Əkilmişi yeyirik, əkirik ki, yesinlər.

Dünya əkin yeridir, biçənəyi bilsinlər.

Amma, çox təəssüf ki, insanların bəzisi valideyn kimi böyük nemətin qədrini bilmir, nankor çıxırlar. Xüsusilə də azdırıcı, yabançı mədəniyyətlərin havasına uymuş şəxslər hər şeyə öz xudibnlikləri, mənfəətləri çərçivəsində yanaşırlar. Belə insanlar üçün hər bir şey onları mənfəətə çatdıran vasitədir. Hətta valideynlərinə də iqtisadi gözlə baxırlar. Nə qədər ki, ataanalarının əllərindən bir iş gəlir, maddi köməkləri dəyir onların başına dolanırlar. Amma elə ki, işdən düşdülər və ya xəstələndilər, qocalıb "artıq bir yükə” çevrildilər, bu zaman artıq hər yolla bu bezdirici yükdən xilas olmağa çalışırlar. Elə nanəcib övladlar da olur ki, hətta ata-anaları öldükdən sonra da onların bədən üzvlərini satıb qazanc əldə etmək istəyirlər. Nə qədər ki, valideyn işə yarayır sağmal inək kimi sağıb qanını sorurlar, elə ki, işə yaramadı, ən yaxşı halda aparıb qocalar evinə atır, bir yolla başlarından edirlər.

Axı, bu ata-ana bir ömür canını övlad yolunda çürütmüş, varını-yoxunu onun yolunda sərf etmişdir. İndi ki, qocalmışlar, əlləri bir iş tutmur deyə təhqirmi olunmalıdırlar?! Köməyə ehtiyacı olan bu qocaları ümidsiz qoymaq nə qədər insafsızlıqdır?!

...Oğul artıq qoca anasının əlindən yorulub; bundan da pisi gəlin qaynanasının evdə qalmasını istəmir, ona canlı mikrob kimi baxır; əmr edir ki, hələlik onlara evin bir küncündə yer ayırsınlar. Bir müddət keçir, hökm çıxarır ki, bu iylənmişi bir təhər başdan eləmək lazımdır. Oğul da itaətkar qul kimi başını aşağı salıb dinmir. Hünəri nədir arvadın sözünün üstünə söz desin. Arvadının camalını, cəlalını "yararsız” valideynindən üstün tutur. O hər nə işarə etsə canla-başla yerinə yetirir. Oğul evin bütün ixtiyarını, bəlkə desən, öz ixtiyarını da arvadın əlinə vermişdir. Arvad da ərini ağzı yüyənli at kimi hara dartsa ora da gedir. İxtiyar qadınların əlinə keçəndə kişiləri hara çəkdikləri məlumdur. Görən İslam Peyğəmbərinin (s) buyurduğu "Cənnət anaların ayaqları altındadır” şüarına sahib bir insan bu işi tutarmı?

Bu yerdədir ki, Qurani-kərimin mübarək olan bu ayəsi qeyb üfüqündən baş qaldırıb fəryad edir: "Kişilər qadınlar üzərində ixtiyar sahibidirlər (onların hamisidirlər.) Bu, Allahın onlardan birini digərinə üstün etməsi və (kişilərin) öz mallarından (qadınlar üçün) sərf etməsinə görədir. Əməlisaleh qadınlar (ərlərinə) itaətkardırlar. Allahın (onları) hifz etməsi müqabilində gizli şeyləri (ərlərinin sirlərini, mal-dövlətini, ərlərinin və özlərinin namusunu, şərəfini) qoruyub saxlayırlar...” ("Nisa", 34.)

Ata-anaya ehtiram göstərmək İslam dinində o həddə təkid edilmişdir ki, hətta Qurani-kərim valideynlərin müşrik olduqları surətdə də ehti-ramını lazım bilir. Ata-ana – Allah eləməmiş – müşrik olsalar belə onlarla gözəl davranmaq, dünyəvi işlərdə xoş münasibət saxlamaq lazımdır. Amma dinə zidd məsələlərdə, halalın haram, haramın halal edilməsi kimi işlərdə onların yolunu tutmaq olmaz:

İslamın ilk illərində Mədinəyə gələn bəzi yəhudi və ya məsihi cavanları müsəlman olurdular. Onlar öz şəhərlərinə qayıtdıqda ata-anaları ilə rəftarları o qədər dəyişirdi ki, valideynləri təəccüblənib deyirdilər: "Biz elə bilirdik Məhəm-mədin (s) dininə gəldikdən sonra artıq bizim üzümüzə baxmayacaqsınız. Amma, əksinə görürük ki, bizə olan rəftarınız əvvəlkindən də gözəl olmuş-dur. İndi bizə daha yaxşı baxır, daha diqqətli olmusunuz.”

Övladları onların cavabında deyirdilər: "Vali-deynlə bu cür davranmağı İslam bizə buyurmuşdur. İslam dininin ən mühüm tapşırıqlarından biri ata-anaya hörmət göstərib onların qayğısına qalmaq-dır.”

Bu cavabı eşidən valideynlər övladlarından xahiş edirdilər ki, onları da Mədinəyə apar-sınlar. Beləliklə, onlar da İslamla yaxın tanış-lıqdan sonra müsəlman olurdular. Çox keçmirdi, ki, bütöv bir qəbilə İslamı qəbul edirdi.

"Üsuli-Kafi” kitabında rəvayət edilir ki, İmam Sadiqdən (ə) "Ata-anaya yaxşılıq edin”–ayəsinin təfsiri barədə soruşduqda Həzrət (s) belə cavab verir: "Sevdiyiniz şeylərdən Allah yolunda xərcləməyənə qədər yaxşılığa çatmazsınız.

Yaxşılıq odur ki, onlarla xoş davranasınız. Məbada, imkan verəsən onlar ehtiyacı olduqları şeyi istəməkdə sənə ağız açsınlar. Hətta ehtiyac-ları olmasa belə onların səndən bir şey istəmə-lərinə razı olma.”

İmam Sadiq (ə) təfsirin davamında deyir: "Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında (yaşayıb) qocalığın ən düşkün çağına yetərsə, onlara "Uf!” belə demə, üstlərinə qışqırıb acı söz söyləmə...”–ayəsinin mənası budur ki, əgər onlar səni narahat edib cana yığsalar belə sən onlara heç "uf” da demə! Əgər səni vursalar, onlara əl qaldırma, müqavimət göstərib kənara itələmə!

Ayədəki "onlarla xoş danış” cümləsinin məna-sı isə budur ki, əgər səni vursalar, sən onlara de: "Allah sizi bağışlasın!”

Budur "xoş danış” kəlməsinin mənası: Yəni, ehtiram və mehribanlıqla olan danışıq.

Ayədəki "onların hər ikisinə acıyaraq mərhəmət qanadının altına al...” cümləsinin mənası budur ki, gözünü onlara ağartma, acıqlı baxışlarla onları süzmə! Əksinə, mehriban nəzərlərlə onlara bax. Səsini onların səsindən yuxarı qaldırma! Əlini onların əlinin üstünə aparma! Yol gedəndə onlardan qabağa keçmə!”(Bürhan təfsiri, daş çapı, "İsra” surəsinin təfsiri, c. 1, səh, 601)

Həmçinin, "Üsuli-Kafi”də başqa bir rəvayətdə İmam Sadiqdən (ə) nəql edilir ki, buyurdu: "Əgər Allah-təala "uf” kəlməsindən daha aşağı bir kəlmə bilsəydi "uf” kəlməsini gətirməzdi. (Yəni "uf” demək bu mənanı verir ki, insanın ata-anası ona bir söz desin, bu söz övladın xoşuna gəlmədiyi üçün "eh”, "ax!” deməklə valideyninə etiraz etsin. Bu kəlmə inkarın ən aşağı, ən kiçik formasıdır.)

Əgər kimsə ata-anasına uf desə valideyninin üzünə ağ olmuşdur. Bu valideynin üzünə ağ olmağın ən aşağı dərəcəsidir. Valideynə qarşı çıxmağın başqa bir növü də acı baxışlarla onlara baxmaqdır.”

Peyğəmbərimizin (s) və imamlarımızın (ə) həyatına, kəlamlarına nəzər salanda Quranın buyurduğu bu ali təlim-tərbiyə metodunu bütün incəliklərinə qədər müşahidə edirik.

Rəvayətlərdə deyilir: İmam Zeynalabdin (ə) anasına qarşı həddən artıq mehriban və qayğıkeş imiş. Ona deyəndə: "Sən anana qarşı hər kəsdən daha çox diqqətlisən, amma sənin onunla bir qabda yemək yediyini görməmişik, səbəbi nədir?”–Belə cavab verdi: "Qorxuram mən əlimi uzatdığım loğma anamın da ürəyindən keçə və bununla onun qəlbinə toxunmuş olam.”

Quranda göstərilən bu ayələr və həmçinin məsumlarımızın (ə) kəlamlarındakı tövsiyələrin hamısı insanı yüksək mənəvi kamilliyə doğru sövq etdirməkdədir. İnsanı kamilliyə aparacaq yol bəzən bizim diqqət yetirmədiyimiz, əslində isə olduqca əhəmiyyətli olan əxlaqi davranışlarımız-dan çox asılıdır.

Quranın "həqqünnas”, xüsusilə də valideyn haqqında buyruqlarını əziz Peyğəmbərimiz (s) ilk anlardan cəmiyyətə çatdırmaq istəmiş, ümmətinə örnək olsun deyə deyilənləri ilk və əməli olaraq öz rəftarında yaşatmışdır. Peyğəmbərlə (s) yanaşı yaxın səhabələri də onun izi ilə gedərək "sirati-müstəqim”dən kənara çıxmamağa çalışmışlar. Bu yolda öz meyillərinə uyğun yox, Allahın istəyinə uyğun addım atmışlar.

Bəzən bizim doğru sandığımız yol, haqq bildiyimiz bir iş yanlış ola bilər. Hətta bir işi ibadət, itaət zənn edib, əslində günaha yolda qədəm götürmüş olarıq. Şeytan bəzən insanın sorağına bu cür hiylələrlə gəlir. Hərdən haqla batili bir-birindən ayırmaq çox çətin olur. Bunun üçün də hər bir işdə məsumlarımızın keçdikləri yollara diqqət etməliyik.

İslamın ilk illərində Peyğəmbəri (s) görmədən onun dininə iman gətirmiş şəxslərdən biri də Yəmən torpağında yaşayırdı. Bu şəxsin adı Uveys Qərəni idi. O, saf imanla İslamı qəbul etmiş kamil bir mömin idi. Saatlarla oturub Allahla razü-niyaz edərdi. Yeganə arzusu Peyğəmbəri (s) yaxından görüb söhbət etmək idi. Amma evdə qoca və xəstə anası tək olduğu üçün bu istəyini dilinə gətirə bilmirdi. Anası Uveysə onu tək qoyub getməyə icazə vermirdi. Uveys də canla-başla anasının qulluğunda durur, onun bir sözünü iki eləmirdi. Bir dəfə çox yalvarıb-yaxardıqdan sonra anası ona tez qayıtmaq şərtilə Mədinəyə getməsinə icazə verir. Uveysin sevincdən uçmağa qanadı yox idi. Tez hazırlaşıb Mədinəyə yola düşür. Mədinəyə çatan kimi Peyğəmbərin (s) sorağına gedir. Deyirlər ki, Peyğəmbər (s) səfərə gedib, bir-iki günə qayıdacaq. Uveys anasına söz verdiyi üçün, Peyğəmbəri (s) görməyə həddən artıq müştaq olmasına baxmayaraq gözləməyib geri qayıdır. Uveys ilahi vəzifəsinə əməl edir. Daha demir ki, eybi yox, bu qədər yolu gəlmişəm, bir gün gözləsəm də olar. Görünür, Allah onu çətin sınaqdan çıxarmaq istəyirmiş. Əgər Uveys anasının sözünü yerə salıb Peyğəmbəri (s) gözləsəydi, aydın məsələdir ki, Peyğəmbərin (s) də bu işdən xoşu gəlməyəcəkdi. Düşünün, Uveys qoca anasının acığı tutar, ondan narahat olar deyə, ən böyük arzusunun üstündən xətt çəkir. Elə buna görə də İslam tarixində kamillik yolunu ustadsız başa vuran yeganə şəxs olur.

Peyğəmbər (s) geri döndüyündə, kimsə ona bir söz deməmiş, buyurur: "Burnuma Yəmən torpağının qoxusu gəlir, Uveys burada olmuşdur.”

Uzun əsrlər boyu agah insanlar bu həqiqəti dərk edərək yoldan azmamaq üçün Əhli-beytin (ə) izi ilə addımlamışlar.

Böyük ariflərin, alimlərin son nəfəslərində dediyi vəsiyyətlərə nəzər salanda hamısının bir məsələni təkidlə vurğuladığını görürük: Sileyi-rəhm, həqqünnas!

Görən son nəfəslərini yaşayan bu insanlar niyə bu qədər həmin məsələni xüsusi vurğu ilə qeyd etmişlər?!

Son dövrün böyük əxlaq müəllimlərindən olan ariflər ustadı Əllamə Qazi, oğluna ünvanladığı vəsiyyətnaməsində mühüm mətləbləri qeyd etdikdən sonra sonda xüsusi vurğu ilə bu tövsiyəni edir: "Allah, Allah, Allah–ki, heç kimin qəlbini sındırmayın!!!”

Qazi bu son cümləsinin əvvəlində üç dəfə "Allah” kəlməsini gətirməklə məsələnin olduqca mühüm olduğunu göstərmək istəmişdir.

Qazinin şagirdlərindən olan Ayətullah Nəcabət deyir: "Bir gün Qazinin yanına getmişdim, dedi: "Boynunda kimin haqqı varsa gərək özünə qaytarasan.”

Onun bu sözündən sonra dedim: "Bu yaxınlarda mənim dərs dediyim tələbələrdən biri yaxşı dərs oxumurdu, bunun üçün onu tənbeh etdim. Tələbənin valideynindən də tərbiyə işlərində tənbeh etməyə icazə almışdım. Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, həmin tələbə indi burada deyil. Bunun üçün də onu tapıb halallıq almaq imkanım yoxdur.”

Qazi buyurdu: "Başqa yolun yoxdur, gərək onu tapasan.”

–Axı ünvanını bilmirəm.

–Gərək tapasan!

Ağa Qazi əlavə edib buyurdu: "Boynunda olan haqqı əda etməyincə ruhaniyyət qapıcı, Allaha qürbət babı, mərifət yolları üzünə bağlı qalacaq. Yəni bütün bunların hamısı Həzrəti Xudanın işləridir. Allah-təala Öz razılığını xalqın razı qalmasında qərar vermişdir.”

Göründüyü kimi, əksər əxlaq ustadları ictimai və fərdi davranış qaydalarına, xalqın hüquqlarına riayət etməyə çox təkid etmişlər. Təbii olaraq insan ailə içərisində, işlədiyi yerdə digər insanlarla daha çox ünsiyyətdə olur. Bu baxımdan gündə gördüyü, qarşılaşdığı adamlarla rəftarına və danışığına daha çox fikir verməlidir. Xüsusilə, onun boynunda hər kəsdən daha çox haqqı olan valideynlərinə xüsusi qayğı ilə yanaşmalıdır. Mənəvi yüksəlişə varmaq üçün insanın özünü heç də dağa-daşa salması lazım deyil. Ariflərin ədasını çıxarmaqla insan kəramət sahibi olmur. Çoxlu kitab oxuyub söz əzbərləməklə insan hidayətə qovuşmur. Qurani-kərim buyurur: "Sizlərdən ən kəramətlisi daha çox təqvalı olanınızdır.”

Ariflər Quranın buyruqlarına baş əyərək, Əhli-beytin (ə) göstərdiyi yolla gedərək yüksək məqam sahibi olmuş, şagirdlərini də bu cür tərbiyə etmişlər.

Həmin tərbiyənin bəhrəsini bu gün biz, kamil arif Ayətullahül-üzma Behcətin timsalında görürük.

Qazinin tələbəsi olan Ayətullah Behcət məhz ustadının sözünə qulaq asıb atasına itaət edəndən sonra mənəvi sirlər aləminə yol tapır. Həmin hadisəni xatırlamaq burada yerinə düşərdi:

Ayətullah Behcətin Əllamə Qazi ilə get-gəl etdiyini eşidən və Qazinin əxlaq məktəibni bəyənməyən bəzi şəxslər Ayətullah Behcətin atasına məktub yazıb onun haqq yoldan azdığını, bir sufinin yanına get-gəl etdiyini qeyd edirlər. (O zaman Behcətin 18-19 yaşı ancaq olardı.) Atası məktubun cavabında yazır ki, vacib əməllərdən başqa bir şey öyrənməyinə və filankəslə (Ustad Qazi ilə) get-gəl etməyinə razı deyiləm.

Ayətullah Behcət atasının yazdığı məktubla əlaqədar Əllamə Qazidən üzərinə düşən vəzifəsini soruşur. Ustad Qazi ona bu barədə təqlid etdiyi müctəhiddən sual etməsini buyurur. Ayətullah Behcət, Seyyid Əbülhəsən İsfahaninin yanına gedib məsələnin nə yerdə olduğunu danışanda, Əbülhəsən İsfahanidən "valideynə itaət etmək vacibdir”–cavabını eşidir.

Bu əhvalatdan sonra dərin sükuta qərq olan Behcət daha heç kimlə danışmır.

Ayətullah Behcətin dostu və tələbə yoldaşı Şeyx Abbas Quçani o illəri belə xatırlayır: "Ayətullah Behcət sükut ixtiyar edəndən sonra mənəviyyat aləmindən onun qəlbinə qapılar açılır. O məndən xahiş etdi ki, bu sirri heç kimə açmayım.”

Diqqət etdinizsə, o zamanın böyük mərcəyi-təqlidi olan Əbulhəsən İsfahani Quranın hökmünə müvafiq olaraq "atana itaət etmək vacibdir” hökmünü verir. Başqa cür ola da bilməzdi. Bundan daha maraqlısı, özü də böyük müctəhid olan Əllamə Qazinin bu hökmü bildiyi halda "get, şəri vəzifəni təqlid etdiyin müctəhiddən soruş” deməsidir. Halubki, onun özü də bunu deyə bilərdi və zahirdə Behcəti Əbülhəsən İsfahaninin yanına göndərməyin elə də bir lüzumu yox idi. Amma şagirdlərini Əhli-beyt (ə) məktəibnin göstəriş- lərinə uyğun tərbiyə edən Qazi hər bir işdə zəmanənin mərcəyi təqlidinə itaət etməyi lazım bilir.

Allah-təala "əl-İsra” surəsinin 23-cü ayəsində buyurur: "Rəbibn yalnız Ona ibadət etməyi və vali-deynlərə yaxşılıq etməyi buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında (yaşayıb) qoca-lığın ən düşkün çağına yetərsə, onlara: "Uf” belə demə, üstlərinə qışqırıb acı söz söyləmə. Onlarla xoş danış!”

Aşağıda dediklərimizə şahid olacaq minlərlə əhvalatlardan ancaq bir qismini nəql edirik.