İnsan fizioloji cəhətdən canlıların ən mükəmməlidir və o, insani təkamül adlanan xüsusi bir istedada, insani xüsusiyyətlərin yaratdığı vücud və şəxsiyyətə malikdir. Bu şəxsiyyət, bir sıra təcrübə və təlimlər nəticəsində fikri, fəlsəfi və elmi xüsusiyyətlərə malik olur və bununla da «əxlaq» adlanan digər xüsusiyyətin təsiri altına düşür. Bu xüsusiyyətin təsiri ilə də, «yaxşı» və «pisi» yaradır. Elə «incəsənət» və «din» xüsusiyyəti də bu cürdür. İnsan fikri və fəlsəfi cəhətlərdən bir sıra prinsiplər kəşf edir və həmin prinsiplər onun düşüncə bazisi olur. Bütün bunlar, insan vücudunun insani xüsusiyyətlərini təşkil edir.

İnsani xüsusiyyətlər birbaşa ictimai amillərin yaratdığı bir şeydir. O, doğulduğu anda heç bir xüsusiyyətə malik deyildir. Təsiri altında olduğu amillərdən asılı olaraq, istənilən forma və xüsusiyyəti qəbul etməyə hazır olan xammaldır. Bu mənada o, boş bir qaba, yazılmağa hazır olan ağ bir kağıza bənzəyir. Çünki, o qaba nə doldurulsa, o kağıza nə yazılsa, özündə onu əks etdirəcək. Xülasə, insanı «əşya»lıqdan çıxarıb «şəxs» formasına salan, ictimai iş adalanan xarici ictimai amillərdir. İnsan özü-özlüyündə «şey»dir və yalnız ictimai amillərin təsiri ilə «şəxs»ə çevrilir.

P.Rayanın «Tarixi materializm» kitabında» Plexanovun «Marksizmin əsas məsələləri» kitabından nəql edilir: «İctimai mühitin sifətləri, hər dövrün istehsal qüvvələrinin səviyyəsilə təyin olunur. Yəni, istehsal qüvvələrinin səviyyəsi təyin olunduqda, ictimai mühitin xüsusiyyətləri, ona bağlı psixologiya və mühitlə fikir və rəftar arasındakı qarşılıqlı əlaqə təyin olunur.»

Başqa bir yerdə yazır: «İstehsal qüvvələri vasitəsilə psixologiya təyin olunduqda, kökləri psixologiyada olan ideologiya da təyin olunur. Ancaq, ictimai münasibətlərdən doğan ideologiyanın müəyyən dövrdə yaşaması, qalması, və hakim təbəqənin mənafeyini müdafiə etməsi üçün, ictimai təsisatlarla təkmilləşməsi və güclənməsi lazımdır. Deməli həqiqətdə, ictimai təsisatlar təbəqəli cəmiyyətlərdə baxmayaraq ki, hakim təbəqənin qorunması və ideologiyanın qüvvətlənməsi üçün meydana gəlir, əslində ictimai münasibətlərin nəticələrindən sayılırlar. Sonuncu təhlilə əsasən, onlar istehsalın necəliyindən və xislətindən doğurlar. Məsələn, kilsə və məscidlər dini ayinlərin – bütün dinlərdə onun əsası məada imandır – yayılması üçündür. Məada inam istehsal vasitələrinin təkamül mərhələsindən doğan təbəqə parçalanmasına əsaslanan, xüsusi ictimai münasibətlərdən yaranır. Yəni, son təhlildə, məada inam, istehsal qüvvələrinin xislətinin nəticəsidir.»

Bu prinsipin əksi, «insan şəxsiyyətinin əsasları, onun yaradılışında yaradıcı amillər tərəfindən qoyulub» fikrinə əsaslanan digər bir insanşünaslıq prinsipidir. Doğrudur ki, insan – Əflatunun məşhur nəzəriyyəsinə zidd olaraq – formalaşmış şəxsiyyətlə dünyaya gəlmir, ancaq öz şəxsiyyətinin əsas xüsusiyyətlərinə doğulduğu anda malik olur. Əgər fəlsəfi terminlərlə desək, insanın insani xüsusiyyətlərinin əsas mayası – əxlaqi, dini, fəlsəfi, eşqi və s. – insan növü surəti, onun məbdə və başlanğıcı, düşünən və danışan varlıq olmasıdır ki, xilqət vasitəsilə formalaşır. Cəmiyyət, insanı zati istedadlar cəhətindən ya tərbiyələndirir, ya dəyişdirir. Düşünmək və danışmaq xüsusiyyəti əvvəldə gizli formada olur və tədriclə, feli formaya düşür. İnsan da fikir və düşüncənin ilk əsasları cəhətindən, eləcə də maddi-mənəvi cazibələr və meyllər baxımından, əvvəlcə bütün xüsusiyyətləri gizli olan, sonra bir sıra cövhəri hərəkətlər nətincəsində aşkar və zahiri xüsusiyyətlərə malik olan digər canlılar kimidir. İnsan xarici amillərin təsiri altında öz fitri şəxsiyyətini tərbiyə edir və kamala çatır və bəzən də yolunu azır. Bu, islam elmlərində «fitrət» prinsipi adlanan bir elmi həqiqətdir. «Fitrət» prinsipi, islam elmlərində ana prinsip sayılır.

Fitrət prinsipinə əsasən, insanın psixologiyası, onun sosiologiyasından önəmlidir. İnsanın sosiologiyası, onun psixologiyasından güc alır. Burada, insan doğulduğu andan nə dərkə, nə təsəvvürə, nə təsdiqə və nə də insani meylə malikdir. Eyni halda, heyvani xüsusiyyətlərdən başqa, vücudi xüsusiyyətələrə də malik olur. Elə bu xüsusiyyətlər də tədriclə, bir sıra insan təfəkkürünün əsası sayılan və onlarsız məntiqi təfəkkür mümkün olmayan bir sıra təsəvvür və təsdiqlər yaradır. Həmin xüsusiyyətlər, insanın insani şəxsiyyətinin əsas bünövrəsi sayılırlar.

İnsan sosiologiyasının psixologiyadan üstün olması nəzəriyyəsinə əsasən, insan «axtarıcı» deyil, yalnız «qəbuledici» varlıqdır. Verilən hər formanı qəbul etməyə hazır olan xam maddədir, yazılan mahnıları bir-birindən fəqləndirməyən boş kassetdir. Bu maddə müəyyən bir formanı gözləmir ki, onu verdikdə «öz formasına» çatsın, yaxud vermədikdə «öz formasından» uzaq düşsün. Yaxud «xüsusi» bir mahnı arzusunda olan kaset deyil ki, o mahnı yazılmadıqda, zatına uyğun gəlməyən bir şey olsun. Həmin maddə, həmin kasset və ya qab üçün istənilən formanın, mahnının və ya içinə qoyulacaq əşyanın, ya töküləcək mayenin heç bir fərqi yoxdur.

Ancaq fitrətin mühümlüyü və psixologiyanın sosiologiyadan üstünlüyü prinsipinə əsasən, insanın əvvəldə heç bir idrak və meylə malik olmasına baxmayaraq, o, ancaq öz daxilinin əmrinə əsasən bir sıra qəziyyələrə doğru, bir sıra insaniyyət meyarı adlanan ilahi dəyərlərə doğru dinamik hərəkət edir. Təfəkkürün ilk xammalı sayılan bir sıra sadə təsəvvürlər xaricdən zehnə daxil olduqdan sonra, nəzəri və ya bədihi təsdiq formasına düşərək özünü büruzə verir.

Birinci nəzəriyyəyə uyğun olaraq demək olar ki, məsələn, insan hal-hazırda «iki vurulsun iki bərabərdir dörd» deyir və bunu bütün zaman və məkanlarda dəyişilməz qəbul edir. Həqiqətdə bu, onun mühitinin doğurduğu nəticədir, yəni həmin xüsusi mühit və şərait, ona bu fikri təlqin edir. Ola bilər ki, başqa bir mühit ona «iki vurulsun iki bərabərdir iyirmi altını təlqin etsin.

Ancaq ikinci nəzəriyyəyə əsasən, mühitin insana verdiyi 2, 4, 6, 8 və s. təsəvvürüdür. «İki vurulsun iki bərabərdir dörd» və ya «beş vurulsun beş bərabərdir iyirmi beş» hökmünü isə, insanın ruhu təyin edir və bu nəticənin başqa cür olması qeyri-mümkündür.

Cəmiyyət bölmələrdən, təşkilatlardan və qruplardan yaranır. Mədəni, iqtisadi, idari, siyasi, dini, məhkəmə və s. təşkilatlar. Bu cəhətdən cəmiyyət bir ailənin yaşadığı mənzilə bənzəyir və bu mənzil bir neçə otaqdan ibarətdir. Qonaq otağı, yataq otağı, mətbəx, hamam və s.

İctimi qruplar arasında bütün bina üçün özül rolunu oynayan bir təşkilat vardır. Əgər o silkələnsə, yaxud dağılsa, təbii olaraq bina dağılacaq. Bu da, cəmiyyətin iqtisadi quruluşudur. Cəmiyyətin iqstiadi quruluşu, yəni cəmiyyətin maddi istehsalına aid olan hər bir şey, o cümlədən istehsal vasitələri, istehsal mənbələri, istehsal əlaqələri və münasibətləri.

Cəmiyyətin quruluşunun əsas hissəsi sayılan istehsal vasitələri, əslində dəyişən və təkmilləşəndir. İstehsal vasitələrinin hər bir təkamül mərhələsinin özünə xas olan istehsal əlaqələri və münasibətləri vardır və onlar əvvəlki mərhələdən fərqlənir. İstehsal əlaqələri, yəni malikiyyət formasına aid olan qayda-qanunlar və ya ictimai əməyin məhsuluna aid olan qarşılıqlı əlaqələr qanunu. İstehsal münasibətlərinin könüllü, ya icbari dəyişilməsi ilə bütün əxlaqi, dini, elmi və s. bəşəri normalar dəyişir. Qısa şəkildə desək, hər bir şeyin əsasını iqtisadiyyat təşkil edir.

Marks və marksizm kitabında Karl Marksın «siyasi iqtisadın araşdırılması» əsərindən belə nəql olunur:

«İnsanlar öz istehsal münasibətlərində onların iradəsindən asılı olmayan zəruri və müəyyən əlaqələrə girirlər. Həmin əlaqələr maddi qüvvələrin inkişaf və təkamülünün müəyyən mərhələsi ilə uyğunlaşır. Bu əlaqələrin toplusu, cəmiyyətin iqtisadi üstqurumunu təşkil edir. Yəni üzərində hüquqi və siyasi – ictimai şüurun müəyyən formaları ilə uyğun olan – platformalar qurulur. Maddi həyatda, istehsal forması ictimai-siyasi həyatın axarını təyin edir. Bəşərin vücudunu təyin edən onun şüuru deyil, şüurunu təyin edən onun ictimai vücududur.»(Marks və Marksizm, səh-246.) Həmin kitabda başqa yerdə Marksın Anenkova məktubundan nəql edilir: «İnsanların istehsal qüvvələrinin inkişaf vəziyyətini nəzərdə tutun. Onun qarşısında ticarət və istehsalın bir forması olacaq. Ticarət istehsal və istehlakının inkişaf mərhələlərindən istəniləni nəzərdə tutun. İctimai tərkibin, ailə qurumunun, təbəqələrin və xülasə, mədəni cəmiyyətin uyğun forması göz önündə canlanacaq.»(Marks və Marksizm, səh-247.)

Piter, Marksın nəzərini belə izah edir:«Beləcə, Marks cəmiyyəti, özülü iqtisadi qüvvələr, üstqurumu isə fikirlər, adətlər, siyasi, dini və s. təşkilatlar olan binaya bənzədir. Binanın vəziyyəti özülün vəziyyəti ilə bağlı olduğu kimi, iqtisadi şərait də texniki vəziyyətlə bağlıdır. Həmçinin, rəylərin necəliyi, adətlər, siyasi quruluş da iqtisadi vəziyyətə tabedir.»(Marks və Marksizm, səh-3)

Həmin kitabda Leninin dilindən «Kapital» kitabının 3-cü cildindən nəql olunur: «İstehsal forması, insanın təbiət və yaşayış istehsalının qarşılıqlı fəaliyyətinin və onların ardınca, ictimai şəraitin göstəricisidir. Fikirlər də buradan doğur.»(Marks və Marksizm, səh-248.)

«Siyasi iqtisadın araşdırılması» kitabının müqəddiməsində deyilir: «Araşdırmalarım məndə belə bir fikir oyatdı ki, ədliyyə əlaqələri və dövlətin müxtəlif formaları öz-özünə yarana bilməzlər və onlar bəşəri fikrin ümumi təkamülündən də yaranmayıblar. Əslində, bu əlaqələr və müxtəlif formalar mövcud maddi şəraitdən doğurlar... Cəmiyyətin ekspertizasını siyasi iqtisadda araşdırmaq lazımdır.»(Marks və Marksizm, səh-32-33.)

Marks «Fəlsəfi yoxsulluq» kitabında yazır: «İctimai münasibətlər, tamamilə yaradıcı qüvvələrlə əlaqəlidir. İnsanlar yeni yaradıcı qüvvə əldə etməklə, öz istehsal formalarını dəyişir və bunu dəyişməklə bütün ictimai münasibətləri də dəyişirlər. Əl dəyirmanı feodal və xanlıq cəmiyyətinin, buxar dəyirmanı isə kapitalist və texnoloji cəmiyyətin bariz nümunəsidir.»(Marks və Marksizm, səh-32-33)

Cəmiyyətin maddi təşkilatının digər ictimai təşkilatlar üzərində hakim olması nəzəriyyəsi, əməyin düşüncədən önəmli olması nəzəriyyəsinə uyğundur. Əməyin düşüncədən üstünlüyü nəzəriyyəsi fərdi səviyyədə təqdim olunur və maddi təşkilatın digər ictimai təşkilatlardan üstünlüyü nəzəriyyəsi isə həqiqətdə ictimai səviyyədə əməyin düşüncədən üstünlük nəzəriyyəsidir. Əslində bu, əməyin düşüncədən üstün olması prinsipidir. Ancaq ictimai formada bu nəzəriyyənin tərəfdarları insan sosialogiyasının psixologiyadan üstünlüyü nəzəriyyəsinin tərəfdarıdırlar. Deməli, fərdi əməyin fərdi düşüncədən üstün olması insan psixologiyasının sosialogiyadan üstün olacağı halda, maddi təşkilatın sair qurumlardan üstünlüyü əməyin düşüncədən üstün olması prinsipinin əksinə aparır və təbii olaraq bu, maddi qurumların sair ictimai qurumlardan üstün olması prisipinin nəticəsidir.

Cəmiyyətin maddi qurumu – həm də iqtisadi quruluş və iqtisadi qurum da adlanır – iki hissəyə bölünür: İnsanın təbiətlə əlaqəsinin məhsulu olan istehsal vasitələri, digəri isə istehsal əlaqələri adlandırılan, cəmiyyətin fərdləri arasında sərvətin paylanması zəminində olan iqtisadi rabitədir. Əksər vaxtlarda, istehsal vasitələri və istehsal əlaqələri ilə yanaşı ona «istehsal forması» da deyilir.(P.Nikitinin «İqtisad elminin əsasları» kitabına bax) Yeri gəlmişkən bilmək lazımdır ki, bu termin tarixi materializm filosoflarının dilində iradlı səslənir və ətraflı bəyan olunmur.

İqtisad bazisdir və cəmiyyətin maddi quruluşu sair qurumlardan önəmlidir – deyildikdə, məqsəd istehsal sistemidir.

Diqqətə layiq nöqtələrdən biri də budur ki, tarixi materializm alimlərinin fikrindən bazisin özünün də ikiqurumlu olması məlum olur və onun bir təbəqəsi o biri üçün özül rolunu oynayır. Bazisin birinci və əsas təbəqəsi istehsal vasitələridir ki, bunlardan da sərvəti bölüşdürən xüsusi iqtisadi əlaqələr yaranır. İstehsal əlaqələrinin artım dərəcəsini əks etdirən bu əlaqələr, istehsal alətləri ilə uyğun olmaqla yanaşı, onun mühərriki və təşviqatçısıdır. Yəni həmin alətlərdən istifadənin ən yaxşı vasitəsidir və istehsal alətlərinin bir növ boyuna biçilmiş geyimə bənzəyir. Ancaq istehsal alətləri zatən kamilləşəndir. İstehsal alətlərinin təkamül və inkişafı istehsal sisteminin iki bölməsi arasındakı uyğunluğu pozur. İstehsal və iqtisadi əlaqələr, – yəni əvvəlki istehsal alətlərinə uyğun qanunlar – inkişaf etmiş bədəni dar geyim kimi sıxır və inkişaf etməyə qoymur və nəticədə iki hissə arasında təzad yaranır. Sonda, çarəsiz olaraq yeni istehsal əlaqələri – yeni istehsal vasitələrinə uyğun olaraq – yaranır və cəmiyyətin bazisi kökündən dəyişir və bunun nəticəsində də hüquqi, əxlaqi, fəlsəfi, dini və s. üstqurumlar da dəyişir.

İctimai işin üstünlüyünü nəzərə alaraq və Marksın, insan sosialogiyasını psixologiyadan üstün tutan sosioloqlardan olmasına əsasən, marksizim nöqteyi-nəzərindən işin fəlsəfi vəzifəsi aydınlaşır – bu marksizim fəlsəfəsinin əsasıdır və bu haqda az araşdırmalar aparılıb.

Marks əməyin insani vücudu və insanın işçi vücudu haqqında, Dekartın «insanın əqli vücudu» haqqında, Jan Pol Sarterin «insanın üsyançı vücudu» haqqında düşündüyü kimi düşünür.

Dekart deyir: «Mən düşünürəmsə, demək varam», Berqson deyir: «Mən davam edirəmsə, demək varam», Sarter deyir: «Mən üsyan edirəmsə, demək varam», Marks demək istəyir: «Mən işləyirəmsə, demək varam».

Bu mütəfəkkirlərin heç biri, bu yollardan istifadə etməklə insanın bu işlərdən müstəqil vücudu sayılan «mən»liyini isbat etmək istəmirlər. Bəlkə əksinə, bəziləri bununla insanın müstəqil vücudunun həqiqətinə və insanlığın cövhərinə tərif vermək istəyirlər. Məsələn, Dekart demək istəyir ki, mənim mövcudluğum fikrin mövcudluğuna bərabərdir. Əgər fikir yoxdursa, «mən» də yoxam. Berkson demək istəyir ki, insanın olması davamın və zamanın olmasıdır. Sarter də demək istəyir ki, insanın olması onun üsyan etməsi deməkdir. Əgər insanı üsyansız təsəvvür etsək, o, artıq insan olmayacaq.

Marks da öz növbəsində demək istəyir ki, insanın və ümumiyyətlə bütün varlığın olması, «iş» deməkdir. İş insanın cövhəridir. Mən işləyirəmsə, deməli varam, iş mənim mövcudluğumun dəlilidir, iş mənim həqiqi varlığımdır.

Marks deyir: «Həqiqi mənada sosialist olanlar üçün dünya tarixi, bəşəri əmək vasitəsilə insanın yaranmasından başqa bir şey deyil»;

Digər bir yerdə isə insan birliyi ilə həqiqi vücud arasında fərq qoyaraq yazır: «İnsanların agahlığı onların vücudunu təyin etmir, əksinə onların ictimai vücudu agahlıqlarını təyin edir»; yaxud «Başlanğıc aldığımız ilk şeylər, öz-özünə baş qaldırmış əsaslar deyil, həqiqi fərdlər, onların əməlləri və onların maddi varlıqlarının şəraitidir»; deyərək həqiqi fərdləri belə izah edir: «Ancaq bu fərdlər öz təsəvvürlərində yaranan əsasda deyil,... maddi formada istehsal etdikləri və yaratdıqları kimi, yəni öz iradələrindən müstəqil olaraq müəyyən maddi hüdudlar çərçivəsində və müəyyən şəraitdə hərəkət edirlər»;

Engels isə deyir: «İqtisadçıların nəzərinə görə, əmək bütün sərvətlərin mənbəyidir. Ancaq məsələ bununla bitmir, əmək bundan sonsuz dərəcədə çoxdur. Əmək, bütün bəşər yaşayışının ən birinci və əsas şərtlərindəndir. Hətta demək olar ki, insanı əmək yaradıb.»(Engels, «Meymunun insan olmağında əməyin rolu» kitabı.) Bu da həmin prinsipi təsdiq edir.

Əlbəttə Marks və Engels, insanın yaşayışında əməyin rolu haqqındakı bu nəzəriyyəni Heygeldən götürmüşlər. İlk olaraq Heygel deyib ki: «İnsanın həqiqi varlığı, ilk növbədə onun əməlidir.»(Marks və Marksizm, səh-39.)

Marksist fikrinə əsasən, insanın insani varlığı, əvvəla fərdi deyil, ictimaidir. İkincisi, ictimai insanın varlığı, ictimai iş – yəni, reallığa çevrilmiş işdir – və fərdi hisslər kimi fərdi işlər və yaxud dini, əxlaq və s. kimi ictimai işlər, insanın həqiqi varlığına oxşar deyil, insanın həqiqi varlığının özüdür. Buna görə də, insanın həqiqi, hissi və ya ictimai təkamülü, təkamülün oxşarı deyil, həqiqi təkamülün özüdür. Cəmiyyətin maddi təkamülü onun mənəvi təkamülünün meyarıdır. Yəni, onu fikri və məntiqi meyarlarla deyil, əməklə ölçmək lazımdır. Mənəvi təkamülün meyarı da, maddi təkamüldür. Deməli, əgər soruşulsa ki, hansı əxlaqi, fəlsəfi, dini və ya incəsənət məktəbi daha mütərəqqidir, onda fikri və məntiqi meyarlar bu suala cavab verə bilməz. Yeganə meyar budur ki, həmin məktəbin hansı şəraitdə, ictimai əmək təkamülünün hansı mərhələdə yaranması araşdırılsın.

Bu cür düşüncə tərzi, insanın həqiqi varlığını onun «mən»liyi və bu «mən»liyi də qeyri-maddi cövhər sayan bizlər üçün qəribə səslənir. Ancaq maddi düşünən və qeyri-maddi cövhərə inanmayan Marks kimi şəxslər isə, gərək insanın cövhərini və mənasını bioloji cəhətdən açıqlasın və desin ki, insanın cövhəri elə onun maddi quruluşudur. Ancaq Marks bu nəzəriyyəni rədd edir və iddia edir ki, insanlıq təbiətdə deyil, ictimaiyyatda məna kəsb edir. Təbiətdə yaranan yalnız zahiri insandır. Bundan başqa, Marks ya gərək düşüncəni insanın cövhəri və əməyi də düşüncənin əksi saysın, yaxud əksinə, əməyi insanın cövhəri və düşüncəni əməyin əksi və nəticəsi hesab etsin. Təkcə fərddə deyil, hətta cəmiyyət və tarixdə də maddi düşünən Marks, maddənin rolunu mühümləşdirir və ikinci fikrə üstünlük verir.

Elə buradan da Marksın nəzəriyyəsinin, sair materialistlərlə tarix barəsində olan fərqi aydınlaşır. Hər bir materialist mütəfəkkiri, insanın vücudunu maddi hesab etdiyi üçün, istər-istəməz tarixin varlığını da maddi sayır. Ancaq, Marksın dedikləri bundan da artıqdır. Marks demək istəyir ki, tarixin varlığı iqtisadidir və iqtisad da, istehsal əlaqələrinin, yəni insan malikiyyəti və əməyin məhsulu arasındakı əlaqənin zəruri olduğunu nəzərə alaraq, əmək alətlərinin inkişafı və onun təcəssümü deməkdir.

Deməli, təkcə «tarixin varlığı maddidir» və hətta «tarixin varlığı iqtisadidir» deməyimiz, Marksın nəzəriyyəsini tam əhatə etmir. Diqqət yetirməliyik ki, Marksın fikrincə, tarixin varlığı və ruhu, «vasitəli»dir. Elə buna görə də biz, bəzi yazılarımızda(Tarixi fəlsəfə baxımından Məhdinin inqilabı kitabı.) Marksın tarixi materializmini, öz «insani nəzəriyyə»mizə qarşı olaraq, «vasitə nəzəriyyəsi» adlandırırıq.

Marks «əmək fəlsəfəsi»nə o qədər qərq olub ki, sanki küçədə gəzən, fikirləşən varlıqları deyil, zavodlarda işləyən maşın və dəzgahları həqiqi insan hesab edir. Danışan, yol gedən və fikirləşən insanlar, insanın özü deyil, onun bənzərləridir. Marksın ictimai əmək və istehsal vasitələri haqqındakı anlayışı öz-özünə və kor-koranə, insan iradəsindən xaric, müstəqil, inkişaf edən, təkmilləşən, insanların düşüncə və iradəsini öz təsiri altına alan və onları öz arxasınca aparan canlı varlıq haqqında anlayışa oxşayır.

Bir tərəfdən demək olar ki, Marks ictimai əmək və onun insan iradəsi, şüuru üzərində hakimliyi haqqında, bəzi ilahiyyət alimlərinin insan bədəninin bir sıra qeyri-iradi hərəkətləri – həzm sistemi, ürək və s. insan iradəsinin gizli təsiri ilə işləməsi – haqqında dediklərini təkrarlayır. Bu alimlərin fikrincə, istəklər və ümumiyyətlə, bədənə aid olan bütün işlər bir sıra təbii ehtiyacların inikasıdır və agah şüur bu işlərin mahiyyətinə varmadan onları həyata keçirir. Bu, Freydin «batini şüur» haqqında dediklərinə bənzəyir. Yalnız bir fərqlə ki, Freydin dediyi insanın vücudu daxilində baş verir, Marksın dediyi isə, insan vücudundan xaricdir. Əgər dəqiq diqqət yetirsək, Marksın nəzəriyyəsi fəlsəfi cəhətdən çox təəccüblüdür.

Marks özünün bu kəşfini Darvinin məşhur bioloji kəşfi olan təkamül nəzəriyyəsi ilə müqayisə edir. Darvinin fikrincə, heyvanın şüur və iradəsindən xaricdə olan cərəyanlar tədriclə heyvan əzalarının yaranmasına səbəb olur. Marks da iddia edir ki, kortəbii bir cərəyan tədriclə insanın ictimai bədəninin – yəni Marksın üstqurum adlandırdığı şeyin yaranmasına səbəb olur. O, deyir: «Darvin alimlərin fikrini, təbiətşünaslığın tarixinə, yəni bitki və heyvanların yaşayış üçün vəsait toplamağa görə bədən üzvlərinin formalaşmasına yönəltdi. İctimai insanı yaradan əzaların tapılma tarixi, yəni bütün ictimai qurumun maddi əsasları buna layiq deyilmi?... Təbiətşünaslıq insanın təbiət qarşısında hərəkətini işıqlandırır. İstehsal prosesi, onun maddi həyatı və nəticədə, düşüncələr və ictimai əlaqələrin mənşəyini aşkar edir.»

İndiyə qədər söylədiklərimizdən aydın oldu ki, tarixi materializm nəzəriyyəsi, bir neçə başqa nəzəriyyə üzərində qurulub. Onlardan bəziləri psixoloji, bəziləri sosioloji, bəziləri isə humanizm fəlsəfəsinə aiddir.