Agahlığın bu növü digər agahlıq növləri ilə tamamilə fərqlidir. Peyğəmbər həm ilahi, həm də insani agahlıqlara malik olur. Həm Allahın, həm də insanların istəyini dərk etmiş olur. Amma bu heç də o demək deyildir ki, Peyğəmbər insanların mənəvi sarsıntılarını hiss etməklə tamamilə onlara qapılır, öz Allahını unudur və ya Ona şərik qoşmuş olur. Yəni bir hissəsi Allahda və digər bir hissəsi isə insanlarda olmaqla ikiqütblü, ikicəhətli deyildir. Onun qəlbi insanlarla ünsiyyətdə olmaqla, Allaha ibadətdə rahatlıq tapır. Arzu və hədəfləri Allah və insanlar arasında iki hissəyə bölünməyir. Əhzab surəsinin 4-cü ayəsində bu haqda deyilir:

Bir ürəklə iki dilbərə sahib olmaq olmaz. Peyğəmbərlər tohid (təkallahlıq) qəhrəmanlarıdır. Onların gördükləri işlərdə, arzu və istəklərində şirkə yol verilməyir. Allahın ad və sifətlərinin təcəllisi olan bütün varlıqları sevir və onlara eşq və məhəbbət gözü ilə nəzər salırlar.

Övliyaların dünyaya olan eşqi həqiqətə olan eşqlərinin nuru və təcəllisidir. İnsansevərlik və onların dərdlərinə şərik olmaq hissi övliyalarda ilahi mənbədən qaynaqlanır. Yeganə hədəf və arzuları varsa da o, insanları son mərhələyə, yəni Allahın haqq dininə hidayət etməkdir.

Peyğəmbərlər hər şeyi Allahı dərk etməkdən başlayır və bu onları Allaha daha da yaxınlaşmağa sövq edir. Onların təkamülə doğru qət etdikləri bu yol «insanlardan Allaha doğru apran yol» adlanır. Keçirdikləri bu hissiyyat onları bir an olsun belə, rahat buraxmayır.

Bu səfər başa çatdıqdan sonra həqiqətlə, həqiqətdə səfər adlanan başqa bir mərhələ başlanır. Burada artıq onlar təkamülün başqa bir mərhələsinə nail olurlar. Övliya burada da dayanmağın nə olduğunu bilməyir. Həqiqəti dərk edərək müəyyən mərhələləri keçdikdən sonra, Allah tərəfindən peyğəmbərliyə təyin olunur və mərhələ baxımından üçüncü – haqdan (Allahdan) insanlara (və ya həqiqətdən insanlara) adlanan yeni səfərə qədəm qoyur. Burada o, bir daha insanlara tərəf qayıdır. Amma bu qayıdış ilk mərhələyə qayıtmaq və ələ gətirdiklərini itirmək mənasında deyildir. O, nail olduğu şeylərlə insanlara tərəf qayıdır və öz Allahından bir an olsun belə ayrılmayır. Bu səfər haqdan insanlara doğru qayıdış da adlanır. Və bu peyğəmbərlərin üçüncü təkamül mərhələsidir. Peyğəmbərlik və ikinci mərhələnin (səfərin) sonunda əldə olunan təkamül, peyğəmbərlərdə ilahi agahlıq və hissiyyatla insanlara qarşı agahlıq və hissiyyatın [məhəbbətin] yaranmasına səbəb olur.

İnsanlara doğru qayıtmaqla təkamülün dördüncü mərhələsinə qədəm qoyur və bu sonuncu mərhələ (səfər) insanlarda həqiqi seyr adlanır. O, insanlar arasında olduğu müddət ərzində onları şəriət vasitəsi ilə haqqa hidayət edir. Və bu sonu bilinməyən ilahi kamala doğru yönələn yoldur. Yəni burada peyğəmbərlər haqq-ədaləti və insani dəyərləri meyar tutaraq bəşəriyyətin yatmış istedadlarını üzə çıxarmış olurlar.

Buradan belə məlum olur ki, ziyalının hədəf hesab etdiyi şey peyğəmbərlər üçün Allaha yaxınlaşmaq üçün qət etdiyi mərhələlərdən birini təşkil edir. Ariflərə gəldikdə isə, onlar özlərini peyğəmbərlərin keçdiyi yolun başlanğıcında durduqlarını iddia edirlər.

İqbal peyğəmbərlik və arifanə agahlığın arasında olan fərqi belə bəyan edir:

«Həzrət Məhəmməd (s) meraca qalxdı və oradan qayıtdı. Əbdül Qüddus Gəngəhi adlı təriqət şeyxlərindən biri deyir:

And olsun Allaha, əgər mən elə bir mərhələyə çatsaydım heç vaxt yerə qayıtmazdım». İqbal sonra deyir: «Bəlkə də sufi ədəbiyyatında bu iki növ agahlığın fərqini bəyan edən belə bir gözəl ifadə tapmaq mümkün olmaz. Arif həqiqətə və irfani agahlığa nail olduqdan sonra, bir daha bu dünyaya qayıtmaq istəmir. Əgər zərurət üzündən qayıdarsa da, onun bu qayıdışı bəşəriyyət üçün bir o qədər də səmərəli olmur. O, qayıdaraq zaman cərəyanına daxil olur və qarşısına, baş vermiş tarixi hadisələri nəzərdən keçirmək, insanların arzuladığı yeni dünya yaratmaq məqsədini qoyur.»

Biz hələlik irfani təfsir və ibarətlər, onların düz olub-olmaması haqda söhbət açmaq istəmirik. Bizə məlum olan budur ki, peyğəmbər hər şeydən əvvəl özündə ilahi dərd hiss edir. O, Allaha doğru ucalır və mənəvi susuzluğunu həqiqət çeşməsi ilə dəf edir. Sonra o, özündə ümumbəşəri dərd hiss etməyə başlayır. Onun keçirdiyi hissiyyatlar adi ziyalının keçirdiyi hissiyyatlarla tamamilə fərqli və müqayisəolunmazdır. Çünki ziyalının keçirdiyi hisslər sadə və bəşəri, peyğəmbərin keçirdiyi hisslər isə əldə etdikləri agahlıqlar kimi dərin və vəsfedilməzdir.

Şəxsiyyəti hamıdan üstün olan və bütün insani dəyərlərə yiyələnən peyğəmbərlər daim cəmiyyət içində olduqları üçün onların mənəvi ağrı və sarsıntılarını hamıdan daha çox dərk edir və sevinc və kədərlərində onlara şərik olurlar.

Tövbə surəsinin 128-ci ayəsində bu mətləbə işarə olunaraq deyilir:

Kəhf surəsinin 6-cı ayəsində deyilir:

İnsanların aclığından, kasıbçılıqlarından, məhrumiyyətlərindən mənəvi sarsıntı keçirən və müsəlman məntəqələrinin bir guşəsində kiminsə aclıqdan əziyyət çəkdiyini nəzərə alan Peyğəmbər (s) gecələrinin bir çoxunu ac yatırdı.

Əli (ə), Osman ibni Huneyfə yazdığı məktubların birində bu mətləbə işarə edərək buyurur:

Amma bütün bunları adi insanların bir-birlərinə qarşı bəslədikləri sadə ürək ağrısı və mehribançılıqlarla müqayisə etmək olmaz. Peyğəmbər, bu ilahi məqama təyin olunmazdan əvvəl sair insanlar kimi hamının keçirdiyi hisləri keçirir və lazım gəldikdə hamı kimi o, da qarşılaşdığı cərəyanlara qarşı öz əksül-əməlini göstərirdi. Peyğəmbərliyə təyin olunduqdan sonra isə, vücudunda ani dəyişikliklərin baş verdiyini və qəlbində ilahi nurun şölələndiyini hiss etməyə başlayır.

Peyğəmbərlərin qurduğu cəmiyyət, ziyalıların qurduğu cəmiyyətdən bir çox xüsusiyyətlərlə fərqlənir. Ən mühüm fərqlərdən biri bundan ibarətdir ki, peyğəmbər bəşəriyyətin yatmış fitri istedadlarını oyadaraq onlara yeni şüur və agahlıq verir.

Peyğəmbər özünü «muzəkkir» – yəni xəbər verən, agah edən adlandırır və insanda bütün varlıq aləminə qarşı xüsusi diqqət yaradır. Onun özünə olan agahlığını ümumbəşəri agahlığa çevirir. Amma ziyalı isə ən çoxu onların fərdi agahlığını ictimai agahlığa, milli və ya sinfi mənafeyə çevirir.