İnsan yalnız öhdəsindən gələ biləcək və qüdrəti çatacaq işlərdə mükəlləfiyyət daşıyır. Bacarıq və qüdrətindən xaric olan işlər isə heç bir vaxt müəyyən bir vəzifə kimi onun üzərinə qoyulmur.

Onun qüdrət və bacarığı məhdud olduğu üçün üzərinə düşən məsuliyyət və vəzifələr də məhdud olmalıdır. Məsələn, elm sahəsində fəaliyyət göstərən adi bir insan nə qədər səy göstərərsə, təhsil aldığı elmin yalnız müəyyən hissəsinə yiyələnə bilər. Çünki, həm onun qavrama qabiliyyəti, həm də yaş həddi məhduddur. Onu bütün elmlərə yiyələnməyə vadar etsələr belə, qavraya biləcək həddən artıq bir şey əldə edə bilməyəcəkdir. Dini terminalogiyada insanı bacarıq və qüdrət dairəsindən xaric olan şeyə vadar etmək «Bima la yütaq» yəni, (bacarıq və qüvvədən artıq vəzifə) adlandırılmışdır. Bu isə dini qanunlarla tamamilə ziddiyyət təşkil edir. Belə ki, «Bəqərə» surəsinin 286-cı ayəsində bu haqda deyilir:

(Allah heç kəsi qüvvəsi çatmayan işi [görməyə] vadar etməz).

Əgər suda qərq olan bir şəxsi xilas edə biləriksə, biz bu işi təxirə salmadan görməliyik. Bu işin icrası bizim üçün vacib, tərk etmək isə bağışlanmazdır. Bir fərd olaraq, süquta uğrayan təyyarəni təhlükədən qurtarmaq isə məlum olduğu kimi bizim üçün qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən də təyyarənin süqutunun qarşısını almadığımız üçün kimsə bizi tənqid etməyəcək və vəzifəmizi yerinə yetirmədiyimiz üçün müqəssir sanmayacaq.

Bir qədər əvvəl «məlumat və agahlıq» bölümündə qeyd etdik ki, insan özü elm və məlumat kəsb etməyə səy göstərməli və bunun üçün ixtiyarında olan bütün imkanlardan istifadə etməlidir. Onu yalnız o zaman üzürlü hesab etmək olar ki, elm və məlumat əldə etmək üçün bütün imkanlardan istifadə etsin, amma bəzi səbəblər üzündən buna nail ola bilməsin. Belə bir ümumi nəzəriyyə insanın bacarıq və qüdrətinə də aiddir. O, ixtiyarında olan bacarıq və qüdrətdən lazımınca istifadə etməli və ətrafda baş verən cərəyan və hadisələrə öz müsbət təsirini göstərməlidir. Belə ki, o başqalarının ona ehtiyaclı olduğunu gördükdə bəhanə gətirmədən lazımi tədbirlərə əl atmalıdır və bu onun insanlıq borcudur.

([Ey Möminlər!] Allahın düşmənini və öz düşməninizi, onlardan başqa sizin bilmədiyiniz, lakin Allahın bildiyi düşmənləri [münafiqləri] qorxutmaq üçün kafirlərə qarşı bacardığınız qədər qüvvə və [cihad üçün bəslənilən] döyüş atları tədarük edin.) (Ənfal-60).

Demək, münasib şərait olduğu bir halda elm və məlumat əldə etməyənlər Allah qarşısında üzürlü hesab olunmadıqları kimi, öz bacarıq və imkanlarından istifadə etməyən şəxsləri də heç bir şəkildə üzürlü hesab etmək olmaz.

İnsanın hər hansı bir işə mükəlləf olması üçün lazım olan şərtlərdən biri də, onun azad və ixtiyar sahibi olmasıdır. Yəni insan üzərinə düşən vəzifələrin öhdəsindən yalnız o zaman gələ bilər ki, kimsə onu bu işə məcbur etməmiş olsun. Əgər icbar, ikrah olarsa, buna artıq vəzifə deyilməz.

Məsələn, oruc tutmuş bir şəxs başqa bir şəxs tərəfindən orucunu pozmağa vadar olunur və bu işdən imtina etməyin onun üçün ağır nəticələnəcəyini də bilir. Təbii ki, belə bir ağır şəraitdə bu şəri vəzifə insanın üzərindən götürülür. Əgər həcc ziyarətinə gedən bir şəxs başqa birisi tərəfindən ciddi şəkildə təhdid olunarsa səfərini təxirə salmalı və ehtimal olunan təhlükəyə şərait yaratmamalıdır. Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur:

(İkrah və icbar olduğu bir şəraitdə insanın öhdəsinə düşən vəzifələr üzərindən götürülür). (Əl-camius-səğir, 2-ci cild, səh-16).

İztirari vəziyyət – belə bir vəziyyətdə insan başqa birisi tərəfindən təhdid olunmayır. Əksinə o, özü bunu seçir, amma bunun üçün də olduqca ağır bir şəraitin yaranması lazımdır. Məsələn, səhrada yolunu azmış bir şəxs yeməyə ölü heyvanın cəsədindən savayı bir şey tapmazsa, ölməmək üçün aclığı dəf edəcək qədər ondan yeməlidir. Belə bir şəraitdə murdar əti yeməyin haramlığı onun üzərindən götürülür. Demək icbar və ikrahın, iztirari vəziyyətlə fərqi bundan ibarətdir ki, icbari işlərdə insan başqa birisi tərəfindən qanuna zidd olan işlərdən birinə vadar edilir və burada belə bir işdən imtina etmək onun həyatını təhlükəylə üzləşdirə bilər. Belə olduqda insan özünə və başqalarına zərər dəyməsin deyə, öhdəsinə düşən vəzifənin əksinə olaraq əməl etməlidir. İztirari vəziyyətdə isə insana heç bir xarici qüvvə təsir göstərməyir. Burada artıq insanı yaranmış şərait nəyəsə vadar edir və belə bir şəraitdə yenə də o özünü və başqalarını yaranmış təhlükədən xilas etmək üçün qanunun əksinə əməl etməlidir.

1. İztirari vəziyyətin əksinə olaraq icbari hallarda təhdid və hədə-qorxuya əl atılır.

2. İcbari hallarda insan xoşagəlməz vəziyyətdən yaxa qurtarmaq üçün çarə axtarır və müxtəlif tədbirlərə əl atır.

İztirari vəziyyətdə isə insan xoşlamadığı şeylərə qarşı heç bir əksül-əməl göstərməyir (yəni heç bir çarə axtarmayır). Amma bütün bunlarla yanaşı istər icbari, istərsə də iztirari halları hamıya aid etmək olmaz. Yəni onları insan vəzifəsinin ümumi şərtlərindən hesab etmək olmaz. Çünki əvvəla, bunun insanın dəf etməli olduğu zərər və xətərlərlə, sonra isə ikrah üzündən tərk etmək istədiyi işlərlə bağlılığı vardır.

Bunu da qeyd edək ki, insan heç vaxt məcburiyyəti və iztirari vəziyyəti bəhanə gətirərək cəmiyyətin və dinin zərərinə olan işlər görməməlidir. Amma öhdəsinə düşən vəzifələrin bəzilərinin verəcək zərər və xəsarətlərinə dözməli və çətinliklərə sinə gəlməlidir.

Bura qədər dediklərimiz bütünlüklə insanın öhdəsinə düşən vəzifələrin hansı şərtlər əsasında icra edilməsinə aid idi. Yəni o, öhdəsinə düşən vəzifələri yalnız qeyd olunan şərtlər çərçivəsində yerinə yetirə bilər. Demək, qeyd olunan şərtlər olmadıqda, insanın öhdəsinə heç bir məsuliyyət düşməməlidir. Bütün bunlarla yanaşı, bir sıra şərtlər də vardır ki, biz onları əməllərin «düzgünlük şərti» adlandırırıq.

Bildiyimiz kimi, bütün şəri məsələlər bir sıra düzgün xüsusiyyət və şərtlər əsasında icra olunmalıdır. Deməli, lazımi şərtlər mövcud olmayınca, insan öhdəsinə düşən vəzifəni münasib qaydada yerinə yetirə bilməyəcəkdir. Yerinə yetirərsə də, onu batil və əsassız fərz etmək lazımdır. Vəzifələrin icrasına lazım olan şərtlər kimi, biz burada onlardan bir neçəsinin zəruri olduğunun şahidi oluruq. Vəzifə şərtləri ümumi və xüsusi olduğu üçün onlar iki (ümumi və xüsusi) qismə bölünür. Xüsusi şərtlərin özünəməxsus əməlləri vardır. Belə ki, bu şərtlər yalnız ona əməl olunduqda məlum olmağa başlayır. Ümumi şərtlər də öz növbəsində bir neçə qismə bölünür və onlar haqda bir qədər sonra danışacağıq.

Məntiq alimlərinin dilincə desək, vəzifələrin ümumi şərtləri ilə düzgünlüyün ümumi şərti arasında «bir cəhətdən ümumilik və xüsusilik» rabitəsi mövcuddur. Yəni bəziləri həm vəzifə, həm də düzgünlük şərtidir. Bəziləri isə vəzifə şərtidir, amma düzgünlük şərti deyildir və bəziləri düzgünlük şərtidir, amma vəzifə şərti deyildir.

Əlbəttə düzgünlük şərtləri də öz növbəsində üç qismə bölünür. Onlardan bəziləri həm ibadi, həm də müamilə məsələləri üçün düzgünlük şərti hesab olunur. Bəziləri isə yalnız ya ibadi və ya müamilə üçün düzgünlük şərti sayılır.

Həm vəzifə, həm də düzgünlük şərtlərinə aid olan şərt ağıldır. Əqli çatışmamazlığa düçar olan şəxslər heç bir vəzifə daşımadıqları üçün şəri hökmləri də icra etməməlidirlər. Məsələn, əqli çatışmamazlığa düçar olan şəxslərin naib olaraq başqalarının yerinə həccə getməyi, namaz qılmağı və camaat namazlarında imamla (pişnamaz) iqtida edənlər arasında dayanmağı düzgün deyildir.

Qüdrət və bacarıq da əql kimi həm vəzifə, həm də düzgünlük şərti sayılır. Məcburiyyət üzündən hər hansı bir işə mükəlləf olan şəxsin üzərindən məsuliyyətin götürülməsi də buna aiddir. Belə ki, əgər müamilə və evlənmə icbari şəkildə olsa, şəri qanunlara əsasən batil hesab olunacaqdır. Yalnız vəzifə şərti olub, düzgünlük şərti hesab olunmayanlardan biri də insanın həddi-büluğa çatmasıdır. Büluğ həddinə çatmayan uşaq heç bir işə mükəlləf deyildir, amma əgər yaxşını pisdən ayırmaq həddinə çatıbsa və həddi-büluğ şəxslər kimi üzərinə düşən vəzifənin öhdəsindən gələ bilərsə, yerinə yetirdiyi işlər düzgün hesab olunacaqdır. Belə olduğu bir halda yeniyetmə yaşına çatmayan bir uşaq həm camaat namazlarında imam, həm də iqtida edən ola bilər. Belə bir uşaq başqalarının əvəzinə naib kimi də ibadi məsələləri icra edə bilər. Beləliklə məlum olur ki, həddi-büluğa çatmaq ibadi məsələlərdə düzgünlük şərti hesab olunmur. Müamilə məsələlərində necə?

Alimlərin bəziləri həddi-büluğa çatmağı müamilə məsələlərində əsas şərtlərdən biri hesab edir. Onların fikrincə yaxşını pisdən ayıra bilən uşaq müstəqil olaraq nə özü, nə də başqaları üçün müamilə edə bilər. Belə uşaqların alqı-satqıda iştirak etməsi, bir şeyi kirayə verməsi, əqd oxuması və s. işlər düzgün deyildir. Başqa alimlərin nəzərinə görə isə, həddi-büluğa çatmış uşaq özü üçün müamilə edə bilməsə də, başqaları tərəfindən bu kimi məsələlərdə naiblik vəzifəsini icra edə bilər. Məlumat və agahlıq, həmçinin qeyri-iztirari hallar vəzifə icrası üçün mühüm şərtlərdən biri olsa da, düzgünlük şərti hesab olunmur. Bu səbəbdən də hər hansı bir iş – istər ibadi olsun, istərsə də müamilə – digər şərtlər baxımından tamamilə düzgün yerinə yetirilsə və onu yerinə yetirən şəxsin bundan xəbəri olmasa da qanuni hesab olunur. İztirari halda həyata keçirilən müamilə və evlənməni dediklərimizə misal çəkmək olar. Məsələn, əgər bir şəxs pula böyük ehtiyac duyduğu bir halda çox sevdiyi bir evi satarsa, etdiyi müamilə tamamilə qanuni hesab olunur. Və ya əgər evlənməyə meyli olmayan, amma bunun hər ikisinin (və ya birinin) sağlamlığı üçün zəruri olduğunu nəzərə alaraq evlənməyə razılıq verən şəxslər üçün oxunan əqd tamamilə qanuni hesab olunur. Buradan belə məlum olur ki, məcburi və iztirari müamilə arasında müəyyən fərqlər vardır. Məcburi müamilə qeyri-qanuni, iztirari müamilə isə tamamilə düzgün və qanunidir. Soruşa bilərsiniz ki, məcburi müamilə ilə iztirari müamilə arasında nə kimi fərq vardır? Belə ki, insan istər ehtiyac üzündən, istərsə də hədə-qorxu əsasında evini satarsa hər iki halda o, bu işi razılığı olmadan görür. Demək hər iki halda insan zərəri dəf etmək üçün yaranmış şəraitə tabe olur və bu işi qəlbi narahatlıqla həyata keçirir.

Cavabında deyirik: Peyğəmbər (s) ilahi qanunlara əsasən, icbari müamiləni haram, iztirari müamiləni isə halal etmişdir. İstər məcburiyyət, istərsə də iztirari vəziyyətlə üzləşmiş şəxs ehtiyacını dərhal ödəyə biləcək bir şeyə göz dikir. Amma ən başlıca fərqi bundan ibarətdir ki, məcburiyyət qarşısında olan insan onu nəyəsə vadar edən şəxsin tələblərini ikrah hissi ilə qəbul edir. Burada qanun vadar olunan şəxsi himayə edir. Vadar edən şəxsin müamiləsini isə qeyri-qanuni hesab edir. İztirari vəziyyətə düşmüş şəxs isə birbaşa pula ehtiyac duyur və iztirari müamilə yolu ilə ehtiyac duyduğu miqdarı ələ gətirmək istəyir. Belə olduqda, əgər qanun iztirari vəziyyətə düşmüş şəxsi himayə etmək istərsə, gərək müamilənin düzgünlüyünü və qanuni olduğunu elan etsin. Çünki əgər belə bir müamilənin qeyri-qanuni oluduğunu elan edərsə, zərəri yalnız iztirari vəziyyətə düşmüş şəxs çəkəcəkdir. Məsələn, əgər yuxarıda qeyd olunan misalda evin müamilə olunmasını qeyri-qanuni elan edərsə, müamilə batil və əsassız hesab olunacaqdır. Nəticədə nə evi alan şəxs ona sahib olacaq, nə də onu satan şəxs pul əldə edə biləcəkdir. Beləliklə, iztirari vəziyyətə düşmüş şəxs qarşılaşdığı çətinliyin öhdəsindən gələ bilməyəcəkdir. Bu səbəbdən də fiqh alimlərinin müamiləni qeyri-qanuni qəbul etməsi, məcbur olan şəxsin xeyrinə olacaqdır. İztirari müamilələri qeyri-qanuni hesab etmək isə, iztirari vəziyyətə düşmüş şəxsin əsla xeyrinə olmayacaqdır. Burada başqa bir sual meydana gəlir. O da bundan ibarətdir ki, görəsən vəziyyətdən sui-istifadə edərək iztirari vəziyyətə düşmüş şəxsin mallarını ucuz qiymətə alan şəxsin müamiləsini qanuniləşdirmək olarmı? Əlbəttə yox! Belə olduqda müamilə qeyri-qanuni hesab olunacaqdır. Amma müamilə yenə də həm iztirari vəziyyətə düşmüş şəxs, həm də bundan istifadə edən üçün düzgün olacaqdır. Müamilə, tərəflərdən biri üçün qanuni, digəri üçün qeyri-qanuni ola bilər və belə olduqda müamilədən bəhrələnən şəxs malın həqiqi qiymətini ödəməlidirmi?

Vəzifə şərti deyil, yalnız düzgünlük şərti hesab olunanlardan biri də səlahiyyət və ləyaqətdir. İslam qanunlarına əsasən, əgər bir nəfər ictimai işlərdən birini görmək istərsə – məsələn evlənmək və ya müstəqil müamilə aparmaq yolu ilə şəxsi var-dövlətinə yiyələnmək istəyirsə, bir qədər əvvəl işarə etdiyimiz ümumi şərtlərlə yanaşı [yəni həddi-büluğ, əql, qüdrət və ixtiyar] gərək bu işə səlahiyyəti də çatmış olsun. Daha dəqiq desək, hər hansı bir şəxsin öhdəsinə götürəcəyi işə ləyaqəti çatmalıdır. Demək insanın aqil, muxtar, həddi-büluğ və qüdrətli olması bəzi ictimai məsələlərin icrası üçün heç də kifayət etməyir. Ailə qurmaq istəyən hər bir həddi-büluğa çatmış oğlan və qız ilk növbədə evlənməyin nə olduğunu və onun həqiqi məfhumunu dərk etməlidir. O, ətrafda baş verən cərəyanları araşdırmağı bacarmalı və maddi-mənəvi çətinliklərə sinə gərməyə qadir olmalıdır. Bir sözlə, belə şəxslər gələcək müqəddəratını həll edəcək işlərə kor-koranə yanaşmamalıdır. Vərəsəlik yolu ilə çatan var-dövləti də, həddi-büluğa çatan oğlan və qızlara dərhal vermək olmaz. Onlar həddi-büluğa çatsalar da, adətən həyat təcrübəsi əldə edə bilməzlər. Bu səbəbdən də çatacaq var-dövləti ixtiyarlarına qoymazdan əvvəl onlar bir neçə dəfə sınanmalıdırlar. Əgər onlar cismi həddi-büluğla yanaşı, əqli büluğa da çataraq şəxsi var-dövlətlərindən lazımi qaydada istifadə edə bilərlərsə, vərəsəlik yolu ilə çatacaq miras onların öz ixtiyarına qoyulmalıdır. Əks təqdirdə, onların şəri və qanuni vəlisi yenə də onları öz ixtiyarında saxlayacaqdır. Nisa surəsinin 6-cı ayəsində deyilir: