Tarixi materializm nəzəriyyəsinə əsasən, cəmiyyətlərdə gərək bazis və üstqurum arasında uyğunluq olsun və bazisi tanımaqla, üstqurumu da tanıma imkanı yaransın. Həmçinin, üstqurumu tanımaqla bazisi tanıma imkanı olsun. Bazis dəyişildikdə və bu uyğunluq pozulduqda, icbari olaraq ictimai tarazlıq da pozulur, böhran başlanır və üstqurum istər-istəməz dağılır. Nə qədər ki, bazis əvvəlki formasında qalır, üstqurum da sabit və dəyişilməz qalır.

Müasir tarixi olaylar, bunun əksini sübut edir. Marks və Engels, bir sıra inqilablarla uyğun olaraq silsilə böhranların (1827-1847) ardınca bu fikrə gəldilər ki, ictimai inqilablar iqtisadi böhranların ayrılmaz və zəruri nəticəsidir.

«Marksdan Maoya qədər islahatlar» kitabı müəllifinin dili ilə desək, «Tarixin zarafatına baxın ki, 1848-ci ildən indiyə qədər inkişaf etmiş ölkələrdə, inqilabla nəticələnən heç bir iqtisadi böhrana rast gələ bilmərik. Elə Marksın öz dövründə və onun ölümündən qabaq 4 dəfə yaradıcı qüvvə, heç bir inqilab baş vermədən istehsal əlaqələri əleyhinə tüğyan edir... Sonralar C.Şumpter kimi iqtisadçılar, bu böhranları yaradıcı dağıntı adlandıracaq həddə çatdırdılar və onları iqtisadi inkişaf və tarazlığı yenidən qaytarmaq üçün qoruyucuya bənzətdilər.»

İngiltərə, Almaniya, Fransa və Amerika böyük elmi-texniki inkişafa nail oldular, kapitalizmin ən yüksək zirvəsinə çatdılar və Marksın fikrinə zidd olaraq – Marks, bu ölkələri fəhlə-proletariat inqilabın baş verəcəyi və sosialist ölkələrinə çevriləcək ilk ölkələr hesab edirdi – siyasi quruluş, hüquqi quruluş, dini və üstqurum adlandırılan sair amillər baxımından, heç bir dəyişikliyə uğramadılar. Marksın 9 ay gözlədiyi körpə, 9 ilə deyil, hətta 90 ilə də doğulmadı və heç doğulma gümanı da yoxdur.

Əlbəttə gec, ya tez bu rejimlər dağılacaqlar. Ancaq bu ölkələrdə gözlənilən inqilab, fəhlə inqilabı olmayacaq və tarixi marksist nəzəriyyəsi həqiqətə çevrilməyəcək. Həmçinin müasir sosialist rejimləri də dağılacaq və bu formada qalmayacaqlar. Ancaq gələcək rejim, qəti olaraq kapitalizm olmayacaq.

Qarşılıqlı olaraq Şərqi Avropada, Asiyada və Cənubi Amerikada bəzi ölkələr sosializmə çatdılar və hələ də, onların doğum vaxtı çatmayıb. Bu gün elə ölkələrə rast gəlirik ki, bazis baxımından eynidirlər. Lakin üstqurum baxımından, bir-birindən fərqlənirlər. İki fövqəldövlət – yəni, SSRİ və Amerika – buna ən yaxşı misaldır. Amerika ilə Yaponiya da eyni iqtisadi rejimə malikdirlər. Ancaq siyasi, dini, əxlaqi, incəsənət və s. rejimlərlə fərqlidir. Anoloji olaraq üstqurum baxımından eyni olan, lakin iqtisadi bazis cəhətdən fərqlənən ölkələr də mövcuddurlar. Bütün bunlar, «bazis və üstqurumun icbari uyğunluq prinsipinin – tarixi materializmin iddiası budur – boş şey olmasının nişanəsidir.

Keçən bəhsdə söylədiyimiz kimi, tarixi materializmə əsasən, hər bir tarixi dövrdə, heç bir vəchlə üstqurum bazisdən üstün ola bilməz. Buna görə də hər bir dövrün alimləri, məhz həmin dövrə və zamana bağlıdırlar və zaman keçdikcə köhnəlir, dəbdən düşür, inkar olunur və tarixin arxivinə verilirlər. Biliklər, fəlsəfələr, planlar, dinlər və s. hamısı, yarandıqları dövrün xüsusiyyətlərini əks etdirir və sair dövrlərlə uyğun gələ bilməzlər.

Ancaq əməli olaraq, bunun əksi sübut olunub. Bir çox fəlsəfələr, şəxsiyyətlər, fikirlər – hələ din və məzhəbləri demirik – vardır ki, öz dövrünü və ya təbəqəsini qabaqlayırlar. Bir çox fikirlər vardır ki, zəmanəsinin iqtisadi amilləri dəyişilməsinə və məhv olmasına baxmayaraq hələ də, tarixin səhnəsində yaşayırlar.

Qəribəsi budur ki, Marks burada da, bəzi sözləri ilə marksizmdən fərqlənir. O, özünün məşhur «Alman ideologiyası» kitabında yazır: «Agahlıq, bəzən elə nəzərə çarpır ki, öz dövrünün təcrübi əlaqələrini qabaqlayır və sonrakı dövrün mübarizələrində, ötən tarixçilərin dediklərinə bir həqiqət kimi istinad edilir.»(Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-173.)

Tarixi materializmə əsasən, cəmiyyətin mədəni və elmi qurumları da, sair qruplar kimi – məsələn, siyasi, dini və s. – iqtisadi quruma bağlıdır və müstəqil inkişaf edə bilməz. İstehsal vasitələri və iqtisadi bazis inkişaf etdikcə, elm də inkişaf edir.

Əvvəla bilirik ki, insan olmadan istehsal vasitələri, öz-özünə inkişaf etmir. İstehsal alətləri, insan və təbiətin əlaqələri və insanın axtarışları nəticəsində inkişaf edir. İstehsal vasitələrinin təkamül və inkişafı, insanın elmi və texniki inkişafına bağlıdır. Söhbət onların hansının daha öncül və mühüm olmasıdır. Görəsən insan əvvəl kəşf edir və ondan istifadə edərək sənaye yaradır, yoxsa əvvəl sənaye yaranır və sonra insan kəşflər edir? Şübhəsiz ki, birinci doğrudur.

Aydındır ki, elmi qanunların kəşfi və texnoloji üsullar insanın təbiətlə təcrübi və axtarıcı əlaqəsindən yaranır və əgər insan təbiətlə əlaqə yaratmazsa, axtarış aparmazsa və təcrübə etməzsə, təbiət qanunlarından heç birini kəşf edə bilməyəcək. Əsas məsələ bu deyil. İş orasındadır ki, görəsən təcrübə və axtarışdan sonra, insan ilk öncə öz daxilində inkişaf edir və sonra, texnoloji alətləri yaradır, yoxsa məsələ əksinədir? Şübhəsiz, birinci düzgündür.

Bundan başqa təkamül və ya inkişaf ifadəsi, insana aid olduqda həqiqi, texnoloji və isthesal vasitələrinə aid olduqda isə, məcazi məna daşıyır. Həqiqi təkamül və inkişaf, olayın daxili mərhələdən çıxaraq, daha ali mərhələyə çatdığı zaman baş verir. Ancaq məcazi inkişaf olayın dəyişmədiyini, sadəcə olaraq məhv olduğunu və digər olayın, onun yerini tutduğunu bildirir. Məsələn, körpə böyüdükdə, həqiqi təkamül və inkişaf baş verir. Ancaq sinifdə bir müəllim dərs keçərsə və sonra, onun yerinə daha savadlı müəllim gəlirsə, burada sinifin müəllim vəziyyəti dəyişir və məcazi inkişaf baş verir. Texniki inkişaf prosesində insanın inkişafı həqiqidir. Həqiqətən də insan, ruhi cəhətdən təkmilləşir. Ancaq sənayenin təkamülü – hər il yeni modelləri çıxan avtomobil kimi – məcazi təkamüldür. Yəni keçən ilki avtomobil təkmilləşib, sadəcə istehsaldan çıxarılıb və onun yerinə, sair modellər gəlib. Başqa sözlə, naqis fərd məhv olmuş və onun yerinə kamil bir fərd keçmişdir. Həqiqi və məcazi təkamülün çiyin-çiyinə qərarlaşdığı yerdə şübhə yoxdur ki, həqiqi təkamül əsas və məcazi təkamül isə ikinci dərəcəlidir.

Bu, texnoloji elmlər barəsindədir. Sair elmlərdə – məsələn, tibb, psixologiya, sosiologiya, məntiq, riyaziyyat və s. – heç bir vəchlə bu növ bağlılığı təsdiq etmək olmaz. Elmlərin inkişafı, iqtisadi və maddi vəziyyətin ona bağlı olduğu qədər də, iqtisadi və maddi vəziyyətə bağlıdır. K.Şmulerin marksizm əleyhinə dediyi kimi: «Yəqindir ki, iqtisadi və maddi vəziyyət mədəniyyətin daha gözəl tərənnümünün əsas şərtidir. Lakin bu da danılmaz bir məsələdir ki, mənəvi həyat müstəqil inkişafa malikdir.»(Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-239.)

Əgər, Oqust Kontun söyləməsindəki nöqsanı (o, bəşəri və insanlığı zehndə – zehni isə, insanın insani istedadlarında və bəşər mənəviyyatının yarısıdır – xülasələşdirir) aradan götürsək, onun ictimai təkamül barəsindəki nəzəriyyəsi, Marksın nəzəriyyəsindən daha qiymətlidir.

Oqust Kont iddia edir ki, «ictimai nişanələr dəqiq, elmi icbara tabedir və bəşər cəmiyyətinin, bəşər zehninin tərəqqisinin əlaqələri altında, qaçılmaz dəyişiklik formasında baş verir və gözə görünür.»(Sosiologiyada düşüncənin əsas mərhələləri, səh-102.)

Tarixi materializmə əsasən, hər bir fikir, düşüncə, elmi nəzəriyyə və əxlaq sistemi xüsusi iqtisadi və maddi şəraitin tərənnümü olduğu və xüsusi şəraitə bağlı olduğu üçün, mütləq etibar və dəyərə malik ola bilməz. Çünki, özünə xas dövrə məxsusdur və o dövrə keçdikdən sonra, həmçinin iqtisadi-maddi şərait dəyişdirildikdə həmin fikir, həmin düşüncə, həmin elmi-nəzəriyyə və həmin əxlaq sistemi də öz etibarını əldən verir və gərək, başqa bir fikir və ya sistemlə əvəz olunsun.

Tarixi materializm də bu ümumi qanuna tabedir. Çünki, əgər bu ümumi qanuna tabe olmazsa, deməli istisna mövcuddur və bəzi elmi qanun və ya qanunlar vardır ki, heç bir iqtisadi bazisə tabe deyillər. Əgər tarixi materializm bu qanuna tabedirsə, deməli tarixi materializm, etibar və qiymət baxımından yalnız məhdud bir zamanda və xas bir dövrdə doğrudur. Bu da, onun yarandığı dövrdür. Deməli hər halda tarixi materializm inkar olunur (və ya naqis olur). Yəni, tarixi materializm bir nəzəriyyə olaraq, ya özündən başqa şeyə aid olub özü-özünü inkar edir və yaxud özünə və başqalarına da aid olur. Sair dövrlərdə nə özünə aid olur, nə də başqalarına. Bu irad, həm də hərəkət və qarşılıqlı bağlılıq prinsiplərini hər bir şeyə, hətta elmi üsullara aid edən dialektik materializmə də aiddir. Biz fəlsəfənin prinsipləri və realizmin gedişi kitabında (1 və 2-ci cildlər) bu barədə söhbət açmışıq. Buradan aydın olur ki, dünya dialektik materializm və cəmiyyət tarixi materializm sərgisidir – sözləri nə qədər əsassızdır.

Tarixi materializmin digər iradları da vardır. Biz, hələlik onlara toxunmuruq. Mən təəccübümü gizlədə bilmirəm ki, bu qədər əsassız və etibarsız bir nəzəriyyə, necə elmi nəzəriyyə adına layiq olur.

Təbliğat bacarığı diqqətə layiqdir.

İslam, tarixi materializmi qəbul edirmi? Quran məntiqi, misal çəkdiyi tarixi hadisələrin təhlilində tarixi materializmə əsaslanırmı? Bir qrup alim belə fikirləşir və iddia edirlər ki, bu təfəkkür ən azı Marksdan min il öncə, Məhəmməd (s) Quranında tarixin təhlili üçün özül və mənbə olmuşdur. Doktor Əliverdi – məşhur İran alimi – də, onlardan biridir. Bəlkə də o, bu məsələni bəyan etmiş ilk şəxsdir. Bu gün bir qrup müsəlman alimləri arasında bu növ tarixi təhlil, dəb şəklini alaraq ziyalılıq hesab olunur.

Ancaq bizim nəzərimizcə, bu cür fikirləşən şəxslər ya islamı, ya tarixi materializmi və yaxud da heç birini düzgün dərk etmirlər. Tarixi materializmin beş mənbə və altı nəticəsinə diqqət yetirmək, islam məntiqini bilən şəxslərə kifayət edir ki, islam məntiqi və tarixi materializmin bir-birinə zidd iki qütbdə yerləşdiyini anlasın.

Tarix və cəmiyyət barəsində bu növ düşüncənin və xüsusilə də, ona yalançı islami rəng verildikdə və islami etibar möhürü vurulduqda, islami düşüncə və mədəniyyət üçün böyük təhlükə olduğunu nəzərə alaraq, lazım bilirik ki, bu anlaşılmazlıqları yaradan və ya onlar üçün mənbə ola biləcək məsələləri aydınlaşdıraq.

Bu nöqtəni də xatırladırıq ki, bizim burada həmin məsələlər barəsində söylədiklərimiz, onların bu barədə dediklərindən daha genişdir. Onlar bu barədə bir neçə ayə və hədis gətirməklə kifayətlənirlər. Ancaq biz, onların toxunmadığı və dəlil ola biləcək digər məsələləri də gətirərək bu barədə geniş bir bəhs açacağıq.