

İnsanın meyl və cazibəsi arasında bir növ xarici bağlılıq vardır. O, öz meyl və istəklərinə nə qədər təslim olarsa, bir o qədər xarici amillərdən asılı vəziyyətə düşər. Belə olduqda insanın mənəviyyatı süstləşər və ona xas olan mənəvi azadlıqdan məhrum olar. Əql və iradə qüvvəsi isə insanın şəxsiyyətinin həqiqi məzhəridir. İnsan əql və iradəsinə arxalandığı zaman özünü ələ alaraq xarici qüvvələrin ona nüfuz etməsinin qarşısını almağa nail olur.

Belə bir azad insan kimsənin ixtiyarında olmayan «azad adaya» bənzəyir və beləliklə öz şəxsiyyətini qorumuş olur.

Təsiredici xarici amillərin qarşısını alıb mənəviyyatın qorunması İslam dininin təlim-tərbiyə prinsiplərinin əsasını təşkil edir və bu təlim-tərbiyənin son hədəfi «mənəvi azadlıq» adlanır.

İslam, insanın özünü tanımasına və bu aləmdə öz mövqeyini düzgün dərk etməsinə xüsusi diqqət yetirir. Quran ayələrində bu mətləbə dəfələrlə işarə edilmişdir. Belə ki, insan özünün həqiqi varlığını, nə üçün mövcud olduğunu və yaradılış hədəfinin nədən ibarət olduğunu dərk etməlidir. Quran insanı haqqa hidayət edən və onu tərbiyə edən səmavi kitabdır. O, yalnız nəzəri fəlsəfə irəli sürmür. Bəşəriyyətə təklif olunan hər bir şeyin əməli olaraq həyata keçirilməsini tələb edir.

Quran insanı özünü tanıyıb dərk etməyə sövq edir. Bu tanışlıq insanların bir-birləri ilə tanış olduqları zaman «adın nədir?», «atanın adı nədir?», «təvəllüdün neçənci ildir?», «hansı ölkədənsən?», «kiminlə ailə qurmusan?» və s. istifadə etdiyi ifadələr kimi deyildir.

Quranda, insanın özünütanıma təlimləri tam ayrı bir şəraitdə həyata keçirilir. İnsan özünü tanıdıqdan sonra qədir-qiymətini, şərəf və müqəddəsliyini dərk edir. Buna nail olduqda artıq ictimai, əxlaqi dəyərlər onun üçün məna və məfhum kəsb etməyə başlayır.

Quran ayələrində insanın digər canlılardan seçildiyi və onun digərlərindən üstünlüyü bəyan olunur. Demək istəyir ki, sən atom zərrəciklərinin toplanması nəticəsində təsadüfü olaraq yaradılmış varlıq deyilsən. Sən öz üstün xüsusiyyətlərinlə digər canlılardan fərqlənən və seçilmiş bir ilahi varlıqsan. Bu səbəbdən də üzərinə ağır məsuliyyətlər düşür. Şübhəsiz ki, insan yer üzünün ən qüdrətli canlısıdır. Yeri və orada mövcud olan bütün varlıqları kiçik bir «kənd» fərz etsək, insanı oranın sahibi, başqa sözlə desək, ağsaqqalı hesab etməliyik. Amma baxaq görək insan oraya doğrudan da ağsaqqal seçilmişdir, yoxsa bu məziyyəti zor gücünə ələ keçirmişdir?

Maddiyyat fəlsəfəsi insanın hakimiyyətini mütləq qüdrət və zorakılıq hesab edir. Onlar iddia edirlər ki, insan təsadüfü olaraq qüdrət sahibi olmuşdur. Və təbii ki, bu fərziyyəyə əsasən «vəzifə» və «məsuliyyət» insan üçün tamamilə mənasız və əhəmiyyətsiz olmalıdır. Burada belə bir sual qarşıya çıxır: Ümumiyyətlə vəzifə və məsuliyyət nədən ibarətdir? Kim tərəfindən təyin olunmuşdur və kimin qarşısında əməl olunmalıdır?

Quran insanı yüksək xüsusiyyətlərə malik olduğu üçün yer üzünün seçilmiş kəndxudası kimi qələmə verir. O, bu məqama zor gücü ilə deyil, öz ləyaqət və səlahiyyəti ilə nail olmuşdur. Bu səbəbdən də onun üzərinə ağır vəzifə və məsuliyyət düşür. Məsuliyyət Allah tərəfindən təyin olunmuş və məhz Onun qarşısında əməl olunmalıdır. İnsanın seçilmiş bir varlıq olduğuna və onun hədəf olaraq seçilməsinə iman gətirmək (belə bir etiqada əsaslanmaq) insanda bir növ tərbiyəvi və psixoloúi təsir qoyur. İman gətirmədikdə isə, insan tam başqa bir təsir altına düşür.

İnsanın özünü dərketməsi dedikdə, onun varlıq aləmindəki həqiqi mövqeyini dərk etməsi nəzərdə tutulur. O, bilməlidir ki, torpaqdan yaradılmış və vücuduna ilahi ruh üfürülmüş bir varlıqdır. O, bilməlidir ki, elm və agahlıq baxımından mələklərdən üstün yaradılmış və üzərinə məsuliyyətli vəzifə qoyulmuşdur. O, özünün maddi-mənəvi ehtiyaclarını təmin etməklə yanaşı, yaşadığı dünyanın abadlaşdırılmasına da səy göstərməlidir.

(O sizi [atanız Adəmi] yerdən [torpaqdan] yaradıb orada sakin etdi [və ya uzun ömür verdi] və oranı abadlaşdırmağı sizə həvalə etdi.) (Hud-61).

İnsan, Allahın yer üzündəki əmanətdarı və xəlifəsi olmasını bilməlidir. Və nəhayət o, bilməlidir ki, hər şeyə sahib olmaq və yüksək məsuliyyətlərə layiq görülmək üçün təsadüfü olaraq yaradılmamışdır.

Təlim-tərbiyə islam dininin ən başlıca hədəflərindən birini təşkil edir. Bu ilahi məktəbdə insanın cismi və ruhi, maddi və mənəvi, əqli və hissi, fərdi və ictimai xüsusiyyətlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bunlardan heç biri diqqətdən qaçırılmadan araşdırılmış və hər birinin icra olunma üsulları bəşəriyyətə bəyan edilmişdir. Onların hər biri haqda qısa məlumat verməyi lazım bilirik.

İslam «cismi tərbiyəni» şəhvətpərəstlik və tənbəllik kimi ifadələrlə mənalandırmağı qətiyyətlə məhkum etmişdir. Və eyni zamanda təmizlik və bədən sağlamlığına da xüsusi diqqət yetirmiş və dəfələrlə bunun vacibliyinə işarə etmişdir. İslam insan orqanizminə ziyan vuran bütün amilləri onun üçün haram etmiş, hətta orucluq kimi vacib əməli də zərəri olduqda onun üzərindən götürmüşdür. İslam insana zərəri olan adətləri də ona haram etmişdir. Və eyni zamanda insan orqanizminə, onu sağlamlığına və təmizliyə dair bir çox ayin və qanunlar təyin etmişdir.

Mümkündür ki, bəziləri fiziki sağlamlıq xarakteri daşıyan bədən tərbiyəsilə əxlaq prinsiplərinə aid olan tənbəllik və cismə hədsiz dərəcədə qulluq etməni fərqləndirə bilməsin. Yəni dində məhkum edilən tənbəllik və bədəni əzizləyərək onu zəhmətə salmamaqla, bədənə qulluq etmək, onu istidən-soyuqdan qorumaq və s. işlərlə müqayisə etsinlər. Onlar belə düşünə bilərlər ki, sağlamlığa olan laqeyidlik, hətta orqanizmə zərər vuran və mənfi təsir göstərən amillər İslam nöqteyi-nəzərindən əxlaq normaları sayılır. Bu tamamilə səhv və batil nəzəriyyədir. Cismi və əxlaqi tərbiyə arasında isə heç bir oxşarlıq yoxdur.

İslam ruhi və cismi tərbiyəyə, sağlamlığa mənfi təsir göstərən və insanda ruhi xəstəliklər və psixoloúi çatışmamazlıqlar yaradan tənbəllik və şəhvətpərəstliyi məhkum edir və daim onunla mübarizə aparır. Çünki, şəhvətpərəstlik insanı bir çox işlərdə ifrata varmağa sövq edir. Bu isə orqanizmdə bir çox çatışmamazlıqların yaranmasına səbəb olur.

İslam bəşəriyyəti düşüncə və təfəkkürün inkişafına, təfəkkür azadlığına sövq etməklə yanaşı, bunlara zidd olan kor-koranə təqlidi pisləyir və digər mənfur ünsürlərə qarşı mübarizə aparmağa çağırır.

Mənəvi azadlıq və batini meyl və istəkləri düzgün istiqamətə yönəltmək islam dininin ibadi, siyasi, ictimai və s. əsasını təşkil edir. İslam elm və həqiqətsevərlik, əxlaq, gözəllik, ibadəttələblik hissinə xüsusi diqqət yetirmiş və onların həyata keçməsi üçün dəqiq proqramlar tərtib etmişdir.

Dünyada mövcud olan varlıqlar iki qismə – canlılar və cansızlara bölünür. Cansızlar öz müqəddəratlarını təyin etməkdə heç bir təsirə malik deyildirlər. Su, od, daş, torpaq və s. şeylər cansız varlıqlardır. Onlar özlərinin yaradılış və inkişaf mərhələsində heç bir rol oynamırlar. Bunlar xarici amillərin təsiri nəticəsində vücuda gəlir və həmin amillər nəticəsində də bəzən inkişaf mərhələsini keçirlər. Bu səbəbdən də onlar özlərinin tərəqqi və inkişafı üçün heç bir fəaliyyət göstərmirlər. Bitki, heyvan və insan kimi canlılar isə həyatla mübarizə etməyə və öz gələcək nəsillərini davam etdirməyə qadirdirlər.

Bitkilər tozlanma yolu ilə mayalanır, torpaq və havadan enerúi alaraq inkişafını davam etdirir.

Bütün bunlarla yanaşı heyvanın inkişaf prosesinə köməklik edən amillərdən biri də onun hissiyyat (görmə, eşitmə, iy bilmə, dadma və ləms etmə) orqanlarıdır. Heyvan hissiyyat orqanlarından istifadə edərək təhlükə yaradan qüvvələri özündən dəf edir və gələcək nəslin davamı üçün lazımi şərait yaradır. İnsanda bütün bu təbii qüvvələr və bitki və heyvanda olmayan şüur, ondanda əlavə bir sıra meyl və istəklər də mövcuddur. Bunlardan da əlavə olaraq insanın həyat və müqəddəratını təyin edən ecazkar əql və iradə qüvvəsi də vardır ki, bir çox meyarlarla ona seçib ayırd etmək imkanını verir. Dediklərimizdən belə məlum olur ki, varlıqların bir qismi öz gələcək həyatlarını təmin etməyə qadir (canlılar), digər qismi isə belə bir qüvvədən tamamilə məhrumdurlar (cansızlar). Və inkişaf prosesi canlılar arasında müxtəlif mərhələlərdə həyata keçir. Bu proseslər bitkilər aləmində şüursuz olaraq təbii qanunlar, heyvanat aləminə də şüurlu olaraq, amma heç bir azadlıq və istiqlaliyyətə malik olmadan, insanlarda isə həm şüur, həm də azadlıq və istiqlaliyyət şəraitində həyata keçir. Yəni insan şüurlu olaraq ətraf mühitə diqqət yetirir və öz gələcək həyatını istədiyi şəkildə qura bilir. İnsanın gələcək həyatını təmin etmək üçün ifa etdiyi rol heyvanat aləmi ilə müqayisədə daha geniş və daha vüsətlidir.

Bu vüsət dairəsi üç xüsusiyyətə malikdir:

1. Onun agahlıq və dünyagörüşü dairəsinin vüsətliyi; İnsan öz elmi dairəsini genişləndirdikdən sonra yeni-yeni təbii qanunlar kəşf edir və bu qanunları öz ictimai həyatı ilə uyğunlaşdırmağa çalışır.

2. Daxili istək və meylin vüsət dairəsi; Bu mətləbə kitabın «İnsan və heyvan» bölməsində və həmçinin bu cildin «İnsanın müxtəlif xüsusiyyətləri» adlı hissəsində işarə edilmişdir.

3. İnsanın özünü tərbiyəetmə xüsusiyyəti. Bu xüsusiyyətə canlılar arasında yalnız insan malikdir.

Yəni əgər digər canlılar da inkişaf mərhələsini keçirlərsə və onlarda azacıq da olsa, quruculuq qabiliyyəti vardırsa da, bu dəyişikliklər onlarda özünəməxsus tərbiyəvi amillər üzündən həyata keçir.

-Belə ki, biz bu prosesin bitkilər və heyvanlar aləmində də həyata keçməsinin şahidi oluruq. Amma əvvəla bu proseslərin heç biri onların öz əli ilə həyata keçmir, ikincisi də bu dəyişikliklər insanla müqayisədə həddindən artıq azdır.

İnsan xasiyyət və xislətləri qüvvədə olmayan, lakin istedad və qabiliyyət baxımından zəngin olan bir varlıqdır. Yəni heyvanlardan fərqli olaraq dünyaya gəldiyi zaman heç bir xasiyyət və xislətə malik olmayır. Heyvanlar isə dünyaya gəldikləri ilk gündən özlərinə xas olan xislət və xüsusiyyətlərə yiyələnir və onlarla da ömürlərini başa vururlar. İnsan isə yaşadıqca şərait və amillərdən təsirlənir və beləliklə də müxtəlif xasiyyət və xislətlərə yiyələnməli olur. Demək, insan özündə fitri xüsusiyyətlərlə yanaşı ayrı bir xüsusiyyət də yaradır.

İnsan elə bir varlıqdır ki, yaradıcılıq qanunu aqibət və müqəddəratının həll olunmasını onun öz ixtiyarına qoymuşdur. Necə istəyirsə eləcə də yaşayır və gələcək üçün müəyyən tədbirlər planlaşdırır. Yəni insan psixologiyası özünün hələ ana bətnində formalaşma prosesi başa çatmış bədən üzvlərindən və həmçinin heyvani ruh və bədən orqanlarından fərqli olaraq, doğulduqdan sonra formalaşmağa başlayır, geniş miqyasda böyüyür və inkişaf edir.

Göründüyü kimi, heyvanlar istər xarici görünüş, istərsə də daxili (psixoloúi) xislətlər baxımından bir-birlərinə tamamilə oxşardırlar. Əgər fərqlənirlərsə də bu bir o qədər də nəzərə çarpmır. İnsanların psixoloúi və əxlaqi xüsusiyyətləri isə bir-birlərindən tamamilə fərqli və müxtəlifdir. Bu səbəbdən də insan öz müqəddəratını həll edən və istəyinə nail olmağa çalışan yeganə varlıqdır.

İslam mənbələrindən əldə etdiyimiz məlumatlara əsasən, insan qiyamət günü məhşərə özünün zahiri görünüşü ilə deyil, öz əli ilə formalaşdırdığı batini və ruhi xislətlərlə daxil olacaqdır. Yəni insan hər hansı bir heyvanın xüsusiyyətlərini özündə cəm edə bilirsə, məhşərə də ona oxşar surətdə daxil olar. Və insan surətində yalnız o kəslər daxil olarlar ki, insana xas əxlaq normalarını özlərində qoruyub saxlaya bilmişlər.

İnsan malik olduğu elmin vasitəsi ilə təbiətə hakim olur. O da istədiyi dəyişikliklər aparır və ondan öz mənafeyinə uyğun tərzdə istifadə edir. Bununla da o, öz gələcək həyatını, başqa sözlə desək, aqibət və müqəddəratını həll etmiş olur.

Bütün dini, əxlaqi, tərbiyəvi məktəb və ideologiyalar insanların haqqa hidayət olmaları üçün onlara həyat qanunlarını necə tərtib etməyi və gələcəkdə xoşbəxt həyat qurmağın əsas amillərini bəyan etmişdir. Dəhr surəsinin 3-cü ayəsində deyilir:

(«Biz ona haqq yolu göstərdik. İstər [nemətlərimizə] minnətdar olsun, istər nankor [bu onun öz işidir]»)(Dəhr-3).

Qeyd olunanlardan belə məlum olur ki, elm və iman insanın gələcək həyatının qurulmasında müxtəlif təsirlərə malikdir.

Elm insana gələcək həyatını istədiyi kimi qurmaqda yaxından köməklik edir və ona belə bir qüdrət və bacarıq bağışlayır. İman isə insanı gələcək həyatını necə qurmağa, bu işin əhəmiyyətini dərk etməyə və bu məsələlərin onun özü və ictimaiyyəti üçün xeyirli olmasını başa düşməyə sövq edir. İman insana öz gələcək həyatını sırf maddi və fərdi həyat tərzi üzərində qurmağı qadağan edir. O, insanı maddiyyatdan xaric edərək istək və iradəsini istiqamətləndirir, onu mənəviyyatında batini meyl və iradəsinin bir hissəsinə çevirir.

İnsan elmdən bir alət kimi istifadə edərək təbiəti öz iradəsinə tabe edir. Onun təbiətdən sui və ya səmərəli istifadə etməsi isə artıq malik olduğu elmdən asılı deyildir. Bu, yalnız kimlərin hansı məqsədlə həmin elmə yiyələnmələrindən asılıdır. İman isə insana hakim olan istək və iradəsini öz ixtiyarına keçirən və onu haqqa hidayət edən daxili bir qüvvədir. Demək iman insanı, insan isə elmin vasitəsilə yaşadığı aləmi qurur. Və bu iki ünsür birlikdə olduqda həm insan, həm də onun dünyası inkişafa doğru yönəlir və müəyyən mərhələlər keçdikdən sonra təkamülə nail olur.

İnsanın maddi (həyat və yaşayışını təmin etmək) və mənəvi (psixoloúi) yöndə apardığı fəaliyyətlər müəyyən məhdudiyyət çərçivəsində həyata keçirilir. Yəni onun azadlıq və müstəqilliyi mütləq deyil, məhdud və müvəqqətidir. O, bu məhdudiyyət çərçivəsində ya özünün xoşbəxtliyini təmin edir və ya əksinə olaraq zillət və bədbəxtliyə düçar olur.

İnsanın məhdudiyyəti neçə cəhətdən ola bilər və onların bəzisi aşağıdakılardan ibarətdir.

İnsan özünəməxsus insani təbiəti ilə dünyaya gəlir. Onun ata və anası insan olduğu üçün o, da təbii olaraq bir insan kimi dünyaya göz açır və bəzi daxili (xasiyyət) və xarici (gözünün, saçlarını rəngi və digər bədən üzvləri və s.) xüsusiyyətləri ilə onlara oxşayır. İnsan bu xüsusiyyətləri qeyri-ixtiyari və irsi olaraq öz ata və anasından alır və bunların daşınmasında o özü şəxsən heç bir rol oynamır.

Təbii və coğrafi mühit, insanın dünyaya göz açaraq böyüyüb boya-başa çatdığı məntəqə istər-istəməz onun cisminə və ruhiyyəsinə müəyyən təsir qoyur. Belə ki, isti və soyuq, həmçinin havası mülayim olan dağlıq məntəqələrdə yaşayan şəxslərin xüsusiyyətləri digər yerlərdə yaşayanlardan nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlənir.

Adətən dil, ictimai adət-ənənə, din və məzhəb kimi nəzərdə tutulan ictimai mühit insan xüsusiyyətlərinin, ruhiyyə və əxlaqının formalaşmasında mühüm rol oynayan amillərdən biridir.

4. TARİX VƏ ZAMAN AMİLİ

İnsan ictimai mühit baxımından təkcə zamanın təsiri altına düşməyir. Keçmişdə baş vermiş hadisələr də insan həyatında böyük təsir qoyur. Demək hər bir varlığın keçmiş və gələcək həyatı arasında sıx və qırılmaz əlaqə vardır. Keçmiş və gələcək bir-birindən ayrı iki nöqtə deyildir. Onlar bir-birindən ayrı olsalar da, eyni mənşədən qaynaqlanmışdır. Keçmişdə nütfə olan bir varlıq gələcəkdə kamil vücuda çevrilir.

İnsan öz əlaqəsini varislik, ictimai-təbii mühit, tarix və zaman kimi amillərdən kəsə bilməsə də, bu məhdudiyyətlərə qarşı çıxaraq müəyyən qədər də olsa özünü onların təsirindən azad etməyə nail olur. İnsan bir tərəfdən əql və elm, digər tərəfdən isə iman və iradə ilə bu amillərdə nəzərə çarpacaq qədər dəyişikliklər aparır və onları öz istək və iradəsi ilə uyğunlaşdıraraq öz müqəddəratını həll etmiş olur.

Adətən belə təsəvvür olunur ki, insan məhdudiyyətinin əsas amili ilahi qəza və qədərdir. Biz isə əksinə olaraq, ilahi qəza və qədəri insan azadlığını məhdudlaşdıran amillərdən hesab etməyirik. Nə üçün? Ümumiyyətlə ilahi qəza və qədər vardırmı? Və əgər vardırsa, onu məhdudiyyət amili kimi qələmə vermək olarmı? İlahi qəza və qədər inkarolunmaz bir həqiqətdir və heç də insanın məhdudiyyətinə səbəb olan amillərdən biri deyildir. İlahi qəza deyildikdə, cərəyan və hadisələrə aid olan qəti ilahi hökm nəzərdə tutulur. İlahi qədər deyildikdə isə, məqsəd cərəyan və hadisələrin həcmi, əhatə dairəsidir.

İlahi elmlər baxımından ilahi qəza və qədər birbaşa olaraq heç bir hadisəyə dəlalət etməyir. Kainatda baş verən bütün hadisə və cərəyanlar müəyyən səbəb və ya səbəblər üzündən baş verir. İlahi qəza aləmə hakim olan nizamın səbəbli olmasını tələb edir. İnsanın iradə və əqli azadlığı və varislik, mühit, tarixi (ictimai) məhdudiyyəti ilahi qəza və aləmin səbəb və ya səbəblər üzərində formalaşmasından irəli gəlir.

Bu səbəbdən də ilahi qəza insan məhdudiyyətinə səbəb olan amillərdən hesab olunmayır. Və bu məhdudiyyət yalnız mühit, varislik və tarixi şəraitlərdən irəli gəlir. İnsana nəsib olan azadlıq da ilahi qəza hökmünə əsasən təyin olunmuşdur. Belə ki, ilahi qəza, azadlığa malik olan bir varlığın əql və iradəyə sahib olmasını tələb edir. O, özünü bütünlüklə ictimai və təbii məhdudiyyət dairəsindən qurtarmalı və gələcək həyatını təmin etməlidir.

İnsanın digər xüsusiyyətlərindən biri də onun məsuliyyət daşımasıdır. O, müəyyən olunmuş qanunlar çərçivəsində yaşayır. Digər canlılar isə təbiətin cəbri qanunlarından savayı heç bir qanuna tabe olmayırlar. Belə ki, heyvanlar, bitkilər və digər cansız varlıqlar üçün müəyyən qanunlar tərtib edib onları bu qanunlara tabe etmək qeyri-mümkündür.

Amma insan müəyyən qanunlar çərçivəsində yaşayır və orada bəzi dəyişikliklər aparır. Onun tabe olduğu qanun səlahiyyətli şəxslər tərəfindən tərtib olunur və bir vəzifə kimi üzərinə qoyulur.

Qanunverici orqan ictimai qanunların tərtib olunması üçün bir neçə şərtə riayət etməlidir. Başqa sözlə desək, insan öhdəsinə düşən vəzifəni yerinə yetirmək üçün müəyyən şəraitə yiyələnməlidir.

İnsan müəyyən yaş həddinə çatdıqda orqanizm və təfəkküründə nəzərə çarpacaq dəyişikliklər baş verir. Bu yaş mərhələsi həddi-büluğ adlanır və bu mərhələ təbii olaraq bütün insanlarda müşahidə olunur.

Bu mərhələni hamı üçün eyni yaş həddində nəzərə ala bilmərik. Belə ki, birisi digərindən bu mərhələyə daha tez və ya daha gec çatır və buna səbəb olan amillərdən biri də insanların yaşadıqları mühit və məntəqənin fərqli olmasıdır.

Yalnız bunu deyə bilərik ki, qadınlar (qızlar) bu mərhələyə kişilərdən (oğlanlardan) daha tez çatırlar. Amma qanunun qüvvəyə minməsi üçün (yəni hamının qanun qarşısında eyni hüquqa malik olması üçün) orta yaş həddi təyin etmək lazımdır. Belə ki, bəzi şəxslər təbii həddi-büluğ mərhələsinə çatsalar da, qanuni yaş həddinə çatmayırlar. Bir çox müsəlman alimlərinin nəzərinə əsasən, oğlan uşaqları həddi-büluğ mərhələsinə 15 yaşı tamam olub 16 yaşına – Hicri-qəməri tarixi ilə – qız uşaqları isə 9 yaşları tamam olub 10 yaşlarına keçdikdən sonra daxil olurlar. Həddi-büluğa çatmaq qanun, vəzifə və məsuliyyət daşıma şərtlərindən biridir. Yəni büluğ həddinə qanuni yaş həddindən tez çatması sabit olmayınca, şəxs qanuni yaş həddinə çatmasa da üzərinə heç bir məsuliyyət düşməyir.

İnsanın məsuliyyət daşımasına, daha dəqiq desək mükəlləf olmasına səbəb olan amillərdən biri də onun əql və düşüncəyə yiyələnməsidir. Belə ki, ağlını itirmiş şəxslər heç bir məsuliyyət daşımayırlar və onların üzərinə heç bir vəzifə qoyulmamışdır. Yetkinlik çağına çatmış uşaqlar da bu qayda üzrə heç bir vəzifə daşımayırlar. Onlar yetkinlik çağına çatmazdan əvvəl görmədikləri işləri belə. yerinə yetirməyə mükəlləf deyillər. Məsələn, yetkinlik çağına çatmamış bir şəxs hələ kiçik yaşlarında qılmadığı namazları sonradan qılmağa vəzifli deyildir. Ağlını itirmiş şəxslər də adi hala qayıtdıqdan sonra dəlilik dövründə yerinə yetirməli olduğu işləri sonradan əməl etməyə məsuliyyət daşımırlar. Məsələn, dəlilik dövründə qılmadığı namazları, tutmadığı orucları və dinin sair göstərişlərini adi hala qayıtdıqdan sonra qəza olaraq yerinə yetirməsi lazım deyildir.

Onların şəxsi var-dövlətinə gəldikdə necə?! Yetkinlik çağına çatmamış və ya ağlını itirmiş bir şəxs, şəxsi var-dövlətindən (məsələn, xüms və zəkatından) sədəqə verə bilərmi? Xeyr! Şəxs yalnız yetkinlik çağına çatdıqdan və ya adi hala qayıtdıqdan sonra xüms və zəkat vermək ixtiyarına malik olur. Əgər onların valideynləri və ya digər şəri qəyyumları bu işi görməzlərsə, yetkinlik çağına və ya adi hala qayıtdıqdan sonra müəyyən olunmuş miqdarda xüms və ya zəkat ayrılmalıdır.

İnsan öhdəsinə düşən məsuliyyətin öhdəsindən o zaman gələ bilər ki, onun mahiyyətini dərk etmiş və nədən ibarət olduğunu anlamış olsun. Yəni ilk növbədə yerinə yetirəcəyi işlər haqda məlumat əldə etməli və xəbərsiz olaraq hər hansı bir işə mükəlləf olunmamalıdır. Məsələn, əgər qanunvericilik orqanları yeni qanunlar qəbul edərsə hökmən onu kütləvi informasiya vasitəsilə ictimaiyyətin ixtiyarına qoymalı və onları öhdələrinə düşən vəzifələrdən agah etməlidir. İctimaiyyətin xəbəri olmadıqda isə, bu orqanlar onlardan heç bir məsuliyyət tələb etməməli və qüvvəyə yeni minmiş qanunun icra olunmaması üçün heç bir cəza tədbirlərinə əl atmamalıdırlar. İslam dinində də bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilmişdir və dini terminalogiyada kəlam alimləri insanların özlərinin xəbəri olmadan məsuliyyətə cəlb olunmaları [və xəbərləri olmadıqları üçün] üzərlərinə düşən məsuliyyəti yerinə yetirməyib qanunverici orqanlar tərəfindən cəzalandırılmalarını «Qubhu iqabun bila bəyan» yəni, «xəbərdarlıq olunmadan cəzalandırılma» adlandırmışlar. Qurani-kərimdə dəfələrlə bu mətləbə işarə olunmuşdur. Ayələrin birində deyilir:«Biz heç bir qövmü [peyğəmbərlər və onların naiblərini, asimani kitab] göndərmədən itaətsizlik etdikləri üçün əzaba düçar etmədik»].

Əlbəttə məlumat və agahlıq deyildikdə heç də belə təsəvvür etmək olmaz ki, insan özünü bilməməzliyə vuraraq qanun qarşısında üzürlü hesab olunacaqdır. Əksinə, insan özü məlumat əldə etməli, ətrafda baş verən cərəyan və hadisələrdən agah olmalı və məlumat əldə etdikdən sonra da təxirə salmadan onu icra etməlidir. Bu haqda nəql olunmuş hədislərdən birində deyilir: «Qiyamət günü günahkarlardan bəziləri məhşərdə öhdələrinə düşən vəzifələri yerinə yetirmədikləri üçün Allahın ədalətli məhkəməsində mühakimə olunarlar. Günahkarlara deyilər: Öhdənizə düşən vəzifələri nə üçün yerinə yetirmədiniz? Deyərlər: Bizim bundan xəbərimiz yox idi. Onlara deyərlər: Nə üçün bu haqda maraqlanmayıb xəbərsiz qaldınız?...»

Demək «məlumat və agahlıq insanın məsuliyyət daşımasının mühüm şərtlərindən biridir» dedikdə, nəzərdə tutmaq lazımdır ki, insan yalnız o zaman üzürlü hesab olunar ki, məlumat və agahlıq üçün kifayət qədər səy göstərmiş olsun.