Alimlər arasında, xüsusilə də son əsrdə ən çox bəyan olunan əsas məsələlərdən biri də insanın fərdi və ictimai məsələlər qarşısında azad və muxtar və ya məcbur və asılı olması məsələsidir. Başqa sözlə, fərdi ruhun ictimai ruh qarşısında hansı mövqedə dayanması məsələsidir.

Əgər birinci nəzəriyyəyə uyğun olaraq, insan vücudu və fərdlərin əsas, cəmiyyətin isə şərti mürəkkəb olmasını qəbul etsək, heç bir ictimai icbarın olmaması aydın olur. Çünki, fərdi güc və qüdrətdən savayı, ictimai güc və qüdrət adlı bir qüvvə yoxdur ki, onlar üzərində hakim olsun və beləliklə də, ictimai icbar meydana gəlsin. Əgər asılılıq olsa belə, cəmiyyətdən deyil, fərdin ayrı-ayrı fərd və ya fərdlərdən asılılığından danışmaq olar. Əgər dördüncü nəzəriyyəni qəbul etsək və fərdi, insani şəxsiyyət baxımından boş bir qaba və ya xam maddəyə bənzədərək, fərdin şəxsiyyətini, ağlını və iradəsini, ictimai ağıl və iradənin bir hissəsi kimi qəbul etsək, ictimai ruhun ictimai məqsədlərə çatmaq üçün fərdi ruhda zahir olmasına inansaq və nəhayət cəmin sırf üstünlüyünü qəbul etsək, fərdin ictimai işlərdə azad və ixtiyar sahibi olması fikrinə heç bir əsas qalmır.

Məşhur fransız sosioloqu Emil Durkeym, cəmiyyətin əsas olması tərəfdarı kimi deyirdi:

«İctimai işlər (yatmaq və yemək kimi işlərin əksinə olaraq) fərdin iradə və fikrinin deyil, cəmiyyətin məhsuludur və onlar üç xüsusiyyətə malikdir: Xarici, icbari və ümumi olmaq. Onun xarici sayılması fərdin vücudundan xaricdən – yəni cəmiyyət tərəfindən – onun boynuna qoyulmasına görədir. Bu işlər fərd olmamışdan qabaq da cəmiyyətdə var idi və fərd, cəmiyyətin təsiri altında onları qəbul etmək məcburiyyətində qalır. Adət və ictimai qaydaların, din və mədəniyyətin qəbul olunmasını buna misal çəkmək olar. Onun icbari olması isə, özlərini zorla şəxsə qəbul etdirərək onun vicdanını, fikrini, hisslərini öz nüfuzları altına alması səbəbi ilədir. İcbari olmaq, öz növbəsində ümumi olmağı və hamı tərəfindən qəbul edilmək zəruriyyətini yaradır.

Üçüncü nəzəriyyəyə əsasən, cəmiyyətin qüvvəsi şəxsi qüvvədən çoxdur və onda şəxslər ictimai işlərdə heç bir icbara tabe olmurlar.»

Durkeynin «icbarı», təbiət daxilində insan təkamülündən doğan insan fitrətinin əsaslığının unudulmasından irəli gəlir. Bu fitrət insana, ictimaiyyətin zorla qəbul etdirdiklərinə qarşı çıxmaq üçün azadlıq, imkan və iradə verir. Elə buna görə də fərdlə cəmiyyət arasındakı əlaqəyə bir növ ortaq məxrəc hakimlik edir (yəni həm insan əsasdır, həm də cəmiyyət).

Qurani-kərim, cəmiyyətin təbiət, şəxsiyyət, qüvvə, həyat, ölüm, vicdan və s. şeylərə malik olduğunu qeyd etdiyinə baxmayaraq, insanın, ictimai hadisələrə qarşı çıxmağa qadir olduğunu da aydın şəkildə bildirir. Quran, «Fitrətullah» (yəni, ilahi fitrət) sözü üzərində təkid edir. Nisa surəsinin 97-ci ayəsində, Məkkə cəmiyyətində özünü zəif və məzlum adlandıran və öz fitri məsuliyyətlərini yerinə yetirməmək üçün zəifliklərini bəhanə gətirən, cəmiyyət qarşısında icbara tabe olduqlarını iddia edən bir qrup haqqında, onların bəhanələrinin qəbul olunmayacağını bildirir. Çünki onların, ən azı həmin cəmiyyətdən hicrət edərək başqa ictimai şəraitə köçmək imkanları var idi.

Başqa yerdə buyurur:

Məşhur «Zərr» ayəsində Allah-taala tohidi, insanların fitrətində yerləşdirdiyinə işarə etdikdən sonra buyurur:

Quran, məsuliyyət üzərində də təkid edir: Fərdi və ictimai məsuliyyətdən, yaxşı işlərə dəvət, pis işlərdən isə çəkindirmədən, fərdlərin ictimai qanunsuzluğa qarşı çıxmasından bəhs edir. Nuhun, İbrahimin, Musanın, İsanın, Rəsulullahın, Əshabi-kəhfin və digər möminlərin əhvalatında da bu məsələ haqda danışır.

Fərdin cəmiyyət və ictimai mühit qarşısında məcbur olmaq fərziyyəsinin kökü, həqiqi tərkibin yaranması üçün üzvlərin bir-birinə qarışıb həll olması və ümumi çoxluğun vahid vücuda çevrilməsi və yeni həqiqətin meydana gəlməsi fikridir. Ya burada fərdlərin azad, muxtar və həqiqi şəxsiyyətlərini qəbul edərək tərkibin şərti və cəmiyyətin zahiri olduğunu etiraf etməliyik, yaxud da fərdi ixtiyar və müstəqilliyə qarşı çıxmalıyıq. Bunların ikisi arasında ortaq bir fikir qəbul etmək qeyri-mümkündür. İctimaiyyət elmində mövcud olan bütün dəlil və sübutlar cəmiyyətin zahiri olduğunu təsdiq etdiyi üçün, ikinci fikrin batil olduğunu qəbul etməliyik.

Həqiqət budur ki, fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən, bütün həqiqi tərkibləri eyni və oxşar saymaq olmaz. Təbiətin aşağı səviyyələrində – yəni cansız əşyalarda – üzvlər və təşkiledici ünsürlər tamamilə bir-birinə qarışaraq həll olur və onların vücudu vahid «külli» vücudda birləşir. Bunun oxşarını biz yuxarıda qeyd etdiyimiz oksigenlə hidrogen adlı iki ünsürdən yaranan suda görürük. Amma tərkib nə qədər yuxarı səviyyədə yerləşərsə, təşkiledici ünsürlər bir o qədər müstəqillik əldə edir və külli vücuda nisbətən azad olurlar. Bununla da vəhdət daxilində ayrılıq və ayrılıq daxilində vəhdət yaranır. İnsan vücudu bütün bunlara bariz nümunədir. Onun vücudu vahid olduğu halda, ayrı-ayrı ünsürlərin cəmidir və bu ünsürlər nəinki, öz qüvvə və müstəqilliklərini qoruyur, hətta, bəzi vaxtlarda bu qüvvə və müstəqilliklər arasında ixtilaf da yaranır. Cəmiyyət, təbiətin ən ali varlığıdır və onun üzvlərinin nisbi azadlıqları daha çoxdur.

Deməli, cəmiyyətin təşkiledici ünsürləri olan insanlar, öz təbii və fərdi vücudlarında fitri ağıl və iradəyə malikdirlər. Digər cəhətdən də, təbiətin yuxarı təbəqələrində üzvlərin nisbi azadlıqları daha çox olduğuna görə, şəxslər – daha doğrusu, fərdi ruh cəmiyyət, ya ictimai ruh qarşısında azad və ixtiyar sahibidir.

Cəmiyyət müəyyən növlü vəhdətə malik olduğuna baxmayaraq, müxtəlif və bəzi hallarda bir-birinə zidd olan qruplara, təbəqələrə və siniflərə bölünür. Bu həmişə belə olmasa da, bir çox hallarda bəzi cəmiyyətlər üçün xarakterik xüsusiyyət hesab olunur. Hətta mümkündür ki, cəmiyyət vəhdətə malik olduğuna baxmayaraq, öz daxilində bir-birinə müxalif və hətta zidd qütblərə də bölünsün. Deməli, cəmiyyət vahid ola-ola ayrılığa və ayrı-ayrı ola-ola vəhdətə malikdir. İslam alimlərinin dili ilə desək, cəmiyyətdə təklik daxilində çoxluq və çoxluq daxilində təklik hakimdir. Əvvəlki fəsillərdə cəmiyyətdəki vəhdətin hansı növdən olması haqda söhbət açılırdı. İndi isə, cəmiyyətdəki çoxluq və müxtəlifliyin hansı növdən olması haqqında danışacağıq. Bu barədə iki məşhur nəzəriyyə vardır:

Birincisi, tarixi materializm və dialektik təzad halında olan nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyəyə əsasən – onun barəsində sonra danışacağıq – hər şey malikiyyət ünsüründən asılıdır. İbtidai icma quruluşu və fərzi kommuna kimi xüsusi mülkiyyət forması olmayan cəmiyyətlərdə, adətən bir təbəqə və bir qütb olur. Amma, xüsusi mülkiyyət formasına malik olan cəmiyyətlər iki quruma malik olur. Deməli, cəmiyyət ya tək, ya iki qurumlu ola bilir və üçüncü formanın olması mümkün deyildir. İki qütblü cəmiyyətlərdə insanlar istismarçılara və istismar olunanlara bölünürlər, burada hakim və məhkumdan başqa üçüncü şəxs, ya təbəqə yoxdur. Cəmiyyətin digər ünsürləri də, məsələn, fəlsəfə, əxlaq, din və mədəniyyət də iki qrupa bölünür. Biri hakim, o birisi isə zəif təbəqəyə məxsusdur. Bunların hər ikisinin cəmiyyətdə özünəməxsus nüfuzu var, hətta əgər bunlardan biri ictimaiyyət üzərində hakimlik edərsə, bu o deməkdir ki, o cəmiyyət iki təbəqədən birinə məxsusdur və o biri təbəqəyə zorla qəbul etdirilib. Bunun ayrı növü mövcud deyildir.

İkinci nəzəriyyə budur ki, cəmiyyətin təkqütblü, ikiqütblü və ya çoxqütblü olması malikiyyət formasından asılı deyil. İdeoloji, mədəni, ictimai amillər də cəmiyyətin çoxtəbəqəli olmasına səbəb ola bilər. Xüsusilə də, mədəni və idoloji amillər mühüm rol oynayaraq, cəmiyyəti nəinki iki, hətta bir neçə qütbə bölə bilər, hətta bu amillər malikiyyət ünsürü ləğv olunmadan da, cəmiyyəti birləşdirə və ya parçalaya bilər.

İndi baxaq görək Quranın cəmiyyət müxtəlifliyi haqqında fikri nədir? Müxtəlifliyi və ixtilafı qəbul edir, yoxsa yox? Əgər qəbul edirsə, cəmiyyətin təbəqəli olması haqqında nə fikirdədir. Cəmiyyət malikiyyət və istismara əsasən iki qrupa bölünür, ya başqa formaya məxsusdur? Güman etmək olar ki, Quranın nəzərini öyrənmək üçün ən yaxşı yol, Qurandakı ictimai sözləri araşdıraraq bu sözlərin mənasının necə izah edildiyini öyrənməkdir.

Qurandakı ictimai sözlər iki növdür: Onlardan bəziləri, ictimai ünsürlərə aiddir. Məsələn, millət, şəriət, düzgün yol, adət-ənənə və s. bu sözlər bizim bəhsimizə daxil deyildir. Amma, başqa anlayışlar da vardır ki, ya bütün insanlar, ya da bir qrup insanlar üçün ictimai məna daşıyır. Bu sözlər, Quranın nəzərini təyin etməkdə köməklik göstərə bilər. Qövm, ümmət, qəbilə, şöbə, rəsul, nəbi, imam, vəli, mömin, kafir, münafiq, müşrik, mühacir, mücahid, siddiq, şəhid, müttəqi, saleh, yaxşıya dəvət edən, pisdən çəkindirən, alim, zalım, nəsihət verən, xəlifə, kahin, ali, zəif, kasıb, varlı, malik, azad, qul, rəbb və s. bunlara aiddir.

Əlbəttə, zahirdə bunlara bənzər sözlər çoxdur. Müsəlla, müxlis, sadiq, abid və buna bənzər sair sözlər də mövcuddur. Amma bu sözlər qrupları öyrənmək və aydınlaşdırmaq üçün deyil, yalnız bir sıra əməlləri bəyan etmək üçün qeyd olunub,. Elə buna görə də bu sözlərin qrup, təbəqə və qütbləri aydınlaşdıracağı ehtimalı çox azdır.

Birinci qrupa aid olan sözlərin işləndiyi ayələr, xüsusilə də ictimai proseslərə adi olanlar, gərək araşdırılsın və aydın olsun ki, bütün bunları iki təbəqədə yerləşdirmək olar, yoxsa yox? Və əgər iki qrupda yerləşərlərsə, onların əsas nişanələrindən sayılırlar, yoxsa yox? Məsələn, etimad baxımından onları mömin və kafir adlı iki qrupa, ya iqtisadi baxımdan varlı və kasıb adlı qruplara bölmək olarmı? Başqa sözlə, bütün bu bölüşmələrin sonda bir əsas bölüşməyə qayıdıb-qayıtmamasını aydınlaşdırmaq lazımdır.

Bəziləri iddia edirlər ki, Quran cəmiyyəti iki qütbə ayırır. Quranın nəzərindən cəmiyyət iki mərhələdə, hakim və istismarçı, zəif və istismar olunan qütbə bölünür. Quran birinci qütbü «müstəkbir» (hegemon), ikinci qütbü isə «müstəzəf»(məzlum kütlə) adlandırır. Sonrakı bölmələr, məsələn, mömin və kafir, təkallahlı və müşrik, əməli-saleh və günahkar ikinci dərəcəli bölmələrdir. Yəni nifaqa, şirkə, küfrə səbəb olan istikbar və istismarçı təbəqə; islah, cihad, hicrət, iman və s. şeylərə səbəb olan istizaf. Başqa sözlə, Quranın etiqadi, əxlaqi və ya əməli azğınlıq adlandırdığı proseslərin səbəbi iqtisadi əlaqələrin bir növü olan istismarçılıq, təsdiq etdiyi əməllərin əsas səbəbi isə məzlumluq və istismar olunmaqdır. İnsanın vicdanı təbii olaraq onun maddi vəziyyətindən asılıdır. Maddi yaşayış səviyyəsində dəyişiklik olmadan ruhi, əxlaqi və nəfsani vəziyyətin dəyişəcəyini gözləmək düzgün deyildir. Elə buna görə də, Quran ictimai mübarizəni təbəqələr arası mübarizə formasında doğru və düzgün sayır. Yəni əxlaqi və ya etiqadi mübarizə ilə müqayisədə ictimai mübarizəyə daha çox üstünlük verir. Quran nəzərindən kafirlər, münafiqlər, müşriklər, günahkarlar, fasiqlər, zalımlar, «israfçı və müstəkbir» adlanan qrupların içindən çıxırlar. Bu qrup və ya şəxslər qarşı təbəqədən çıxdığı kimi, peyğəmbərlər, rəsullar, imamlar, siddiqlər, şəhidlər, mücahidlər, mühacirlər və möminlər də zəif təbəqədən çıxır və onların da qarşı təbəqədən çıxması heç cür mümkün deyildir. Deməli, istikbar və zəiflik, ictimai vicdanı yaradır və o da öz növbəsində ictimaiyyət arasında qütbləşmə aparır. Bütün başqa xüsusiyyətlər, istismarçılığın və istismar olmağın əlamət və nişanələridir. Quran təkcə adı çəkilən iki əsas qrupu zəif və zalımların nümunəsi saymır, eyni zamanda onların bir sıra yaxşı və pis xüsusiyyətlərini də sadalayır. Birinci qrup xüsusiyyətlər zəif və əzilən dəstələrə, ikinci qrup xüsusiyyətlər isə zalım dəstələrə aid edilir. Deməli, istismar etmək və istismar olunmaq iki qrupu bir-birindən ayırmaqla yanaşı, onların bir-birinə zidd olan əxlaqi xüsusiyyətlərini də göstərir. İstismarçılıq və zəiflik bütün seçimlərin, təmayüllərin və hətta, mədəni proseslərin əsası və özülüdür. Əxlaq, fəlsəfə, incəsənət, ədəbiyyat, din və s. şeylər həmin təbəqənin ictimai təmayüllərini göstərir. Hər şey mövcud vəziyyətin qorunmasına xidmət edir və tənəzzülə, geriləməyə səbəb olur. Bunun əksinə olaraq, zəiflər təbəqəsinə məxsus olan əxlaq, fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət və ya din inqilabçı və qurucu olur. İstismarçı təbəqə ictimai sərvətləri öz əlində topladığına görə, dar düşüncəli, eyş-işrət düşkünü və mövcud vəziyyəti qorumağa çalışan olur. Əksinə, əzilən təbəqə agah, inqilabçı, daim hərəkətdə olan və yeni-yeni formalar tələb etmək xüsusiyyətinə malik olur.

Bu şəxslərin əqidəsinə görə, Quran insanı yaradan, onun təbəqəsini müəyyən edən, onu istiqamətləndirən, ideoloji, dini, əxlaqi və fikri əqidəsini təyin edən amilin maddi vəziyyət olması nəzəriyyəsini təsdiq edir. Ümumiyyətlə Qurandakı ayələrdən aydın olur ki, o, öz təlimatlarını bu əsasda bəyan edir. Elə buna görə də, bir qütbə bağlı olmaqla bütün şeyləri təyin edir. Bu meyarla bütün iddiaları öyrənmək olar. Mömini, islahatçını, rəhbəri və hətta peyğəmbərlik, ya imamlıq iddiası edənləri bu əsasla təsdiq və ya təkzib etmək olar.

Həqiqətdə bu nəzəriyyə insana və cəmiyyətə maddi nəzərdən baxır. Şübhəsiz Quran, şəxslərin ictimai vəziyyəti üzərində xüsusi dayanır, lakin bu o demək deyildir ki, Quran bütün bölmələri və qütbəşmələri bu əsasla aparır və ya təyin edir. Bizim nəzərimizə görə, cəmiyyətə bu növ baxış, islamın insana, dünyaya və cəmiyyətə baxışı ilə uyğun gəlmir. Bu nəzəriyyə, Quran məsələlərində səthi araşdırmalar nəticəsində meydana çıxıb. Bu barədə gələcək bəhslərdə geniş şəkildə söhbət açacağıq.