Tarixi materializmin Quran baxımından sübutu üçün deyilən şeylər, ya kökündən səhvdir və yaxud da düzdür, sadəcə olaraq alınan nəticə düzgün deyildir. Əvvəldə qeyd olunan dəlilləri bir-bir araşdıraq.

Birincisi, Quranın cəmiyyəti iki qütbə – maddi və iki mənəvi qütbə bölməsi və bu iki qütbün bir-birinə uyğun olması sözləri düzgün deyildir. Yəni Quran baxımından kafir, müşrik, münafiq və fasiqlərin zalım və istismarçı sinfə, mömin, saleh, təkallahlı və şəhidlərin isə məhrum və məzlum sinfə aid edilməsi və hər ikisinin mövqeyini materializmin əsaslarını təşkil edən bazislə uyğunlaşdırması ağ yalandır. Quranda bu iki təbəqənin uyğunluğu deyil, uyğunsuzluğundan söz açılır.

Quran öz tarixi dərslərində, istismarçılar və hakim təbəqədən çıxmış və həmin təbəqənin əleyhinə mübarizə aparan möminlərdən söhbət edir. Ali-firon qövmünün mömininləri – onun barəsində, Quranın Mömin surəsində söz açılır – bu qəbildəndir. Fironun həyat yoldaşı və onun bəhrələndiyi nemətlərdən istifadə edən qadın da onun kimidir. Quranda onun haqqında da söhbət açılıb.(Təhrim surəsi, 11-ci ayə.)

Quran bir neçə yerdə həyacanlı şəkildə Fironun sehrbazlığından söz açır və göstərir ki, bəşərin haqq axtaran və həqiqət aşiqi olan fitri vicdanı haqq və həqiqətlə üzləşdikdə yalan və zülmün əleyhinə qalxır, öz mənafeyinə arxa çevirir və hətta Fironun təhdidindən də – sizin hamınızı, bir qolunuz və bir ayağınız kəsilmiş halda dar ağacından asacağam deməsindən – qorxmurlar.

Musa (ə) qiyamı – Quranın söylədiyinə əsasən – tarixi materializmi inkar edən qiyamdır. Doğrudur ki, Musa da yəhudidir və nəsil etibari ilə Ali-firondan deyil, Bəni-israil nəslindəndir, ancaq Musa (ə) körpəlikdən Fironun evində böyüyüb və bir şahzadə kimi tərbiyə olunub. O həzrət, Firon rejiminə qarşı – halbuki, bu rejimdə yaşayır və ondan bəhrələnirdi – üsyan etdi və onu tərk edərək, çobanlığı şahzadəlikdən üstün tutdu və nəticədə, peyğəmbərliyə layiq görüldü və rəsmi olaraq Fironla mübarizəyə başladı.

Rəsuli-əkrəm (s) körpəlikdən yetim qalmış və cavanlıq dövründə də kasıb olmuşdur. Xədicə ilə evləndikdən sonra var-dövlətə çatdı. Quran bu nöqtəyə işarə edir: «Məgər o səni yetim ikən tapıb sığınacaq vermədimi?! Səni yoxsul ikən tapıb dövlətli etmədimi?!» (Züha, 6 və 8-ci ayələr).

Məhz həmin rifah dövründə ibadətlə məşğul olmağa və xəlvətə çəkilməyə başladı. Tarixi materializm prinsipinə əsasən Rəsuli-əkrəm (s) bu dövrdə mühafizəkar və mövcud rejimin qalmasını istəyən şəxsə çevrilməli idi. Ancaq həmin dövrdə, inqilabi peyğəmbərlik başladı və varlılar, sələmçilər və Məkkə quldurları əleyhinə mübarizəyə qalxdı və həmin yaşayışın simvolu olan bütpərəstlik əleyhinə üsyan etdi.

Möminlər, müvəhhidlər və inqilabçıların hamısı zəif və məzlum təbəqədən olmadığı kimi, – Peyğəmbər pak fitrətləri və az aludə olmuş şəxsləri, istismarçı təbəqə içindən seçir və onları özlərinə (tövbə) və öz təbəqələrinə (inqilab) qarşı təşviq edirdi – zəif təbəqənin də hamısı möminlər və inqilabçılar qrupuna aid deyil. Quran müxtəlif səhnələri misal çəkir və həmin səhnələrdə məzlumların bəzi qruplarını tənqid və kafir qruplardan hesab edərək, onları ilahi əzaba layiq bilir.(Nisa-97, İbrahim-21, Səba-31-37, Ğafir-47-50.)

Deməli, nə bütün möminlər zəif təbəqədəndirlər və nə də bütün zəiflər möminlər sinfinə aiddir. Bu iddia puç bir şeydir. Əlbəttə şəksiz, həmişə peyğəmbərlərə qoşulan təbəqənin əksəriyyətini zəiflər və ən azı, istismarçı olmayan təbəqə təşkil edir və peyğəmbərlərə müxalif qrupun əksəriyyəti isə, istismarçılar olurdular. Amma bütün bunlarla yanaşı, bir şeyə diqqət yetirmək lazımdır ki, ilahi vəhyi qəbul etmək üçün zəminə yaradan insan fitrəti hamıda vardır, istismarçı və israfçı təbəqə böyük maniyəyə düçar olub və bu maneə, mövcud vəziyyətə adət etmə və aludəlikdir. Həmin təbəqə, gərək aludəlik yükü altından çıxaraq özünü azad etsin və bu da çox az adama nəsib olur. Ancaq zəif təbəqənin qarşısında, bu maneə yoxdur. Əksinə o, öz fitrətinin çağırışına cavab verməkdən əlavə, öz itirilmiş hüququnu da bərpa etməyə nail olur. Onun üçün iman əhlinə qoşulmaq həm tamaşadır, həm də xoş gələcəyə ümidlə yanaşmaq. Məhz buna görə də, peyğəmbərlərə qoşulanların əksəriyyəti kasıblardan və çox az hissəsi başqa təbəqələrdəndir. Ancaq uyğunluq məsələsi məhz puç bir şeydir.

Tarix barəsində Quranın əsasları, tarixi materializmin əsasları ilə fərqlidir. Quran baxımından ruh əsildir və maddənin ruh üzərində heç bir üstünlüyü yoxdur. Mənəvi ehtiyaclar və insan bədənindəki mənəvi tələbatlar daha mühümdür və maddi ehtiyaclara bağlılığı yoxdur. Həmçinin düşünücə əmək bərabərində daha mühümdür. İnsanın psixoloji və fitri şəxsiyyəti onun ictimai şəxsiyyətindən daha öncül və mühümdür.

Quran, fitrətin mühümlüyünə və hər bir insanın – hətta Firon kimi zalımların da – daxilində zəncirlənmiş bir insanın olduğuna əmin olduğu üçün, hətta ən zalım adam üçün də həqiqətə tərəf hərəkət etmək imkanı yaratmışdır. Elə bu səbəbdən də, Allahın peyğəmbərləri ilk növbədə zülmkarların islahına çalışmaq üçün göndərilmişlər. Bu yolla zəncirlənmiş insan fitrəti azad olunmalı və onların batini şəxsiyyəti, ictimai və mənfi şəxsiyyətlərinin əleyhinə təşviq edilməlidir. Məlum olduğu kimi, bir çox hallarda bu müvəffəqiyyət baş verib və onun adına «tövbə» deyilir.

Musa (ə) öz peyğəmbərliyinin ilk dövründə Fironun hüzuruna getmək, onun fitrətini oyatmaq və bu iş baş tutmadıqda isə, onunla mübarizəyə başlamaq göstərişi alır. Musanın nəzərində, Firon öz batini insaniyyətini zəncirləyib və buna görə də ətrafında olan insanları əsir edir. Musa ilk növbədə, Fironun daxilindəki əsiri Firon əleyhinə qaldırmaq istəyir və əslində, Fironun həqiqi varlığını – ən azı o, yarım insandır – ictimai firon əleyhinə – yəni, cəmiyyətdə formalaşmış firon – həvəsləndirməlidir.(Nazilat 17-19, Taha 44-45.)

Quran hidayət, irşad, moizə və məntiqi isbata lazımi qiymət verir. Quranın fikrincə, bunlar insanı dəyişdirib və onun həyat yolunu əvəz edə bilər. Onun dixilində inqilab yaradıb şəxsiyyətini ucalda bilər. Quran, ideologiya və düşüncəni məhdud hesab etmir. Əksinə, marksizm və materializm, hidayət və bəndəçiliyin rolunu məcazi təbəqənin həqiqi təbəqəyə çevrilməsi ilə məhdudlaşdırır – yəni təbəqələrarası ziddiyətlərin özünüdərketməyə daxil olunması ilə.

İkincisi, əvvəldə qeyd edildi ki, Quranın müraciət etdiyi şəxslər ərəbcə «nas» kəlməsidir ki, mənası məhrum və məzlum kütlə deməkdir. Deməli, islamın müxatəbi məhrum təbəqədir və islamın ideologiyası da məhrum təbəqənin ideologiyası olmalıdır. İslam, təbii olaraq öz ardıcıllarını yalnız, məhrum kütlə içərisindən seçir. Bu sözlər də səhvdir. Əlbəttə, Quranın müxatəbi nasdır, ancaq nas insan deməkdir, yəni bütün xalqlar. Heç bir lüğət kitabı nası məhrum kütlə mənasında qəbul etmir və onu təbəqə mənasında məhdudlaşdırmır. Quran deyir:

Burada məqsədin məhrum təbəqə olmasının nə mənası var? Həmçinin Quranda, «Ya əyyuhən-nas» müraciətlərinin məqsədi məhrum təbəqə deyil, ümumi xalqdır. Quran xitablarının ümumi olmasının mənbəyi, Quranda bəyan olunan fitrət nəzəriyyəsidir.

Üçüncüsü, Quranın, rəhbər, peyğəmbər, şəhid və qabaqcılların yalnız, zəiflər içindən çıxmasını iddia etməsi də, Quran barəsində düçar olunan digər bir səhvdir. Quran, belə bir söz deməyib.

«Peyğəmbər ümmət... içindən çıxıb» ayəsini dəlil gətirmək və ümmətin, xalq kütləsi demək olduğunu iddia etmək də çox gülünc bir işdir. Ayədəki, «Ummiyyin» sözü «ummi» – yəni savadsız – sözünün cəmidir və «ummi» də «um» sözündən yaranır (ümmət sözündən yox). Hətta «ümmət», yəni cəmiyyət – müxtəlif qrup və təbəqələrdən ibarət cəm – xalq kütləsi demək deyil. Bundan da gülünc məsələ, Qəsəs surəsinin şəhidlər barəsindəki 75-ci ayəsinin dəlil gətirilməsidir. Ayədə buyurulur:

Bu ayəni, belə təfsir edir və əslində dəyişdirirlər: Biz hər ümmətdən şəhidi (Allah yolunda canından keçəni) ayağa qaldırarıq, yəni onu inqilabi şəxs edərik və o halda, ümmətlərə deyərik ki, hər biriniz öz dəlilinizi – yəni Allah yolunda canından keçmiş və şəhid olmuş inqilabi şəxsiyyəti – gətirin.

Birincisi, bu ayə başqa bir ayənin davamıdır və hər iki ayə qiyamətə aiddir. Əvvəldəki ayə belədir:

İkincisi, «nəzənə» sözünün mənası «ayıracağıq» deməkdir. Onların dedikləri kimi, «ayağa qaldıracağıq» demək deyil.

Üçüncüsü, bu ayədəki «şəhid» sözü, «Allah yolunda ölmüş» demək deyil, əməllərə şahidlik etmək mənasındadır. Quran hər bir peyğəmbəri öz ümmətinin əməllərinə şahid sayır. Quranda, «şəhid» sözünü bu günkü mənasında – Allah yolunda canından keçmiş – işlənməsinə, hətta bir dəfə də olsun rast gəlmək olmaz. Əlbəttə, «şəhid» sözü özünün bu günkü mənasında, Allah peyğəmbərinin və imamların sözlərində işlənib, lakin Quranda işlənməyib. Görürsünüz ki, bir marksist əqidəsini sübut etmək üçün Quran ayəsini necə dəyişirlər.

Dördüncüsü, peyğəmbər hədəfinin nə olduğu barədə – birinci hədəf ədalətin bərpasıdır, ya birinci hədəf Allah ilə bəndə arasında iman və mərifət bağlılığı yaratmaqdır, yaxud hər ikisi (yəni peyğəmbər iki hədəfə malikdir), yaxud başqa bir yol da var – «Nübuvvət» (peyğəmbərlik) bəhsində bu barədə söz açmışıq və artıq onu burada təkrar etməyəcəyik. Burada mətləbi, peyğəmbərlərin iş metodu və üslubu nəzərindən araşdıracağıq. Əməli-tohid bəhsində söylədiyimiz kimi,(Bu toplunun ikinci hissəsi «Tohid dünyagörüşü» kitabı, səh-51-53) peyğəmbərlər nə bəzi sufilərin düşündükləri kimi, bütün səylərini, insanın bu cəhətdə islahı üçün sərf edir (insanın daxilindən azad etmək üçün), yəni onların əşyalarla əlaqəsini kəsmək istəyirlər, nə də bəzi maddi məktəblər kimi daxili əlaqələrin islahı üçün xarici əlaqələrin islah olunmasını kafi sayırlar. Qurani-kərim bir cümlədə deyir:

Məsələ, peyğəmbərlərin öz işlərini daxildən və ya xaricdən başlamasıdır? Birinci əqidə, iman və mənəvi həyacan yaradaraq daxili inqilab etməklə, fikri, hissi, mənəvi və tohidi inqilaba çatmış xalqı, ictimai tohidə və ictimai islah və ədalətin bərpası üçün ayağa qaldırır. Və yaxud əvvəl, maddi aləmlərə təzyiq göstərməklə – yəni, məhrumiyyətə, mənəviyyata və istismar olunmağa fikir verməklə – xalqı hərəkətə gətirir və ictimai şirk və ayrı-seçkiliyi aradan qaldırır və sonra iman, əxlaq və əqidə axtarışına başlayır?

Kiçik bir mütaliə ilə peyğəmbərlərin davranışlarına diqqət yetirsək, məlum olar ki, peyğəmbərlər, islahatçılar və bəşər islahatının iddiaçılarına zidd olaraq fikir, əqidə, iman, mənəvi istək, ilahi eşq və məadı xatırlamaqdan başlayır.

Surələrin ardıcıllığı və nazil olmuş Quran ayələrinin tərtib sırası və həmçinin, Rəsuli-əkrəmin həyatının mütaliəsi qeyd olunan mətləbi tam şəkildə aydınlaşdırır.

Beşincisi, peyğəmbər müxaliflərinin mühafizəkar əqidəyə malik olması məntiqi və təbii bir şeydir. Əlbəttə, əgər Qurandan belə bir məna çıxsa idi ki, peyğəmbərlərin müxalifləri istisnasız olaraq bu məntiqə sahib olublar, onda aydın olardı ki, onların hamısı varlı, istismarçı təbəqədən olublar. Ancaq Qurandan çıxan nəticə budur ki, bu məntiq, müxaliflərin başçılarının məntiqidir və onlar Marksın dili ilə desək, cəmiyyətin maddi əşyalarının sahibləridir. Mənəvi şeyləri isə yerdə qalan xalq üçün ixrac edirdilər. Peyğəmbərlərin məntiqində təhərrük, düşüncə və adətlərə etinasızlıq məntiqi olması da, təbii bir şeydir və elə belə də olmalıdır. Ancaq ona görə yox ki, məhrumiyyətlər və mənəviyyatlar və istismara düçar olmalar onların vicdanını bu şəkilə salır və bu məntiq, onların məhrumiyyətinin təbii nəticəsidir. Əksinə, bu ona görədir ki, onlar insanlıqda, yəni məntiq, düşüncə və insani hisslərdə kamilliyə çatıblar. Sonralar deyəcəyik ki, bəşər insanlıqda inkişaf etdiyi qədər, təbii və ictimai mühitə, eləcə də maddi şəraitə bağlılığı azalır və azadlığa yetişir. Peyğəmbərlərin müstəqil məntiqi, adət-ənənələrə bağlı olmağı qadağan edir və xalqı da bu adətlərə kor-koranə əməl etməkdən yayındırır.

Altıncısı, «istizaf» (zəif sayma) barəsində deyilənlər də, qəbul oluna bilməz. Niyə? Ona görə ki, birinicisi, Quran özünün digər ayələrində, açıq şəkildə tarixin sonunu – yeri gəlmişkən tarixin təkamülünü də aydınlaşdırır – fərqli şəkildə bəyan edib və həmin ayələr, bu ayənin müddəalarını – müddəalarının yuxarıda iddia olunanlar olduğunu qəbul etsək – aydınlaşdırıb təfsir edir və onu şərti hala salır. İkicisi, yayılmış və formalaşmış fikrin əksinə olaraq, istizaf ayəsi heç bir ümumi prinsipi açıqlamamışdır ki, lazım olduqda bu mövzuda olan sair ayələrlə müqayisə olunsun və ya izah edilsin. Bu ayə, özündən əvvəlki və özündən sonrakı ayələrlə bağlıdır. Həmin iki ayəyə əsasən, aydın olur ki, bu ayə iddia olunduğunun əksinə olaraq, heç bir ümumi prinsipi bəyan etmir. Deməli, bizim bu ayə barəsindəki bəhsimiz iki yerə ayrılır: Birinci hissədə belə fərz olunur ki, bu ayəni özündən əvvəlki və sonrakı ayədən ayırıb, ondan bir tarixi ümumi prinsip kimi istifadə edirik. Eyni zamanda onu bu ayədən çıxan prinsiplə zidd formada söyləyən ayələrlə müqayisə edirik ki, görək bunların sintezindən nə alınacaq. İkinci hissədə isə, bəhs bu ayənin iddia olunduğu kimi, heç bir tarixi ümumi prinsip bəyan etmək iqtidarında deyil.

Birinci hissə: Quranın bir neçə ayəsində, tarixin aqibəti və tarixin təkamül yolu, imanın imansızlıq, təqvanın ədəbsizlik, yaxşı əməlin pis əməl üzərində qələbəsi formasında verilmişdir. Nur surəsinin 55-ci ayəsində oxuyuruq:

Bu ayədə, vədə, son qələbə, xilafət və yer üzünün varislik müjdəsi verilən kəslər, yaxşı iş görən möminlərdir. Orada «istizaf» ayəsinin əksinə olaraq, zəiflik, məhrumiyyət və məzlumiyyət barəsində təkid olunur (ideoloji, əxlaqi və sair xüsusiyyətlər barəsində təkid olunur) və əslində, xüsusi bir əqidə, iman və rəftarın qələbəsi və hakimliyi müjdəsi verilir. Başqa sözlə, bu ayədə imana çatmış, həqiqəti tapmış və doğrunu sevən insanın qələbəsi vəd olunur. Bu qələbədə müjdə verilən şeylərdən biri xilafət – yəni qüdrətin ələ keçirilməsi və digərlərinin qüdrətdən kənarlaşdırılması – və digəri, dinin bərqərar olması – yəni bütün əxlaqi və ictimai islam dəyərlərinin (ədalət, təqva, şücaət, məhəbbət, ibadət və s.) həqiqətə çevrilməsi – və üçüncüsü, ibadətdə istənilən növ şirkin inkar olunmasıdır.

Əraf surəsinin 128-ci ayəsində belə deyilir:

Yəni Allahın qanunu budur ki, işin sonunda təqvalı şəxslər yer üzünün varisi olacaqlar.

Ənbiya surəsinin 105-ci ayəsində buyurulur:

Bu mövzuda sair ayələr də mövcuddur.

İndi nə edək? İstizaf ayəsini əsas götürək, ya istixlaf (xəlifə etmə, xəlifə sayma) ayəsini və yaxud digər ayələri? Deyə bilərikmi ki, bu iki növ ayə zahirdə iki mənaya malik olmasına baxmayaraq, bir həqiqəti bəyan edirlər və o da budur ki, müstəzəflər həmin möminlər, salehlər və müttəqilərdir və əksinə, istizaf onların ictimai və sinfi, iman, əməl və təqva isə onların ideoloji adlarıdır? Əlbəttə belə deyildir. Çünki:

Birincisi, bir qədər əvvəl sübut etdik ki, üstqurum sözləri olan iman və təqvanın, bazis sözləri olan zəiflik, məhrumiyyət və s. ilə uyğun gəlməsi nəzəriyyəsi, Quran nəzərindən düzgün deyil. Quran nəzərindən ola bilər ki, müəyyən bir qrup mömin olduğu halda müstəzəf olmasın və yaxud da ola bilər ki, müstəzəf olsun, ancaq mömin olmasın. Quranda hər iki qrupdan danışılmışdır. Əlbəttə, işarə etdiyimiz kimi, təbəqəli cəmiyyətdə ilahi dəyərlər olan ədalət, ehsan və s. şeylərə əsaslanan tohid ideologiyası meydana çıxdıqda aydındır ki, onun əksər ardıcıllarını müstəzəflər təşkil edəcəklər. Çünki, müxalif qrupun fitrətinin yolunda olan maniələr, onlarda yoxdur. Ancaq heç vaxt möminlər təbəqəsini, yalnız müstəzəflər təşkil etmirlər.

İkincisi, bu ayələrdən hər biri tarixin iki mexanizmini bəyan edir. İstizaf ayəsi tarixin yolunu təbəqələrarası müharibə adlandırır və hərəkət mexanizmini zalım təbəqənin təzyiqi, onların fitri və mürtəce ruhiyyələri və zəif təbəqənin istismar olunduğu üçün inqilab ruhiyyəsi kimi işıqlandırır və bu müharibənin son nəticəsi, zəif təbəqənin qələbəsidir. Məsələn, bu nəticə istiqlal əldə etmiş bir sıra ölkələrin istismar olunmuş xalqlarına da aid olur. Əgər ilahi baxımdan ayənin mənasını izah etmək istəsək, deməliyik ki, bu ayə Quranda gəlmiş haqqın məzlumdan himayəetmə prinsipini «(Ya Məhəmməd!) Allahı zalımların etdikləri əməllərdən əsla qafil sanma!», (İbrahim surəsi, 42-ci ayə.) yəni Tanrının ədalətini işıqlandırır və ayənin mənasına əsasən, «vərasət» və «imamət» adlandırılanlar ilahi ədalətin təcəssümüdür.

Ancaq istixlaf ayəsi və digər ona bənzər ayələr təbii proses baxımından, tarixin digər mexanizmini göstərir və ilahi baxımdan ilahi ədalətə nisbətən daha geniş olan və ilahi ədalətin də içində yer aldığı bir prinsipi göstərir.

Bu və buna bənzər ayələrin göstərdiyi mexanizm, dünyada mövcud və maddi mahiyyətə malik olan müxtəlif mübarizə növləri içərisində «Lillah» və «Fillah», müqəddəs, maddi fikirlərdən uzaq və peyğəmbərlərin, onların ardınca da möminlərin rəhbərlik etdikləri mübarizələr olduğunu göstərir. Bu mübarizələr, bəşəriyyəti insan mədəniyyəti əsasında irəli aparır. Yalnız bu mübarizələri haqqın batil əleyhinə mübarizəsi adlandırmaq olar. Tarixi, insaniyyət və insani mənəviyyat baxımından irəli aparan da, məhz bu mübarizələrdir. Bu mübarizənin əsas hərəkətverici qüvvəsi, başqa təbəqənin təzyiqi deyil, həqiqət istəyi və mövcud vəziyyəti olduğu kimi tanımaq və ədalət istəyi – yəni, cəmiyyəti tələb olunan formada qurmaq – olmuşdur. Bəşəri inkişaf etdirən məhrumiyyət və məzlumiyyət hissi deyil, insanın fitrətində olan kamillik axtarışı hissi olmuşdur.

İnsanın heyvani istedadları tarix boyu dəyişilməmiş və elə tarixin əvvəlində olan həddə qalmışdır. Bu istedadlar inkişaf etməmiş və etməyəcək də. İnsanın insani istedadları isə, tədriclə genişlənir və o qədər inkişaf edəcəkdir ki, gələcəkdə insan özünü maddiyyat və iqtisadi amillərin əsarətindən qurtaracaq və əqidə ilə imana tapınacaq. Tarixin inkişaf etdiyi zəminə maddi, mənfəət və təbəqələrarası mübarizə deyil, ideoloji, iman və s. mübarizədir. İnsan təkamülünün təbii mexanizmi və haqq yolu mücahidlərinin, salehlərin son qələbəsi budur.

Bu qələbənin ilahi cəhətinə gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, həmin cəhətdən tarix boyu baş verən və təkmilləşən və nəhayət öz sonuna çatan, ilahiliyin və rəhmətin (Tanrıya məxsus olan) zühurudur. Bunlar varlıqların təkamülünü icbari edirlər. Başqa sözlə, müjdə verilən şey Tanrının cabbarlığı və intiqamçılığı deyil, Onun ilahiliyi, rəhimliliyi və kəramətli olmasının zühurudur.

Görürük ki, istizaf və istixlaf ayələri və onlara bənzər ayələrin hər biri, özünəməxsus məntiqə malikdir. İstər qalib gələn təbəqə və həmin qələbəyə çatmaq üçün keçilən tarixi yol cəhətdən, istərsə də mexanizm – yəni, tarixi hərəkətin təbii amili – və ilahi cəhətdən, onların hər birinin öz məntiqi var. Həmçinin aydın oldu ki, istixlaf ayəsi alınan nəticələr baxımından daha ətraflıdır. Bəşərin istizaf ayəsinə əsasən nail olduğu şey onun kiçik bir hissəsidir. İstizaf ayəsinin göstərdiyi dəyər – yəni, zülmün məzlumdan uzaqlaşdırılması, başqa sözlə desək, Tanrının məzlumları himayə etməsi – istixlaf ayəsinin verdiyi dəyərlərdən biridir.

İkinci hissə: Həqiqət budur ki, istizaf ayəsi ümumi prinsip bəyan etmək məqamında deyil və nəticə olaraq da, nə tarixin axarını işıqlandırır, nə tarixin mexanizmi haqqında söz açır, nə də onun son qələbəsini məzlum kütlələrlə – zəif olduqları üçün – əlaqələndirir. Bu ayənin ümumi prinsip bəyan etməsi kimi səhv bir fikir, bu ayəni özündən əvvəlki və sonrakı ayədən ayırmağın və (Əlləzinə) sözünü hamıya aid etməyin və o halda, ondan ümumi prinsip almağın nəticəsidir və bu, istixlaf ayəsində irəli gələn prinsiplə ziddiyyət təşkil edir. İndi ayəni bütövlikdə veririk:

Görürük ki, üçüncü ayənin «və onları yer üzündə yerləşdirib...» və «Firona və Hamana... göstərmək istədik» cümlələri, ikinci ayənin (Ən-numinnə) ifadəsinə aiddir. Buna görə də bu iki ayəni bir-birindən ayırmaq olmaz. Digər tərəfdən görürük ki, üçüncü ayənin ikinci cümləsindəki «Firona və Hamana... göstərmək istədik» sözləri, birinci ayənin mənasına aiddir və birinci ayə də zülmləri sadalanan Fironun aqibətini açıqlayır. Deməli, üçüncü ayəni birinci ayədən ayırmaq olmaz və üçüncü ayəni ikincinin tamamlayıcısı olduğu üçün, ikinci ayəni də birincidən ayırmaq olmaz.

Əgər üçüncü ayə olmasaydı, yaxud üçüncü ayədə Fironun və Hamanın aqibəti açıqlanmasaydı, ikinci ayəni birincidən ayırmaq və onu müstəqil sayaraq, ümumi prinsip çıxarmaq olardı. Ancaq bu üç ayənin qırılmaz əlaqəsi ümumi prinsipin alınmasına, yaxud çıxarılmasına mane olur. Əldə olunan budur ki, Firon ayrı-seçkilik salır, insanları öldürür və fitnə-fəsad törədirdi. Həmin anda biz belə qərara gəlmişdik ki, həmin təhqir olunan məzlum və məhrum xalqa yaxşılıq edək və onları rəhbər və varis təyin edək. Deməli, ayədəki (Əlləzinə) sözü hamıya deyil, yalnız «əhd bağlamış» qrupa aiddir.

Bundan başqa ayədə daha bir nöqtə vardır və o da budur ki, «rəhbər etmək...» cümləsi (Ən-nəmunnə) ifadəsinə aiddir və mənası da budur ki, «onlara yaxşılıq edək və onları rəhbər və s. təyin edək». Əgər iddia olunduğu kimi yazılasaydı, məna belə olardı «Onlara etdiyimiz yaxşılıq, rəhbərlik və varislik əta etmək olardı». Əsl məna budur: «Bizim istədiyimiz bu oldu ki, həmin məzlumlara peyğəmbər və səmavi kitab göndərməklə (Musa və Tövrat) və dini təlim-tərbiyə və dini etiqad verməklə yaxşılıq edək və onları iman əhli və salehlərdən qərar verək və nəticədə, onları yer üzəndə rəhbər və varis təyin edək.

Buna görə də, istizaf ayəsinin mənası xüsusi olmağına baxmayaraq, istixlaf ayəsinin mənası ilə eynidir. Yəni, həmin ayənin dəlillərindən birini nəql edir. Hətta bunu nəzərə almasaq belə, zənn etmək olmaz ki, ayə İsrail övladlarını zəif və məzlum olduqları üçün yer üzünün varisi və rəhbəri qərar verdi. Yəni bu iş Musa (ə) peyğəmbərin zühur edib-etməməsindən, onun təlimlərinin gəlib-gəlməməsindən və onların bu təlimləri qəbul edib-etməməsindən asılı olmayıb. Əlbəttə qeyd olunduğu kimi, bu heç də belə deyildi.

Ola bilər ki, islam baxımından tarixi materializm nəzəriyyəsinin tərəfdarları, başqa bir mətləbi söyləyirlər – islam mədəniyyəti, ruh və məna baxımından ya aşağı təbəqənin, ya istismarçı təbəqənin, yaxud da hamının ümumi mədəniyyətdir. Əgər islam mədəniyyəti zəif təbəqənin mədəniyyətidirsə, gərək məcburi olaraq öz təbəqəsinin xüsusiyyətlərini qəbul etsin. Müraciətləri, meylləri və s. hamısı zəiflərə aid olmalıdır. Əgər islam mədəniyyəti istismarçı təbəqənin mədəniyyətidirsə, bu təbəqənin xüsusiyyətlərinə malik olaraq tamamilə onun mehvərində fırlanmaqla yanaşı zalım və anti-bəşəri bir mədəniyyət də olacaqdır və bu da ilahi bir dinlə uyğun gəlmir. Heç bir müsəlman bu nəzəriyyəni qəbul etmir və bundan başqa həmin mədəniyyətin özü də bunun əksini sübut edir. Qalır islam mədəniyyətinin əhatəli və ümumi bir mədəniyyət olması. Əhatəli mədəniyyət, bitərəf mədəniyyət deməkdir. Eyni zamanda məsuliyyətsiz, özünü kənara çəkən bir mədəniyyətdir. Su ilə odu, zalımla məzlumu, istismarçı ilə istismar olunanı barışdıraraq, bir dam altına yığmaq istəyən bir mədəniyyətdir. «Nə şiş yansın, nə kabab» şüarı ilə hərəkət edən bir mədəniyyətdir. Belə bir mədəniyyət də faktiki olaraq mühafizəkar bir mədəniyyət hesab olunur və təbii olaraq, istismarçı təbəqənin xeyrinədir. Məsələn, əgər hər hansı bir qrup bitərəf, məsuliyyətsiz və hadisələrin fərqinə varmayan olub qarətçi təbəqə ilə qarət olunan təbəqə arasındakı mübarizəyə qarışmazsa, faktiki olaraq zalım bir sinfi himayə etmiş olur. Həmçinin bir mədəniyyətin ruhu bitərəflik olarsa, faktiki olaraq onu, istismarçı təbəqənin mədəniyyəti kimi tanımalıyıq. İslam mədəniyyətinin bitərəf, yaxud istismarçı təbəqəyə meylli olmamasını qəbul etsək, onda onu zəif və məzlum təbəqənin mədəniyyəti saymalı, çağırış və müraciətini və s. də onlara aid etməliyik.

Bu sözlər tamamilə səhvdir. Zənnimcə, bir sıra müsəlman ziyalılarının tarixi materializmə meyl etmələrinin səbəbi iki şeydir:

Birincisi, onlar elə fikirləşirdilər ki, islam mədəniyyətini inqilabçı mədəniyyət saymaq istəsələr, yaxud islam üçün inqilabi mədəniyyət yaratmaq istəsələr, tarixi materializmdən başqa bir yol yoxdur. Bizim Quran anlayışımız belədir və istizaf ayəsindən də belə başa düşdük ki, bu iddiaların hamısı bu növ düşüncə üçün bəhanədir. Elə burada da, onlar islam məntiqindən uzaq düşür və islamın pak, insani, fitri və ilahi məntiqini materialist məntiqi həddinə endirirlər.

Bu ziyalılar elə zənn edirlər ki, mədəniyyətin inqilabi olmasının yeganə yolu, onun yalnız məhrum və məzlum təbəqəyə mənsub olmasıdır. Bu təbəqədən çıxmaq, bu təbəqənin xeyrinə çalışmaqdır, rəhbər və öncüllərinin ictimai bazasının bu təbəqədən olması və həmin mədəniyyətin digər qrup və təbəqələrlə əlaqəsinin başqa şey deyil, məhz mübarizə və düşmənçilik olmasıdır.

Bu ziyalılara görə, inqilabi mədəniyyətin yolu mütləq qarın və dolanışıqla nəticələnməlidir və tarixin bütün böyük inqilabları, hətta peyğəmbərlər tərəfindən edilən inqilablar da, yalnız qarın üçün olmuşdur. Elə buna görə də imanlı, əməli-saleh və mücahid Əbuzəri, qarınqulu Əbuzər etmişlər və guya o, aclığı yaxşı dərk edir və öz aclığı xatirinə qılınc çəkməyi və xalqın canına düşməyi rəva və hətta, lazım və vacib bilirdi. Vücudunun ən böyük dəyəri bu idi ki, şəxsən aclıq çəkdiyi üçün öz təbəqəsinin aclarının nə çəkdiyini bilir, ac xalqın dərdini hiss edir və bu aclığa səbəb olan təbəqə ilə daimi mübarizə aparırdı. Onlar islamın bu böyük şəxsiyyətini yalnız bu xüsusiyyətlə məhdudlaşdırırlar.

Bu ziyalılar elə düşünürlər ki, Marksın dediyi kimi: «İnqilab yalnız barışmaz və kütləvi hərəkatdan yaranır.»(Marks və Marksizm, səh-39.)

Onlar təsəvvür edə bilmirlər ki, əgər bir məktəb, bir mədəniyyət, bir ideologiya ilahi mənbəyə malikdirsə və müxatəbi insan, çağırışı ümumi olarsa və ədalət, bərabərlik, paklıq, məhəbbət, mənəviyyat və zülmlə mübarizəyə doğru meyl edərsə, böyük hərəkat yarada və geniş inqilab edə bilər. Ancaq bu inqilab ilahi, insani və daxilində ilahi hisslər, mənəvi şadlıq və insani dəyərlər olan bir inqilabdır. Bu növ inqilabları, tarixdə çox görmüşük və islam inqilabı da bu növdəndir.

Bu ziyalılar təsəvvür edə bilmirlər ki, bir mədəniyyətin bitərəf və məsuliyyətsiz olmaması və məsuliyyət qəbul etməsi üçün, onun mənbəyinin məzlum təbəqə olmasına ehtiyac yoxdur. Elə fikirləşirlər ki, geniş və ortaq mədəniyyət mütləq, bitərəf və heç bir şeyə etina etməyən bir mədəniyyətdir. Düşünə bilmirlər ki, ümumi mədəniyyət və ümumi məktəb, əgər ilahi mənbəyə malik olarsa və müxatəbi insan – yəni insanın insani fitrəti – olarsa, onun bitərəf, məsuliyyətsiz, etinasız olması qeyri-mümkündür. Məsuliyyətin və öhdəçiliyin yaratdığı şey məhrum təbəqəyə bağlılıq deyil, Allaha və insanlıq vicdanına bağlılıqdır.

Bu, islamla inqilabın əlaqəsi barəsində alimnümanaların düçar olduğu səhvin əsas köklərindən biridir.

Bu səhvin digər əsas kökünü, islamın ictimai istiqamətlənmə ilə əlaqəsində axtarmaq lazımdır. Həmin ziyalılar aşkarcasına görüblər ki, Quranın peyğəmbər inqilabları haqqında tarixi şərhində, onlar tərəfindən müstəzəf və məzlumların xeyrinə güclü meyillilik müşahidə olunur. Digər tərəfdən də meyl və mənbə arasında uyğunluq prinsipi – başqa sözlə, marksizm prinsipi olan ictimai bazis ilə etiqadi bazis arasında uyğunluq prinsipi – bu ziyalıların fikrincə mütləq qəbul olunur və onun əksini təsəvvür edə bilmirdilər. Ümumiyyətlə, belə nəticəyə gəlirdilər ki, Quran müqəddəs və proqressiv hərəkatların meyilliliyini, aşkar şəkildə zəiflərin xeyrinə və onların hüquq və azadlıqlarının təmini üçün bildiyinə görə, deməli, Quran baxımından bütün müqəddəs və proqressiv hərəkatların mənbəyi, məhrum və qarət olunmuş təbəqədir. Bununla da, Quran baxımından, tarix maddi və iqtisadi şəxsiyyətə malik olub, iqtisadi bazis sayılır.

İndiyə qədər söylədiklərimizdən aydın oldu ki, Quran fitrət prinsipini, fitrət məntiqi adlanan və insan həyatı üzərində hakim olan məntiqi də qəbul etdiyi üçün, islami meyl və mənbə uyğunluğu prinsipi, yaxud ictimai baza ilə etiqadi baza uyğunluğu prinsipini qəbul etmir və onu qeyri-insani bir prinsip sayır. Yəni bu yuğunluq, insanlığa çatmamış şəxslərdə və təlim-tərbiyə görməmiş insanlarda olur və onların məntiqi də mənfəət və qazanc məntiqidir.

Bundan başqa, islam zəif təbəqəyə tərəf meyllidir ifadəsini işlətməyimiz də bir qədər düzgün deyildir. İslam ədalət, bərabərlik və haqqa doğru meyllidir. Aydındır ki, bu meyldən bəhrələnən və xeyir görənlər, məhrumlar və zəiflərdir. Bu meyldən ziyan çəkənlər isə qarətçilər, istismarçılar və onlar kimilərdir. Yəni, hətta islam bir təbəqənin mənafe və hüququnu qorumaq istədikdə belə, əsas hədəfi hər hansı bir dəyərin və insani prinsipin yaradılması və həyata keçməsi olur. Məhz burada, növbəti dəfə Quranda aşkarcasına bəyan olunan və islam elmlərində elmlərin anası adlandırılmalı olan fitrət prinsipinin fövqəladə dəyər və mahiyyəti aydın olur.

Fitrət barəsində çox söhbət açılır. Ancaq onun dərinliyinə və müxtəlif cəhətlərinə çox az fikir verilir. Əksər vaxtlarda görürük ki, bəzi şəxslər fitrətdən dəm vurur, lakin onun geniş cəhətlərinə yaxşı fikir vermədiklərinə görə, gəldikləri nəticə bu prinsiplə daban-dabana zidd olur.

Belə səhvlərə çox qabarıq bir misalı, dinlərin meydana gəlməsi barəsində olan fikirdə görmək olar. Bura qədər söylədiklərimiz, din baxımından tarixi olayların mənbəyi və şəxsiyyəti barəsində idi. İndi isə bəhs, tarixin əvvəlindən indiyədək tarixi-ictimai olay kimi mövcud olan dinlər barəsindədir. Bu ictimai həqiqətin mənbə və təmayülləri aşkar olunmalıdır.

Dəfələrlə təkrar etmişik ki, tarixi-marksist materializm, hər bir mədəni olayın mənbəyi ilə onun təmayülləri arasında uyğunluğu qəbul edən bir prinsip yaratmışdır. Həqiqətdə bu prinsip ariflər, ilahi alimlər və filosofların varlıq sisteminin ümumi hərəkətində inandıqları və qəbul etdikləri prinsiplə eynidir.

Marksizm bunun oxşarını düşüncə məsələləri, zövq, fəlsəfi, dini işlər və nəhayət, ictimai-mədəni olaylar barəsində deyib. Bu məktəb iddia edir ki, hər bir düşüncənin meyli, baş qaldırdığı və meydana gəldiyi tərəfdir. Bitərəf düşüncə, fikir, din, mədəniyyət, yaxud cəhətsiz və ya cəhətli olub qalxdığı ictimai mövqedən fərqli bir ictimai mövqe ardınca olan təfəkkür və s. yoxdur. Bu məktəbin fikrincə, hər təbəqənin özünəməxsus zövqü və düşüncəsi vardır. Buna görə də, təbəqəli və parçalanmış cəmiyyətlərdə iki növ dərd, iki növ fəlsəfi fikir, iki əxlaq sistemi, iki mədəniyyət forması, iki növ ədəbiyyat, iki növ zövq və varlığa baxış və çox güman ki, iki növ elm vardır. Bazis və malikiyyət əlaqələri iki formada olduğu üçün, bütün bunlar da iki formalı və iki sistemli olurlar.

Marks şəxsi olaraq, bu iki sistem üçün istisna qeyd edir: Din və dövlət. Marksın fikrincə, bu iki ixtira qarətçi təbəqəyə məxsus olub, onların istismar metodu və alətidir və anoloji olaraq, bu iki olayın meyl və mövqeyi həmin təbəqənin xeyrinədir. İstismar olunan təbəqə, öz ictimai mövqeyinə uyğun olaraq nə dinin nə də dövlətin tərəfdarıdır. Din və dövlət müxalif təbəqə tərəfindən zorla ona qəbul etdirilib. Deməli, iki din və dövlət sistemi yoxdur və ola da bilməz.

Bəzi müsəlman ziyalılar iddia edirlər ki, Marksın nəzəriyyəsinin əksinə olaraq, iki sistemlilik dinə də aiddir. Əxlaq, incəsənət, ədəbiyyat və digər mədəni işlər təbəqəli cəmiyyətlərdə iki sistemli olduğu və hər sistemin mənbəyi və meyli, öz təbəqəsinə xas olduğu kimi – biri hakim, o biri isə məhkum təbəqəyə xasdır – din də iki sistemlidir. Cəmiyyətdə iki din vardır: Hakim təbəqəyə məxsus olan hakim din və məhkum təbəqəyə məxsus olan məhkum və asılı din. Hakim din şirk və məhkum din isə tohid dinidir. Hakim din ayrı-seçkilik və məhkum din isə, bərabərlik dinidir. Hakim din mövcud vəziyyəti qorumaq istəyən və məhkum din isə, inqilabi və mövcud vəziyyəti pisləyən dindir. Hakim din durğunluq, sakitlik dini, məhkum din isə oyanış, fəryad və hərəkət dinidir. Hakim din cəmiyyətin əfyunu (tiryeki), məhkum din isə, cəmiyyətin enerjisidir.

Deməli, dinin, hakim təbəqənin xeyrinə və məhkum təbəqənin zərərinə olmasına əsaslanan Marksın nəzəriyyəsi, mənbəyi hakim təbəqə olan din barəsində doğrudur və faktiki olaraq təkcə həmin din olub və hakimlik edib. Bu nəzəriyyə, məhkum din – yəni, peyğəmbərlərin gətirdiyi və hakim rejimlərin, qarşısını aldığı və inkişafına imkan vermədiyi dinə aid deyil.

Bu ziyalılar həmin yolla, dinin mövqe və meylini yalnız hakim təbəqənin xeyrinə bilən Marksın nəzəriyyəsini rədd etmiş və elə düşünmüşlər ki, bu yolla marksizmi rədd edirlər. Daha fikirləşməmişlər ki, bu fikir də, – hərçənd ki, Marksın, Engelsin, Maonun və digər marksizm rəhbərlərinin şəxsi fikri ilə zidd idi – marksizmin və materializmin din haqqında dedikləri ilə eynidir. Yəqin ki, onlar, bu dəhşətli şeyə fikir verməyiblər. Çünki, hər halda məhkum din üçün də təbəqə mənbəyi fərz etmiş və bununla da mənbə ilə meyl arasında uyğunluq prinsipini qəbul etmişlər. Başqa sözlə, onlar din və ümumiyyətlə hər bir mədəni olayın materialist mahiyyət və prinsipini onların mənbəyi ilə mövqeyi arasında uyğunluq zərurəti prinsipi əsasında qəbul etmişlər. Marks və marksistlərin nəzərinə zidd olaraq, mənbəyi və meyli məhrum və qarət olunmuş təbəqə olması fikrini dinə də aid etmişlər və əslində məhkum din üçün meyl cəhətdən maraqlı dəlil tapmışlar. Ancaq mənbənin mahiyyəti baxımından bunu heç cür izah edə bilməmişlər.

Alınan nəticə nədir? Onların fikrincə, hakim təbəqəyə məxsus olan şirk və hakim din, həyatda rol oynamış yeganə tarixi bir dindir. Çünki, tarixin icbarı onlara dayaq olub, siyasi və iqtisadi qüdrət onların əlində olub və təbii olaraq da, onların vəziyyətini qorumağa çalışan dinlər, davam gətirərək hakimlik edibdir. Ancaq tohid dini, öz-özünə cəmiyyətdə xarici və həqiqi bir formaya düşə bilməyib. Tohid dini, cəmiyyətdə heç bir tarixi rol oynamayıb və oynaya də bilməzdi. Çünki, üstqurum bazisdən irəli keçə bilməz. Bu səbəbdən də tohid peyğəmbərlərin hərəkatları və ya tarixin uduzmuş və məğlub olmuş hərəkatlarıdır. Tohid dininin peyğəmbərləri, bərabərlik dini gətirmişdilər. Ancaq çox çəkmədi ki, şirk dini tohid və peyğəmbərlərin təlimi maskası altında öz həyatına davam edərək, həmin təlimatları təhrif etməklə o təlimatlardan qidalanır, gündən-günə qüvvətlənərək məhkum təbəqənin dərdinə hakim olurdu.

Həqiqətdə, peyğəmbərlər çalışırdılar ki, xalq üçün bir tikə çörək gətirsinlər. Ancaq, xalqın canı üçün bir bəlaya çevrilir, müxalif təbəqənin əlində bir vasitə olaraq, məhrumların və zəiflərin boğazlarını daha çox sıxmağa və boyunlarından halqanı dartmağa kömək edirdilər. Peyğəmbərlərin öz təlimatları vasitəsilə həyata keçirmək istəkdikləri baş tutmayıb və baş verənlər və həyata keçənlər də, onların istədikləri deyil.

Materialistlərin «din cəmiyyətin əfyunudur (tiryekidir)», «kasadlığa və durğunluğa səbəb olur», «ayrı-seçkilik və zülm üçün bəhanəyə çevrilir», «cahilliyin qoruyucusudur» deməsi doğrudur. Ancaq bu sözlər tohid, məhrum və zəiflərin dini barəsində deyil, hakim və şirk, tarixə hakim olan ədalətsiz dinlərin barəsində doğrudur. Məhkum dinin oynadığı yeganə rol, etiraz və tənqid olub. Bu bir partiyanın parlament seçkilərini udması, hökuməti öz üzvlərindən təyin etməsi, öz proqram və qərarlarını həyata keçirməsi və digər partiyanın, mütərəqqi və inkişaf etmiş olmasına baxmayaraq, həmişə azlıqda qalmasına bənzəyir. Onun da əlindən, əksəriyyəti tənqid etmək və etiraz bildirməkdən başqa bir şey gəlmir. Qalib partiya, bu etirazlara qulaq asmır və cəmiyyəti istədiyi formada idarə edir və azlığın etiraz və tənqidlərindən öz hakimiyyətini gücləndirmək üçün istifadə edir. Əgər bu tənqidlər olmasaydı, onlar günbəgün artan təzyiqlər nəticəsində süqut edərdilər. Ancaq azlığın tənqidləri, ona müntəzəm olaraq xəbərdarlıq edir və o da, bu yolla günbəgün öz mövqeyini daha da möhkəmləndirir.

Yuxarıdakı iddia, heç bir vəchlə düzgün deyil. İstər şirk, istər tohid dininin mahiyyətinin təhlili və istərsə də tarixdə bu iki din üçün ayırdığı rol cəhətindən olmuş olsun. Şəksiz, dünyada həmişə din olub. Ya tohid, ya şirk, yaxud da hər ikisi. Şirk dininin tohid dininə və ya tohid dininin şirk dininə nisbətən daha qədim olması haqqında, sosiologiya alimləri arasında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Əksəriyyət əvvəldə şirk dininin olmasını və sonradan tədriclə inkişaf edərək tohid dininə çatmasını qəbul edirlər. Bəziləri isə, bunun tam əksini söyləyirlər.

Dini rəvayətlər və dini prinsiplərin bəziləri ikinci nəzəriyyəni təsdiq edir. Ancaq, hər halda şirk dinləri niyə yaranıb? Doğrudanmı o, yuxarı və varlı sinf tərəfindən uydurulub, yaxud bunun başqa bir səbəbi vardır? Tədqiqatçılar bu barədə başqa səbəblər göstərirlər və şirkin ictimai ayrı-seçkiliyin məhsulu olmasını qəbul etmirlər. Tohid dininin ayrı-seçkiliyə müxalif, bərabərlik və qardaşlığa tərəfdar olan məhrum təbəqənin istəkləri üçün əsas olması formasında təhlili isə, bundan daha pisdir və əlavə olaraq, islam əsasları ilə də əsla uyğun deyil.

Yuxarıdakı iddia ilahi peyğəmbərləri «günahsızlığı sübut olunmuş uğursuzlar» halına salır. Ona görə «uğursuz» adlanırlar ki, onlar batil qarşısında məğlub olmuş, tarix boyu uduzmuş və dinləri də cəmiyyət içində özünə yer tapa bilməmiş, ən azı hakim və batin din qədər nüfuz qazana bilməmişlər. Və ona görə «bəraət qazanmış» adlanırlar ki, materialistlərin iddiasına zidd olaraq, istismarçı və qarətçi təbəqədə deyil, əksinə müstəzəflər təbəqəsində olmuş, onların dərdini çəkmiş, onlar arasından çıxmış, onların xeyrinə və onların tapdalanmış hüquqlarının bərpası üçün çalışmışlar. Peyğəmbərlər, öz dəvətləri və peyğəmbərliklərinin ruhu baxımından – yəni, onların mövqeləri – bərat qazandıqları kimi, uğursuzluqları cəhətdən də tamamilə bəraət alırlar. Yəni, onlar öz uğursuzluqları üçün məsul deyillər. Çünki, xüsusi mülkiyyətdən kök alan «tarixin icbarı», rəqibə kömək edir. Xüsusi mülkiyyətin meydana gəlməsi, icbari olaraq, cəmiyyəti iki hissəyə bölür: İstismarçılar və istismar olunanlar. Maddi istehsal sahibi olan istismarçılar, təbii olaraq mənəvi istehsala daha çox yiyələnmişdilər, qəza və qədər adlanan «tarixin icbarı» ilə də – bu qəza və qədərin tanrısı göydə deyil, yerdədir və mənəvi deyil, maddidir, yəni, cəmiyyətin iqtisadi bazisi adlanan hakim qüdrətdir – mübarizə etmək mümkün deyil. Deməli, peyğəmbərlər öz uğursuzluqları üçün məsuliyyət daşımırlar.

Ancaq, yuxarıdakı iddia ilə peyğəmbərlər «bəraət» qazanırlar deməklə bərabər, varlığın düzgün nizamı – «xeyir» nizamı – yəni, xeyirin şər üzərində qələbəsi, şübhə altına alınır. Sistemə müsbət nəzərlərlə baxan ilahiyyatçılar iddia edirlər ki, varlığın sistemi düzgün sistemdir, haqq sistemidir, xeyir sistemidir, şər və batil müvəqqətidir. Bəşərin ictimai sisteminin, yaxud varlıq sisteminin oxu və mehvəri haqdır:

Deyilənlərə görə, haqq ilə batilin mübarizəsində haqq qalib gələcək:

Deyərlər, Tanrı peyğəmbərləri himayə edir:

Ancaq yuxarıdakı söylənilənlərə əsasən, bu prinsiplər şübhə altına alınır. Həmin iddiaya görə, peyğəmbərlər, rəsullar və tarixin digər islahatçıları bəraət almaqla bərabər, peyğəmbərlərin Tanrısı da şübhə altına alınır.

Burada bir çətinlik yaranır. Bir tərəfdən Quran, dünyanın ümumi axarına nikbinliklə baxır. Quran israr edir ki, haqq, varlıq və insaniyyətin ictimai həyat mehvəri olmalıdır. İlahi hikmət də öz xüsusi prinsipləri əsasında elan edir ki, həmişə xeyir şər üzərində və haqq batil üzərində qələbə qazanır. Şər və batil məcazi varlıqdırlar.

Digər tərəfdən, keçmiş və indiki tarixin mütaliə və müşahidəsi, indiki nizama qarşı bədbinlik yaradır və belə bir təsəvvür oyadır ki, tarixi başdan-ayağa faciə, zülmkarlıq, istismar və s. hesab edənlərin nəzəriyyəsi heç də səhv deyildir.

Bəs nə etməli? Biz, varlıq və insanın ictimai sistemini anlamaqda səhv edirikmi? Yaxud bunda deyil, Quranın hədəf və məqsədlərini anlamaqda səhv edirik və belə fikirləşirik ki, Quranın varlığa və tarixə baxışı müsbətdir? Yaxud da, bunların heç birində səhv etmirik və bu nöqsan və uyğunsuzluq, Quranla reallıq arasında mövcuddur və həll oluna bilməz?

Biz bu şübhəni varlıq sisteminə aid olduğu qədər, «İlahi ədalət» kitabında yazmış və Allahın köməyi ilə həll etmişik. Ancaq, tarixin axarına və bəşərin ictimai həyatına aid olanları isə, gələcək bəhslərdən birində, «Haqq ilə batilin mübarizəsi» adı ilə bəyan edəcəyik və Allahın köməyi ilə bu şübhənin həlli üçün öz nəzərimizi bəyan edəcəyik. Əgər mütəxəssislər bu barədə, öz nəzərlərini dəlillər əsasında bəyan etsələr, biz çox sevinərik.