Altıncı dərsdə qeyd etdik ki, islam cəmiyyətində sağlam ünsiyyət və münasibətlər bir sıra əxlaqi meyarlar əsasında formalaşmışdır. Onlardan bir qismi müsəlmanların [gündəlik] ictimai həyatlarında riayət etməli olduqları ədəb qaydalarıdır. Təvazökarlıq, insaf, gülərüzlük, əhdə vəfa və s. xüsusiyyətləri buna misal göstərmək olar. Ötən dərslərimizdə biz onların hər biri haqda ətraflı söhbət açdıq.

Digər dəstəyə isə o xüsusiyyətlər daxildir ki, müsəlmanların bu xoşagəlməz xüsusiyyətlərə malik olmaları ictimai əlaqələrin pozulmasına səbəb olur. Bu səbəbdən də bu xüsusiyyətlərin tərk olunması islam ictimai ədəb qaydalarının əsas şərtlərindən biri hesab olunur. Hər bir müsəlman şəri vəzifə olaraq bu xüsusiyyətlərdən uzaq olmağa çalışmalıdır. Onlar buna nail olduqda qurduqları ictimai əlaqələr möhkəm və sağlam olacaqdır. Bu dərsdən etibarən kitabın sonunadək bu xüsusiyyətlər haqda söhbət açacağıq.

Bu xoşagəlməz xüsusiyyətlərdən ən başlıcası «qeybətdir». Bu haqda bir neçə məsələ barəsində danışmaq lazımdır.

Qeybətin leksik mənası «iştirakı olmadan kiminsə [və ya kimlərinsə] ünvanına [ya onlar haqda] xoşagəlməz sözlər deməkdir». Şəri termin olaraq isə «qeybət» - müsəlmanın öz müsəlman bacı-qardaşının iştirakı olmadan onun eyb və nöqsanları haqda danışmasından ibarətdir. Belə ki, əgər həmin şəxs onun haqda deyilən sözləri eşitsə, inciyib narahat olar. Eyb və nöqsan deyildikdə istər əxlaqi, istər cismi, istərsə də məişət çatışmazlıqları və s. nəzərdə tutulur.

Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur:

«Qeybət, müsəlman bacı-qardaşınızın eşitmək və ya başqalarının bilməsini istəmədiyi hər hansı bir şey haqda danışmağa deyilir».

Peyğəmbərdən (s) soruşurlar: Әgər onun haqda deyilənlər doğru olsa yenə də qeybət hesab olunur?

Həzrət (s) buyurdu:

Әgər həmin eyb və nöqsan onda olarsa və onu başqalarına deyəriksə qeybət, əks təqdirdə isə ona töhmət vurmuş olarıq.

Başqa bir rəvayətdə deyilir:

Peyğəmbərin (s) səhabələri bir şəxs barədə söhbət edir və bir-birlərinə deyirdilər: Filankəs nə qədər də aciz və bacarıqsızdır. Peyğəmbər (s) onların söhbətini eşidib buyurur: Onun qeybətini etdiniz! Dedilər: Biz yalnız onda olanları dedik. Buyurdu: Әgər onda olmayanları desəydiniz, ona töhmət vurmuş olardınız.

İmam Sadiq (ə) buyurur:

Qeybət ona deyilir ki, Allah-taala mömin bacı-qardaşınızın gizli saxladığı eyb və nöqsanları başqalarına bildirəsiniz».(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 7-ci hədis. )

Nəql olunmuş rəvayətlərdə qeybətə verilən təriflərdən bir neçə məsələnin meydana çıxdığı məlum olur:

1. Bu söhbət həmin şəxsin gizli eyb və nöqsanlarını aşkara çıxarmaq məqsədi daşısın. Belə ki, aşkar eyb və nöqsanlar heç də qeybət hesab olunmur (hərçənd günahın başqa bir növü ola bilər).

İmam Musa Kazim (ə) buyurur:

Әgər bir şəxs orada olmayan başqa birisinin camaatın bildiyi eyb və nöqsanları haqda danışarsa, qeybət etməmişdir. Lakin camaatın bilmədiyi hər hansı bir çatışmazlıq haqda bir söz deyərsə onun qeybətini etmişdir. Onda olmayan hər hansı bir şey haqda bir söz dedikdə isə ona töhmət vurmuş olur.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 6-cı hədis. )

2. Kiminsə eyb və nöqsanları haqda bir söz demək [əgər həqiqətən həmin eyb və nöqsanlar onda olarsa] qeybət, əks təqdirdə isə töhmət hesab olunur.

3. Haqqında danışılan şəxsin xeyrinə olması istisna olmaqla, qeybət kiminsə narahatçılığına səbəb olmaq məqsədilə olsun. Belə bir halda deyilən sözlər qeybət hesab olunmur.

Xəstənin eyb və nöqsanlarının həkimə deyilməsini buna misal çəkmək olar.

4. Qeybəti olunan şəxs mömin və müsəlman olsun. Kafir və müşriklərin qeybətini etməyin isə heç bir nöqsanı yoxdur.

5. Qeybəti olunan şəxsin kimliyi məlum olsun və dinləyicilər onu tanımış olsunlar. Haqqında danışılan şəxsin kimliyi bəlli olmadıqda isə, deyilən sözlər qeybət hesab olunmur.

6. Haqqında danışılan şəxs açıq-aşkar günah edib fitnə-fəsad törətməmiş olsun. Çünki, açıq-aşkar günaha mürtəkib olan şəxslər heç nədən çəkinməz və başqalarının onun eyb və nöqsanlarından xəbərdar olmalarından əsla narahat olmazlar.

Qeybətin haram və böyük günahlardan biri olduğu haqda bir çox Quran ayələrini və Әhli-beyt (ə)-dan nəql olunmuş hədis və rəvayətlərə istinad etmək olar.

Bunu da qeyd etməliyik ki, Allahın, Peyğəmbərin (s) və Məsum imamların narazılıqlarına səbəb olan bütün günah və xoşagəlməz xüsusiyyətlər ayə və rəvayətlərdə xüsusi ifadələrlə bəyan edilmişdir. Allah-taala Qurani-Kərimdə buyurur:

Göründüyü kimi ayədə müsəlmanın qeybəti onun qətlə yetirilməsinə və qeybət edən şəxsin onun ətini yeməsinə bənzədilir. Bu da günahın böyüklüyünə dəlalət edir. Günahsız bir şəxsin qətlə yetirilməsi haram olduğu kimi, onun qeybətini etmək də bir o qədər haram və böyük günahlardandır. Qan tökülməklə bir şəxs qətlə yetirildiyi və onu bir daha həyata qaytarmaq qeyri-mümkün olduğu kimi, qeybəti olunan şəxsin də haqqında xoşagəlməz sözlər deməklə onun şəxsiyyətinə xələl gəlir və mənəviyyatının qorunması qeyri-mümkün olur. Müsəlmanların qanı, canı və malı toxunulmaz olduğu kimi, onların şəxsiyyət və mənəviyyatı da qorunmalı və onlara qarşı hörmətsizliklərə yol verilməməlidir.

Peyğəmbər (s) buyurur:

Müsəlmanın canı (qanı), malı və şəxsiyyəti müsəlmana haramdır.(Kənzul-ummal, 1-ci cild, 150-ci fəsil, 747-ci hədis. )

Can və malına təcavüz olunmaqla müsəlmanın haqqı tapdalandığı kimi, qeybət etməklə də sözün əsl mənasında müsəlmanın şəxsiyyətinə xələl gəlmiş olur. Demək hər bir müsəlmanın üzərinə düşən vəzifələrdən biri də öz müsəlman qardaşına qarşı hörmətsizliklərə yol verməmək və onu namus və şəxsiyyətinə xələl gətirəcək hər bir şeydən müdafiə etməkdir. Üzərinə düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirən hər bir şəxs Allahın razılığını əldə etmiş olur. Üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirməyə qadir olan, lakin bundan boyun qaçıran şəxslər isə Allahın qəzəb və narazılığına düçar olarlar.

Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur:

Kim müsəlman qardaşının xar və rüsvay olduğunu görüb onu müdafiə etməyə qadir olduğu bir halda sükut edərsə, qiyamət günü Allah-taala onu bütün məxluqatın qarşısında xar və rüsvay edər.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 1-ci hədis. )

Mömin qardaşını hüzuru olmadan müdafiə edən şəxslərin abır və həyasını qiyamət günü Allah-taala Özü qoruyar.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 1-ci hədis. )

Mömin qardaşını hüzuru olmadan müdafiə edən şəxsləri Allah-taala cəhənnəm odundan qurtarar.(Məhccətul-bəyza, 5-ci cild, 261-ci hədis. )

Qeyd etməliyik ki, qeybətin nə qədər böyük günah olduğunu nəzərə alıb Qurani-Kərimdə heç bir günah belə bir tük ürpədici ifadələrlə bəyan edilməmişdir. O ki qaldı qeybət edən şəxslərə, onlar məhşərə həmin surətdə daxil olacaqlar. Yəni məhşərdə onlara ölmüş qardaşının ətini yeməyə əmr olunar və onlar məhşər əhlinin qarşısında böyük rüsvayçılıqla qarşılaşarlar.

Peyğəmbər (s) buyurur:

Dünyada qardaşının ətini yeyən şəxsləri (qeybət edənləri) qiyamət günü onun (qeybəti olunan) yanına aparıb belə əmr edərlər: Diri olduğu halda ətini yediyin kimi, indi də onun ölmüş cəsədinin ətini ye! O da məcbur olub fəryad çəkərək ölmüş qardaşının ətini yeyər.

Merac gecəsi səmaya qalxdığım zaman üz-gözlərini dırnaqları ilə cıran bir dəstə insanla qarşılaşdım. Cəbrail (ə)-dan onların kim olduğunu soruşdum. Dedi: Onlar camaatın qeybətini edən və abır-həyalarına xələl gətirən kəslərdir.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 1-ci hədis. )

Qeybətin böyük günah olması haqda nəql olunmuş rəvayətlərin arasında Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş elə rəvayətlərə rast gəlmək olur ki, orada qeybətin zinadan da böyük günah olduğuna işarə olunur.

Peyğəmbər (s) buyurur:

Qeybət etməkdən çəkinin! Çünki, qeybət zinadan daha da pisdir. Çünki, zinakar tövbə etməklə günahlarını bağışlatdıra bilər. Lakin qeybət edən şəxs qeybətin etdiyi şəxsi özündən razı salmayınca (halallıq almayınca) bağışlanmır.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 1-ci hədis. )

Başqa bir hədisdə Peyğəmbər (s) qeybətin sələmçilikdən daha böyük günah olduğunu bildirir. Riba (sələm) yolu ilə bir dirhəm əldə etmək, otuz altı dəfə zina etməkdən daha pisdir. Әn pis sələm isə müsəlmanların abır-həyası ilə (müamilə etməkdir). Yəni onların qeybətini etməkdir.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 1-ci hədis. )

Qeybətin mənfi nəticələrindən biri də «pozğunluğun yayılması və aşkara çıxmasıdır». Bu isə islam dinində böyük günahlardan biri hesab olunur. Nur surəsinin 19-cu ayəsində bu haqda deyilir:

İmam Sadiq (ə) ayənin izahında buyurur: Gözü görüb, qulağı eşidən mömin bir bəndənin eyb və nöqsanlarını aşkara çıxaran şəxslər Allahın buyurduğu — Onlar o kəslərdirlər ki, möminlər arasında pozğunluq və nalayiq işlərin yayılmasını istərlər — kəslərdir.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 2-ci hədis. )

«Gözləri görüb qulaqları eşidən» dedikdə, imam Sadiq (ə) mömin bir şəxsin kimsənin bilmədiyi eyb və nöqsanları nəzərdə tutur. Kiminsə bu eyb və nöqsanlardan agah olub onu başqalarına çatdırması da təbii ki, qeybət hesab olunur və onlar ayənin aşkar nümunəsinə çevrilirlər.

Başqa bir rəvayətdə qeybətin böyük günah olduğu «Cəhənnəm itlərinin yeməyi» ifadəsi ilə bəyan olunur.

Әli (ə) buyurur:

Qeybət etməkdən çəkinin! Çünki o, cəhənnəm itlərinin yeməyidir.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 13-cü hədis. )

İmam Hüseyn (ə) başqa birisinin qeybətini edən şəxsə tövsiyə edərək buyurur:

Qeybət etmə! Çünki, qeybət cəhənnəm itlərinin yeməyidir.(Biharul-ənvar, 78-ci cild, 20-ci fəsil, 2-ci hədis. )

İmam Zeynəlabidin (ə) öz səhabələrinə tövsiyə edərək buyurur:

Sizləri qeybət etməkdən uzaq olmağa tövsiyə edirəm. Çünki o, cəhənnəm itlərinin yeməyidir. Bilin ki, kim camaatın eyb və çatışmazlıqlarını başqalarına bildirməkdə ifrata vararsa, onun ifrata varması öz eyblərini başqalarında axtarmağa səbəb olar.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 8-ci hədis. )

Başqa sözlə desək, hər bir şəxs özündə olan eyb və nöqsanları başqalarında da axtarmaq istəyər.

Әli (ə) bu haqda buyurur:

Eyb və çatışmazlıqları olan şəxslər başqalarının da eyblərinin aşkara çıxmasını istəyər və bununla da öz eyblərinə bəhanə gətirmiş olarlar.(Ğurərul hikəm, 4-cü cild, 38-ci hədis. )

Nəql olunmuş digər rəvayətlərdə qeybətin din, iman və xeyir-bərəkəti (savabını) aradan aparması haqda danışılmışdır.

İmam Sadiq (ə) buyurur:

Qeybət hər bir müsəlmana haramdır. Atəş odunu yandırdığı kimi, qeybət də insanın gördüyü xeyirli işləri (savabını) məhv edib aradan aparır».(Kəşful Rəbiyyə, 9-cu səh. )

Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş başqa bir rəvayətdə deyilir:

Qeybət öz təsirini müsəlmanın dininə cuzam xəstəliyinin qoyduğu təsirdən daha tez qoyur».(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 1-ci hədis. )

Qiyamət günü bəzi şəxsləri Allah-taalanın hüzuruna gətirib əməl dəftərini əlinə verərlər. O, əməl dəftərini açdıqda orada heç bir xeyirli iş görməyib təəccüblə Allah-taaladan soruşar: İlahi! Bu mənim əməl dəftərim deyildir. Çünki, burada mənim ibadətlərim yazılmamışdır. Ona deyilər: Sənin Allahın nə bir şeyi unudur, nə də səhvə yol verir. Әməllərini camaatın qeybətini etməklə məhv edib aradan aparmısan. Sonra məhşərə bir başqasını gətirər və əməl dəftərini onun özünə verərlər. O, öz əməl dəftərində xeyli ibadət etdiyini görüb təəccüblə deyər: İlahi! Bu mənim əməl dəftərim deyildir. Çünki, dünyada mən bu qədər ibadət etməmişəm. Ona deyərlər: Filan kəs sənin qeybətini etdiyi üçün gördüyü xeyirli işlər sənin əməl dəftərinə yazılmışdır.(Biharul-ənvar, 75-ci cild, 66-cı fəsil, 53-ci hədis. )

Ariflərdən birinə - filankəs sənin qeybətini etdi — dedikdə, gülümsəyib həmin şəxsin evinə bir qutu şirni aparmalarını və ona belə bir xəbər çatdırmalarını istəyir: Eşitdim öz xeyirli işlərinin bir qismini mənim əməl dəftərimə göndərmisən. Bunun üçün sənə öz təşəkkürümü bildirib bu şirni qutusunu sənə hədiyyə göndərirəm.