Əmirəl-möminin (ə) imam Həsən-müctəbaya (ə) öyüdünün araşdırılmasında söhbət bir nöqtəyə çatdı ki, buyuruqların mehvəri dua, onun əhəmiyyəti, duanın insan səadətinə təsiri və günahların bağışlanması oldu. Bildik ki, bəzən dua təxirə salınır, bəzən daha xeyirli bir nemətlə əvəz olunur, bəzən isə onun faydası axirətdə verilir. Çünki Allah hansı nemətin daha xeyirli olduğunu və nə vaxt vermək lazım gəldiyini daha yaxşı bilir. İnsan zərərli bir şey istədikdə Allah öz məsləhət bildiyini əta edir. Allah duanı qəbul edərkən dua edənin məsləhətini nəzərə alır. İndi isə dua haqqında bəzi məsələləri, incə nöqtələri araşdıracağıq.

Dua mövzusunda ən əsas məsələlərdən biri duanın qəbul olma məsələsidir. Bəzən fərqli formada da olsa, duaların adətən qəbul olmasına şahid olmuşuq. Ona görə də deyə bilərik ki, bütün dualar qəbul dərəcəsinə çatır. Amma duanın qəbul şərtlərinə əməl edilməlidir. Məsələn, diqqət və səmimiyyətlə edilən dua heç vaxt rədd olunmur. Riyakarlıq, eqoistlik qatqılı duanın qəbuluna heç bir zəmanət yoxdur. Düzgün yerinə yetirilən dualar istisnasız olaraq qəbul edilir. Amma qəbul dərəcəsinə çatmayan dualar da var. Bəzi rəvayətlərdə duanın qəbul şərtləri bəyan olunur. İmam Sadiq (ə) buyurur: "Duanın qaydalarına əməl et. Şərtlərə əməl etmədiyin halda duanın qəbul olmasını gözləmə.”(Mizanül-hikmə”, c. 3) Həzrət Əlidən (ə) bəzi duaların qəbul edilməməsi səbəbi soruşulduqda buyurur: "Bəzi duaların qəbul olmamasının səbəbi işinizdə mövcud olan nöqsanlardır.”("Biharül-ənvar”, c. 93, səh. 322) Yəni ilkin şərtləri ödənməyən dualar qəbul edilmir. Amma qaydalara əməl olunduqda bütün dualar qəbul edilir. Demək qəbul olunmayan duamız yoxdur. Ya istədiyimiz şey, ya da ondan yaxşısı əta olunur. Yəni dua heç vaxt cavabsız qalmır. Sadəcə, duasının qəbul olmasını istəyən şəxs duanın şərtlərinə əməl etməlidir. Məsələn, şərtlərdən biri budur ki, Allahdan onun məsləhət bildiyi şeyləri istəyək. Allahı alim, özünü cahil bilən insan heç vaxt duada müəyyən bir şey üçün israrla ağız açmır. Duanın şərtlərindən biri Allahdan onun hikmətinə zidd olan şeylərin istənilməməsidir. Duada özününümayiş və riyaya yol vermək olmaz. Belə dualar qəbul olunmur. Allah-təala xalis, diqqətli, səmimi bəndənin əlini heç vaxt boş qaytarmır. Məlum olur ki, duanın şərtlərinə əməl olunduqda onun rədd edilməsi ehtimalı yoxdur.

Bəzən insan hansısa təşviq səbəbindən ifrata varır, hansısa məzəmmətin təsiri altında təfritə, məsuliyyətsizliyə yol verir. Bu təhlükənin qarşısını almaq üçün digər bir incə nöqtəni da açıqlamaq lazım gəlir. Bəziləri dua halında xoş, təşviqedici sözlər eşitməklə bütün işlərini buraxıb duaya məşğul olur və bu işdə ifrata varırlar. Elə düşünürlər ki, onlar dua etməli, Allah da bütün işləri qaydaya salmalıdır. Dua heç vaxt vacib dini vəzifəni əvəz edə bilməz. Vacib vəzifəni bütün şərtlərə əməl edərək səy və diqqətlə yerinə yetirmək lazımdır. Dua və zikr namazı əvəz edə bilmədiyi kimi, heç bir vacib vəzifəni də əvəz edə bilməz. Cihad vəzifəsini hansı dua əvəz edə bilər?! Əmirəl-möminin (ə) dövründə bir qrup şəxs cihadda iştirak etməz və bunu ibadətə məşğul olmaları ilə izah edərdilər. Bəziləri isə məsciddə oturub, cihad üçün dua edər və bununla da öz vəzifəsini bitmiş sayardılar. Hansı ki, dua vacib vəzifəni öhdədən götürmür və cihadda iştirak etmək vacib bir vəzifədir. Unutmayaq ki, dövrümüzdə elmə yiyələnmək olduqca vacib bir vəzifədir. Hazırkı vaxtda elmi cihad hərbi cihad kimi, bəlkə ondan da artıq əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu gün müsəlman dünyasının dəyərli alimlərə ehtiyacı ödənməmişdir. İslamı düzgün tanıyıb-tanıtdıran alimlərə böyük ehtiyac var. Müsəlman dünyası həqiqi alimlərə ehtiyaclıdırsa, elm öyrənmək hər birimizə vacibdir. Nə qədər ki, bu vəzifə ödənməyib, dərs oxumaq, elm sahibi olmaq əvəzinə dua oxusaq, nəinki bu dualar nəticəsiz olacaq, hətta günah yazılma ehtimalı da var. Vacib vəzifədən istənilən bir bəhanə ilə boyun qaçırmaq günahdır. Xalqı cəhalətdən qurtarmaq istəyən şəxs əvvəlcə özünü cəhalətdən qurtarır, sonra isə öyrəndiklərini başqalarına öyrədir. Heç bir müstəhəb iş vacib işi əvəz edə bilməz. Vacib vəzifə öhdədə olduğu halda müstəhəb işə məşğul olmaq olmaz.

Vacib vəzifələri dua ilə müqayisə etdik. İndi isə bir addım irəli atıb, duanı müstəhəb əməllərlə müqayisə edək. Qısa şəkildə qeyd edək ki, hətta müstəhəb əməli də dua ilə əvəz etmək olmaz. Dua özü müstəhəb əməldirsə də, digər müstəhəb əməllərdən üstün deyil. Yəni hansısa müstəhəb iş əvəzinə dua etmək düzgün deyil.

İnsan biryönümlü, birtərəfli mövcud deyil. İnsan ruhunun müxtəlif yönümləri var. İnsan vücudunun hər bir yönümü müəyyən qaydalara riayət etməklə kamilləşir. Əgər insan ibadət, iqtisadiyyat, siyasət kimi sahələrdən yalnız birinə aludə olarsa, onun ruhi tarazlığı pozular və təkamül yolu üzünə bağlanar. Yalnız bir bədən əzası işlək vəziyyətdə olan insanın, təbii ki, digər əzaları inkişafdan dayanasıdır. Məsələn, başı bədəninə nisbətən çox böyük olan insanın bədənindəki mütənasiblikdən danışmağa dəyməz. Mütənasiblik olmayan yerdə gözəllik ola bilərmi?! Ruh da belədir. Birtərəfli inkişaf edən ruh öz tarazlığını itirir. Yalnız duaya məşğul olub, elm və təhsildən uzaqlaşan insan qeyri-mütənasib inkişaf edir. Sileyi-rəhm (yaxınları yoxlamaq), fəqirə kömək, xalqa xidmət barədə düşünməyən insan təkcə dua etməklə kamala çata bilməz. Bəziləri dua etsə də, pulunu çox sevdiyindən fəqirə əl tutmur. Belə insan heç vaxt ideal həddə inkişaf edə bilməz. Eləcə də, xeyirxah işlərlə məşğul olduğu halda, nə özünə, nə də başqalarına dua etməyən insan həqiqi təkamülə nail ola bilmir. Bütün dini hökmləri kompleks şəkildə nəzərdə tutub, hər bir işə münasib yer vermək lazımdır. Əgər Həzrət (ə) duanı ilahi xəzinələrin açarı kimi tanıtdırırsa, bu o demək deyil ki, insan bütün işlərini atıb, yalnız dua etməlidir. Dua göstərişinin Quran oxunmasına, müstəhəb işlər görülməsinə, elm öyrənilməsinə, xeyriyyəçiliyə heç bir maneçiliyi yoxdur və dua bu kimi işləri əvəz etmir. Əslində hər şey öz yerində daha yaxşıdır. Dua insanın digər işlərinə mane olmamalıdır. İnsan özü üçün münasib ibadət proqramı hazırlamalıdır ki, bütün ilahi, ruhani nemətlərdən faydalana bilsin. Unutmamalıyıq ki, bütün işlərdə tarazlığı gözləmək lazımdır. Tarazlıq isə o zaman yaranır ki, bütün dini göstərişlərə bir tam kimi yanaşılsın. Hər bir vəzifəni zəruri həddə yerinə yetirmək, ifrat və təfritdən çəkinmək lazımdır.

Əgər bütün ibadət və dini göstərişlərdən faydalanmaq lazımdırsa, ayrı-ayrı insanlar üçün hansısa bir hədd müəyyənləşdirilmişdirmi? Hamı eyni dərəcədə vəzifəlidir, yoxsa ayrı-ayrı dərəcələr var? Əvvəla, hamı eyni dərəcədə vəzifəli deyil. Belə bir göstəriş yoxdur ki, hamı eyni qədər Quran oxumalı, eyni qədər dua etməlidir. Vəzifə dərəcələri fərqlidir. Məsələn, təhsil hazırlığı olan insanın təhsil məsuliyyəti başqalarından çoxdur. Həmin şəxs bu vəzifəni öhdəsinə götürdükdən sonra cəmiyyətin ehtiyacı ödənərsə, başqaları bu vəzifədən qismən azad olur. Artıq bu şəxs üçün elmi təhsil vacib vəzifəyə çevrilir. Amma ruhun kamilləşməsi üçün duadan da faydalanmaq lazımdır. Təhsil üçün münasib olan vaxtı isə duaya sərf etmək olmaz. Hər vəzifəni öz yerində icra etmək məqsədəmüvafiqdir. Dərsi dua ilə əvəz etmək yox, azad və fəzilətli vaxtlarda dua oxumaq lazımdır. Amma ictimai fəaliyyət üçün gücü olmayan insan evdə oturub, duaya məşğul olarsa, eybi yoxdur. Deməli, müxtəlif insanların vəzifə dərəcəsi də müxtəlifdir. Vəzifəli, var-dövlətli insanın məsuliyyəti fəhlənin məsuliyyətindən qat-qat ağırdır. Varlı öz varına uyğun həddə yoxsullara əl tutmalıdır. İnsanlar dini vəzifələr qarşısında öz güc və məlumatları səviyyəsində məsuldurlar. Əlbəttə ki, dəqiq proqram tənzimləmək çətindir. Əxlaq alimlərinin fikrincə, bu işdə mütəxəssislərdən kömək istəmək lazımdır. Mütəxəssislər hərtərəfli məlumata malik olduqları üçün qarşı tərəfin imkanlarını nəzərə alaraq daha münasib proqram hazırlaya bilərlər. Bəli, təcrübəli insanların məsləhəti həmişə faydalı olur.

Deyildiyi kimi, insan çoxtərəfli mövcud olduğundan onun təkamülü üçün bütün tərəflər nəzərə alınmalıdır. Təkamülə nail olmaq üçün insanın bütün vücudunu əhatə edən islam göstərişlərinə kompleks şəkildə əməl olunmalıdır. Ruhumuz dini göstərişlərə ehtiyaclıdır və hər bir göstərişə yerində əməl olunmalıdır. Yalnız bir qisim göstərişlərə əməl edən şəxs öz təkamülünün qarşısını alır. Təkamül yolunun yolçuları hansısa göstərişi yaddan çıxarmamaq üçün daim ehtiyatlı hərəkət edirlər. Mərhum Əllamə Təbatəbai buyurur: "Əxlaq ustadım mənə göstəriş verdi ki, "Biharül-ənvar” çoxcildliyindən Peyğəmbərin (s) həyatı ilə bağlı hədisləri toplayım. Bu yolla həm öz həyatımda Peyğəmbər (s) qaydalarına diqqət yetirim, həm də başqaları bu məcmuədən istifadə etsinlər...” Bu göstəriş "Peyğəmbər (s) sünnəsi” kitabının yaranmasına səbəb olur. Məcmuədə toplanmış rəvayətlərdən birində nəql olunur ki, həzrət Peyğəmbər (s) dəniz çəyirtkəsindən hazırlanmış xörəkləri xoşlayardı. Peyğəmbərsayaq yaşamağı qarşısına məqsəd qoymuş Əllamə Təbatəbai heç olmaya bir dəfə Peyğəmbərin (s) xoşladığı xörəkdən yemək üçün axtarıb dəniz çəyirtkəsi tapır!! Bəli, kamillik arzusunda olan insan Peyğəmbər (s) və Əhli-beytinin həyatındakı son incəlikləri də öz həyatına tətbiq etməyə çalışır. Qurani-kərimdə oxuyuruq: "(Ya peyğəmbər) de ki, əgər siz Allahı sevirsinizsə, ardımca gəlin ki, Allah da sizi sevsin...”("Ali-İmran”, 31)Son Peyğəmbər (s) və məsumların həyat yolunu daim diqqət mərkəzində saxlamalıyıq. İlahi göstərişlərin bir hissəsinə əməl edib, digər hissəsinə göz yuman insan birtərəfli inkişaf edir.

Dua haqqında söhbətimizin sonunda qeyd etməliyik ki, təbii vasitələrlə əldə olunası bir istəyi duada tələb edib, fəaliyyətdən qalmaq düzgün deyil. Allah və onun hikmətləri ilə tanış olan insan başa düşür ki, mövcud iş vasitələri Allahın hikməti əsasında əta olunmuşdur. Allah-təala behiştdə olacağı kimi, dünyada da insanın ruzisini mələklər vasitəsi ilə verə bilərdi. Amma səy göstərməyən, yerində oturub qalan insan təkamüldən məhrum olur. Dünya imtahan, istedadların çiçəklənmə məkanıdır. Bu məkanda inkişaf insanın öz hərəkətindən asılıdır. Düşünməyin ki, dini vəzifələrin icrasına məcbur edilən insan bu vəzifələri azad şəkildə icra edən insanla eyni fayda götürə. Sözsüz ki, şəxsi istəklə görülən işlərin təkamüldə rolu böyükdür. Əlbəttə ki, ictimai zərərli hərəkətlərin zorla da olsa qarşısı alınmalıdır. Amma fərdi məsələlərdə məcburiyyətə yer yoxdur. Bir sözlə, insanın təkamülü onun öz iradəsi ilə yerinə yetirdiyi vəzifələrdən asılıdır. Əgər insan öz ruzisini çalışıb özü əldə etməlidirsə, bunun səbəbi həmin yolda rastlaşacağı minlərlə sınaqdır. Məhz bu sınaqlar vasitəsi ilə təkamül şəraiti əldə olunur. İmtahan yolunda qarşıya çıxan vəzifələri layiqincə yerinə yetirənlər mənəvi kamala çatır, vəzifədən boyun qaçıranlar isə azğınlıq uçurumuna yuvarlanır. Məsələn, həyatı boyu düzgünlüyə əməl edənlər kamala çatır, hiylə və fırıldaqla yaşayanlar süquta uğrayır. Məhz bu baxımdan insan daim müxtəlif məsuliyyətlərlə üzbəüzdür. Allah-təala insanı günahdan uzaq, pak da yarada bilərdi. Amma həmin halda heç bir təkamülə yer qalmazdı.

Maraqlıdır ki, insan Allahın hikmətlə yaratdığı vasitələri gördüyü halda, çalışmaq əvəzinə, qarşıya çıxan problemlərin dərhal həll olmasını gözləyir. Belə məqamlarda duası qəbul olmayan bəzi şəxslər Allahdan gileylənir, inciyir. Onlar anlamırlar ki, qarşıdakı problemlərin həlli üçün çalışmayan insan kamala çata bilmir. Bütün çətinliklərin dua yolu ilə həll olunacağını gözləmək sadəlövhlükdür. İnsan çalışmalı və eyni zamanda dua edərək, Allahdan yardım istəməlidir. Mömin insan bütün şərtlərə əməl edərək duaya üz tutur. Bundan əlavə, möminlər üçün dua Allahla danışmaq bəhanəsidir. İstənilən bir vasitə ilə bəndəliyini izhar etmək istəyən insan üçün dua da növbəti bir vasitədir. Yoxsa mömin gözəl anlayır ki, Allah-təala öz bəndəsinin səadətini təmin edəsidir.

İlahi vəsiyyətnamənin davamında Həzrət (ə) əvvəldə qeyd etdiyi bir məsələyə qayıdır və dünyanı axirətlə müqayisə edir. Həzrət (ə) buyurur: "Həqiqətən, elə bir mənzildəsən ki, onda bir neçə gündən artıq yaşamayacaq, köçüb gedəcəksən; sonu axirət olan bir yoldasan...” Əslində vəsiyyətnamədə dua haqqındakı söhbət dünya və axirət söhbətinin gedişindəki əlavə idi. Həzrət (ə) növbəti dəfə əsas məsələyə qayıdaraq buyurur: "Bil, ey oğlum! Həqiqətən, sən dünya, yoxluq, diri qalmaq, ölüm üçün yox, axirət üçün yaradılmısan...” Bəli, dünya həyatı nə vaxtsa öz problemləri ilə birlikdə puç olasıdır.

Dünya həyatının sonu fəna və ölümdür. Fənalıq elə bu dünyaya aiddir. Mütləq fəna isə yoxdur. Ölmüş insan axirətdə dirilir və əbədi yaşayır. İnsan fəna olmaq üçün yox, əbədi həyat üçün xəlq olunub. Ölüm yoxluq və fəna yox, dünya həyatının başa çatmasıdır. Dünya həyatı müvəqqəti mənzildir. Dünya yol üstündəki çayxanaya oxşayır. Hamı bir müddət bu çayxanada vaxt keçirib, yoluna davam edir. Yəni insan bir gün bu dünyadan "dəriləsidir”. Dünya elə bir məkandır ki, bu məkanda axirət səfəri üçün azuqə hazırlanır. Həzrət (ə) buyurur: "Kimsənin qaçıb qurtara bilmədiyi ölümün şikarısan və sözsüz, bir gün səni tapasıdır.” Bəli, ölüm insanın ardınca elə bir sürətlə gəlir ki, insan gec-tez ona ov olur. Hələ kimsə öz sağlamlığını qorumaq, müxtəlif vasitələrə əl atmaqla ölümdən qaça bilməyib. Əsas məsələ budur ki, ölüm qapını döydüyü vaxt kimi bu görüşə hazır olur, kimisi yox. Axirət səfərinə hazırlaşmış insan üçün ölüm qorxulu deyil. Vay o insanın halına ki, ölüm yaxasına yapışan anda heç bir hazırlığı olmaya. Həzrət (ə) buyurur: "Qorx ki, (ölüm) səni xoşagəlməz, pis halda tapa.” Əgər ölümün nə vaxt gələcəyindən xəbərsiziksə, demək, pis vəziyyətdə qalmamaq üçün bu görüşə həmişə hazır olmalıyıq. Borclu qaldığımız ibadətləri, xalqın mənimsənilmiş haqlarını qaytarmalıyıq. Ölüm heç bir borcluya borcunu ödəmək üçün möhlət vermir. Borcları vaxtında ödəmək zəruridir. Vay o insanın halına ki, ölüm onu günah başında yaxalaya. Həzrət (ə) yubadılmış tövbəyə işarə ilə buyurur: "Sən özünlə tövbə etməkdən danış, o isə səni tövbədən ayırsın; elə həmin an özünü puça çıxarmış olarsan.” Ölüm bu gün-sabah tövbə etmək fikrində olan insanı tövbədən məhrum edir. Ona görə də dərhal tövbə edib doğru yola qayıtmaq lazımdır. Günaha batmaqdan, günahdan sonra tövbəni yubatmaqdan qorxmalıyıq. Axı kim bilir ki, qəfil ölüm bizə tövbə imkanı verəcək?! Bəli, qeyri-münasib bir halda ölümlə görüşdən qorxun və fürsəti qənimət bilərək tövbə edin. Tövbəni təxirə salsanız, ibadətlərin qəzasını yerinə yetirməsəniz, borclarınızı qaytarmasanız, qəfildən ölüm qapını döysə, kimi qınayacaqsınız? Bu halda kimsədən gileylənməyə dəyməz. Özünüzü danlayın!