Tarixə üç şəkildə tərif vermək olar. Həqiqətdə bir-biri ilə yaxın əlaqəli eyni zamanda, tarixə aid olan üç elm vardır. (Burada elm həm hərfi mənada, həm də agahlıq mənasındadır.)

1. İnsanın keçmişdəki vəziyyət və yaşayışı, hadisə və olayları haqqında olan elm və agahlıqdır. Bunu əksi indiki zamandır – yəni, haqqında danışılan zaman – zamana aid olan hər bir hadisə və olay, «günün hadisəsi» və «günün prosesi»; belə hadisələri qeydə almaq qəzetlərin işidir. Həmin hadisələr vaxtı ötən kimi tarixin bir hissəsi hesab olunur. Deməli, bu mənada tarix elmi ötmüş və baş vermiş hadisələr, keçənlərin yaşayışı, məişəti və başlarına gələnlər haqqında elmdir. Şərhi-hallar, tarixnamələr, fəthnamələr və s. tarix əsərləri – bütün millətlərdə belə əsərlər yazılıb və hal – hazırda da yazılır – bu qəbildəndir.

Bu mənada, tarix elmi bir sıra qanun və qaydaları – tarixi qayda-qanunları əhatə edən külli elm deyil, bir sıra fərdi və şəxsi iş və hadisələri əhatə edən cüzi elmdir. İkincisi, tarix elmi bu mənada «əqli» deyil, «nəqli» elmdir, üçüncüsü isə, indiyə deyil, keçmişə aid olan elmdir. Biz belə bir tarixi, nəqli tarix adlandırırıq.

2. Keçmişdə olmuş hadisələrin araşdırılmasından və təhlilindən əldə edilən, keçmişdəkilərin həyatına hakim olmuş tarix qanunları və qanunauyğunluqları haqqında elmdir. «Nəqli tarixin» əsasını təşkil edən keçmiş olay və hadisələr, bu elmin yalnız giriş hissəsidir. Daha dəqiq desək, bu mənada, olaylar tarix üçün təbiət elmləri mütəxəssisinin laboratoriyada analiz etdiyi maddələr rolunu oynayır. Bu halda, mütəxəssis onları araşdıraraq həmin maddələrin xasiyyətini və ümumi qanunauyğunluqlarını kəşf edir. Tarixçi, tarixi hadisələri araşdırmaqla elə qanunlar axtarır ki, keçmişdə baş vermiş və hal-hazırda baş verən oxşar hadisələrə tətbiq edilə bilsin. Biz belə bir tarixi, «elmi tarix» adlandırırıq. Elmi tarixin mövzusu keçmişə aid olan hadisələri araşdırmaq olsa da, tapdığı qanunlar keçmişə məxsus deyildir. Onu müasir və gələcək hadisələrə də aid etmək olar. Tarixi, çox mühüm bir elmə, onu insan agahlığının mənbələrindən birinə çevirən və onu insan gələcəyi üzərində hakim edən də məhz bu cəhətdir.

Təcrübi elm mütəxəssislərinin işi ilə tarixçinin işi arasında fərq ondan ibarətdir ki, mütəxəssisin araşdırdığı maddələr hal-hazırda da mövcuddur və bütün təcrübə və çıxarılan nəticələr də praktikidir və gözlə görülür. Ancaq tarixçinin işlətdiyi əsas maddələr, keçmişdə baş vermiş olaylardır. Hal-hazırda onlar mövcud deyil və bizim onlar haqqında yalnız azacıq məlumatımız vardır. Tarixçi də məhkəmə hakimi kimi, işi öz gördüyünə əsasən deyil, bir sıra şahidlərin verdiyi məlumat əsasında təhlil edir. Elə buna görə də, tarixçinin təhlili, məntiqi və əqli təhlildir. Tarixçi öz təhlilini, ağıl laboratoriyasında dəlil və müqayisə vasitəsilə həyata keçirir. Bu cəhətdən də, tarixçinin işi, təcrübi elmlər mütəxəssisinin işindən daha çox filolosfun işinə bənzəyir.

Elmi tarix də, əqli tarix kimi keçmişə mənsubdur. Ancaq, nəqli tarixin əksinə olaraq, cüzi deyil, külli elmdir. Adından da göründüyü kimi nəqli deyil, əqli elmdir.

Əslində elmi tarix, ictimaiyyət elminin bir hissəsi, yəni keçmiş cəmiyyətlərin araşdırılmasıdır. İctimaiyyətin mövzusu, keçmiş və müasir cəmiyyətləri araşdırmaqdır. Əgər sosiologiyanı yalnız müasir cəmiyyətə aid etsək, elmi tarix və sosiologiya bir-birinə bağlı və bir-birinə yaxın olan iki elm hesab olunacaq.

3. Tarixi fəlsəfə, yəni cəmiyyətlərin bir mərhələdən o biri mərhələyə keçid və yerdəyişməsi, bu yerdəyişmə üzərində hakim olan qanunauyğunluqlar haqqında elm. Başqa sözlə, hal-hazırda cəmiyyətlərin nədən ibarət olması haqqında olan elm.

Oxucuların belə bir sual verməsi mümkündür: Ola bilər ki, cəmiyyətlər həm «indiyə» həm də «keçmişə» malik olsunlar və onların keçmişi «elmi tarixin» və müasir dövrü isə «tarixi fəlsəfə» adlı başqa bir elmin mövzusu olsun? Halbuki bunların ikisinin bir yerdə olması mümkün deyildir. Çünki, keçmiş bir növ sükunət və indi isə hərəkət deməkdir. Bunlardan birini seçmək lazımdır. Bizim keçmiş cəmiyyətlər haqqında təsəvvürümüz «olmaq»lardan, ya da «idi»lərdən ibarət olmalıdır.

Oxucunun öz iradını daha geniş formada bəyan etməsi də mümkündür. Ümumi götürdükdə, bizim dünya və dünyanın bir hissəsi olan cəmiyyət haqqında təsəvvürümüz, hərəkətsiz və sakitcə yerində durmuş işlər haqqında, ya da dinamik və daim hərəkətdə olan işlər haqqında olan təsəvvürdür. Əgər, dünya, yaxud cəmiyyət hərəkətsizdirsə, deməli o, «olmağa» deyil, «idi»yə malikdir, yox əgər dinamik və hərəkətlidirsə, deməli onun «olmağı» var, «indi»si isə yoxdur. Elə buna görə də fəlsəfi məktəblərin bölünməsində əsas prinsip fəlsəfi sistemlərin iki yerə bölünməsidir. «İdi» və «olmaq» fəlsəfələri. «İdi» fəlsəfəsi, olmaq və olmamağın cəmini qeyri-mümkün sayır. Onlar belə zənn edirlər ki, əgər olmaq varsa, olmamaq yoxdur və əgər, olmamaq varsa, olmaq yoxdur. Deməli gərək bunların ikisindən birini seçəsən. Olmaq zəruri olduğuna görə, cəmiyyətə durğunluq hakimdir. Ancaq «olmaq» fəlsəfəsi, olmaq və olmamağın eyni anda varlığını mümkün sayır və bunun bariz misalı hərəkətdir. Hərəkət eyni halda bir şeyin olması və olmamasıdır. Deməli, «idi» və «olmaq» fəlsəfələri varlıq barəsində tamamilə iki zidd baxışdır və bunlardan biri seçilməlidir. Əgər biz birinci qrupa qoşulsaq, gərək cəmiyyətlərin «idi»yə malik olduğunu və «olmağa» malik olmadığını zənn edək və əksinə əgər ikinci qrupa qoşulsaq, cəmiyyətlərin «olmağa» malik olduqlarını və «idi»yə malik olmadıqlarını fərz etməliyik. Deməli, bizim ya söylənilən mənada «elmi tariximiz» var və «tarixi fəlsəfə»miz yoxdur. Ya da «tarixi fəlsəfəmiz» var, «elmi tariximiz» yoxdur. Cavab budur: Varlıq, puçluq, hərəkət, durğunluq və ziddiyyətin olmaması prinsipi haqqında bu növ düşüncə, qərb təfəkkürünə xasdır və varlığın fəlsəfi məsələlərindən və xüsusilə də, «vücudun önəmliyi» məsələlərindən agah olmamasından irəli gəlir.

Əvvəla qeyd etməliyik ki, «idi» sükuna bərabərdir. Başqa sözlə, sükun «idi»dir, hərəkət olmaqla olmamağın cəmidir. Bu bəzi qərb fəlsəfə məktəblərinin düçar olduğu səhvlərdəndir.

İkincisi, burada qeyd olunanların həmin fəlsəfi məsələyə heç bir dəxli yoxdur. Burada söylənilənlər, cəmiyyətin də bütün canlı varlıqlar kimi iki növ qanunun üzərində qurulduğunu çatdırır: Birinci növ qanunlar hər növün öz daxilində hakim olmasını, ikinci növ qanunlar isə, növlərin inkişafına, dəyişməsinə və bir-birinə çevrilmələrinə aiddir. Biz birinci növ qanunları «idi», ikinci növ qanunları isə «olmaq» adlandırırıq. Elə bəzi sosioloqlar da bu mətləbə fikir veriblər. Oqust Kont da onlardan biridir. Reymont Aron deyir:

«Dinamiklik və stabillik, Oqust Kont sosialogiyasının iki əsas mehvəridir. Stabillik, Oqust Kontun ictimai icma adlandırdığı mövzunun mütaliəsindən ibarətdir. Cəmiyyət nəhəng bir orqanizmə bənzəyir. Bir bədənin işini onu üzvi olduğu cəmiyyətin üzvləri arasında yerləşdirmədən araşdırmaq mümkün olmadığı kimi, dövlətin və siyasətin də araşdırılması, onları müəyyən tarixi dövr və cəmiyyətdə yerləşdirmədən mümkün deyildir. Dinamiklik ilk növbədə bəşərin keçdiyi ardıcıl mərhələlərin sadə vəsfindən ibarətdir.(İctimaiyyətdə fikrin əsas mərhələləri, səh-110.)

Canlı varlıqların hər hansı növünü nəzərdə tutsaq – məməlilər, sürünənlər, quşlar və s. – öz növlərinə aid olan müxtəlif qanunlara malikdirlər. Nə qədər ki, o növ çərçivəsindədirlər, həmin qanunlar ona hakimlik edir. Bir heyvanın rüşeymi, sağlam və xəstə olması, yemək tərzi, çoxalma və körpə tərbiyəsi, mühacirəti buna misaldır. Bu dövr və ya hərəkətlərin özünə xas qanunauyğunluqları vardır

Ancaq növlərin dəyişməsi və təkamülü nəzəriyyəsinə əsasən, hər növün öz qanunlarından savayı, növlərin dəyişilməsi və təkamülünə, sadə növün daha ali növə keçməsinə aid olan qanunlar da var. Çox güman ki, bu, qanunlar fəlsəfəsi şəklinə düşən və «təkamül fəlsəfəsi» adlanan «biologiya» elmi deyil, qanunlar məcmuəsidir.

Cəmiyyət də (canlı vücud hesab olunarsa) iki növ qanuna malikdir: Yaşayış qanunları; təkamül qanunları. Biz, mədəniyyətlərin yaradılması və dağılması səbəblərinə, ictimai həyatın şəraitinə, bütün dövrlərdə və dəyişikliklərdə cəmiyyətlərə hakim olan ümumi qanunlara aid olan şeyi, cəmiyyətlərin «idi» qanunu adlandırırıq. Ancaq, cəmiyyətlərin bir dövrdən başqa dövrə, bir sistemdən başqa sistemə keçməsi qanunlarına cəmiyyətlərin «olma» qanunu deyilir. Gələcək bəhslərdə onların fərqi daha aydın görünəcək.

Deməli, tarix elmi üçüncü mənada, cəmiyyətin bir mərhələdən başqa mərhələyə keçməsi və təkamülü haqqında olan elmdir. Biz bunları, «elmi tarix» adlandırdığımız məsələlərlə səhv salmamaq üçün «tarixi fəlsəfə» adlandırırıq. Adətən, cəmiyyətin qeyri-təkamül hərəkətlərinə aid olan «elmi tarix»in məsələləri ilə cəmiyyətin təkamül hərəkətlərinə aid olan «tarixi fəlsəfə» məsələləri arasında fərq qoyulmur və elə bu məsələnin özü bir çox poroblemlər və səhvlər doğurur.

Tarixi fəlsəfə – elmi tarix kimi – cüzi deyil, ümumi və külli elmdir. Nəqli deyil, əqli elmdir. Ancaq elmi tarixin əksinə olaraq, cəmiyyətin «idi»si yox, «olmağı» haqqında olan elmdir. Həmçinin, elmi tarixin əksinə olaraq, tarixi fəlsəfə məsələlərinin tarixi olmasını gücləndirən keçmiş zamana aid olmaları deyil, keçmişdən başlayıb indiyə qədər davam edən və gələcəkdə də davam edəcək proseslərə aid olmalarıdır. Belə məsələlər üçün, zaman yeganə amil deyil, bir neçə amildən biridir.

Tarix elmi hər üç mənada faydalı və xeyirli elmdir. Hətta nəqli tarix – yəni, şəxslərin həyatından bəhs edən tarixnamələr də xeyirli ola bilər. Bu onların hansı şəxsin həyatına aid olmalarından, onların həyatının hansı asbektlərini işıqlandırmasından asılıdır. İnsan, «mühakat qanunu»nun da hökmü ilə müasir insanların xasiyyəti, rəftar və qərarlarının təsiri altına düşdüyü kimi, öz müasirlərinin həyatı onun üçün ibrət və təcrübə olduğundan, nəhayət, öz müasirlərindən ədəb, yaşayış qaydaları və s. öyrəndiyi kimi, həmin qanunun hökmünə əsasən keçmişdəkilərin başına gələnlərdən bəhrələnir. Tarix, keçmişi indiyə çevirən canlı film kimidir. Elə buna görə də, Qurani-kərim, «nümunə» olmağa səlahiyyəti çatan şəxsiyyətlərin həyatından ibrətamiz əhvalatlar bəyan edir və onları, ülgü qərar verməyi məsləhət görür. Quran, Peyğəmbər (s) haqqında buyurur:

İbrahim (ə) barəsində isə belə buyurur:

Quran, bəzi şəxsləri nümunə göstərdiyi yerdə onların dünyəvi şəxsiyyətlərinə fikir verir, əxlaqi və insani şəxsiyyətlərini nəzərdə tutur. Quran, Loğman adlı qara quldan – o, nə padşah olub nə də filosof, nə varlı olub, nə də mənsəb sahibi. Sadəcə geniş düşüncəli bir quldur – danışarkən onu «həkim» deyə, yad edir və onu dünyada «hikmət»li sayır. Ali-fironun «mömini» və ali-yasinin «mömini» də onun kimidir.

Biz, tarix və cəmiyyəti islam dünyagörüşü nöqteyi-nəzərindən bəyan etdiyimiz bu kitabda təkcə, «elmi tarixə» və «tarixi fəlsəfə»yə nəzər salacağıq. Çünki bunlar ümumi dünyagörüşü çərçivəsində yerləşirlər. Elə buna görə də, bu iki elm haqqında söhbətimizi bir az genişləndiririk və əvvəl elmi tarixdən başlayırıq.

Müqəddimə olaraq qeyd etməliyik ki, elmi tarix keçən bəhslərdə bəyan etdiyimiz mətləblər üzərində qurulub. Həmin mətləb, cəmiyyətin fərddən ayrı və müstəqil şəxsiyyətə malik olmasıdır. Əgər cəmiyyətin fərdlərdən müstəqil və ayrı əsası mövcud olmazsa, fərdlərdən və onlara hakim olan qanunlardan savayı heç bir şey olmayacaq və nəticədə elmi tarix mövzusuz qalacaqdır. Tarixin qanuna malik olması, tarixin təbiətə malik olmasının, onun təbiətə malik olması da, cəmiyyətin təbiətə malik olmasının bir hissəsidir. Elmi tarix barəsində aşağıdakı məsələlər araşdırılmalıdır:

1. Elmi tarix, əvvəldə işarə etdiyimiz kimi, nəqli tarixə əsaslanır. Nəqli tarix, elmi tarixin laboratoriyasına lazım olan xammaldır. Deməli, əvvəldə bilməliyik ki, nəqli tarixə etimad etmək olar, yoxsa yox? Əgər etimad oluna bilməzsə, keçmişdə cəmiyyətlər üzərində hakim olmuş qanunlar haqqında hər hansı bir elmi tədqiq puç və mənasızdır.

2. Fərz edək ki, nəqli tarix mötəbərdir və cəmiyyətdə fərdlərdən müstəqil olan şəxsiyyət və təbiətə malikdir. Bu zaman, tarixi hadisələrdən ümumi qanun və prinsiplərin çıxarışı, insani məsələlər və tarixi hadisələrdə «səbəb və nəticə» qanununun hakimliyindən asılıdır. Belə olmazsa, tarix üzərində səbəblər hakimdir və əgər belədirsə, bəs insanın azadlıq və ixtiyarı necə olacaq?

3. Tarix, maddi və materialist təbiətə malikdirmi? Tarix üzərində hakim qüvvə maddi qüvvədirmi və bütün mənəvi qüvvələr, maddi qüvvəyə tabe olan ikinci dərəcəli qüvvə sayılırmı? Və yaxud əksinə, tarixin təbiəti mənəvi təbiətdir və tarixə hakim qüvvə mənəvidir və maddi qüvvələr ikinci dərəcəlidirlər? Yəni, tarix öz zatında «idealist»dir. Yaxud da, üçüncü bir ehtimal da vardır: Tarixin təbiəti qarışıqdır və müxtəlif maddi və mənəvi qüvvələr, bir-biri ilə həmahəng və bəzən də bir-birinə zidd olaraq tarix üzərində hakimlik edirlərmi?