Qeyd olunduğu kimi, qəlbin iki mühüm vəzifəsi vardır: dərk və hərəkət mənşəyi olan meyllər. Əlbəttə ki, meyllər də öz növbəsində iki qismə bölünür. Meyllərin bir qismi Allaha, digər qismi şeytana istiqamətlənmişdir. Yəni qəlbdə həm ilahi, həm də heyvani meyllər ola bilər.

İnsanı hərəkətə gətirən onun qəlbindəki meyllərdir. Çünki bütün ixtiyari hərəkətlər səbəbə ehtiyaclıdır. Hərəkəti doğuran səbəb olmalıdır. Bəzən hərəkətə gəlmiş meyllər insanı müəyyən bir istiqamətə yönəldir. Beləcə, heyvani istəklər qələbə çaldıqda qəlb coşur, heç vəchlə cilovlanmır. O, tüğyan qopararaq, təlim görməmiş at kimi öz sahibini yerə çırpır. Bəli, insan qəlbi bəzən vəhşi at kimi islah olmur. Heyvani istəklər, məqampərəstlik, cinsi ehtiras elə tüğyan qopara bilər ki, onları cilovlamaq mümkünsüz olar. Vəhşi ata süvar olmaq necə çətindirsə, coşmuş qəlblə də sağlam həyat tərzi yaşamaq müşküldür. Bəs bu at necə cilovlanmalıdır? Tüğyan qoparmış qəlbi necə ram etmək olar?

Əgər nəfs və ya qəlb heyvani meyllər hesabına tüğyan qopararsa, onu ram etmək çətin olar. İnsanı özbaşına nəfsin bəlasından yalnız ölüm haqqında düşüncələr xilas edə bilər. Qəlbini ölüm haqqında düşüncələrlə sığallayan insan onu sakitləşdirər, ram edər. İnsan ölümü xatırlamalı, ömürün sona yetəcəyi barədə düşünməli, bu günkü gücünə uymamalıdır. Hər hansı yolla diqqətini ölümə yönəldən insan qəlb rahatlığı əldə edə bilər. Bu sahədə nümunələr çoxdur. Hər birimiz təcrübədə belə nümunələrlə qarşılaşırıq. Məsələn, diqqətimiz bir işə cəlb olunduğu vaxt hansısa bir amil diqqətimizi həmin işdən ayıra bilir. Nəfs gözlənilmədən ram olur. Belə bir hal dünyəvi işlərdə də baş verir. Qəlbin ram olunmağı üçün isə ən yaxşı vasitə ölümü xatırlamaqdır. İnsan tezliklə dünyadan köçəcəyi barədə daim düşünməlidir. Ölüm fikri insanı üsyankar halətdən uzaqlaşdırır, qəlb aramlıq tapır. Bütün deyilənlər həzrətin (ə) "qəlbini ölümü xatırlamaqla zəlil et” buyuruğunun mahiyyətini açıqlayır.

"Zəlil” kəlməsi ("zəlul” – "ram”) "harın” kəlməsinin antonimidir. İstər "ram”, istərsə də "harın” kəlmələri atın sifətləridir. Əgər qəlb harınlıq edərsə, onu ölüm fikri vasitəsi ilə ram etmək olar.

Qəlbdə ölüm fikrini gücləndirmək üçün ona əbədi yaşamayacağını, bir gün öləcəyini, fəna olacağını daim xatırlatmaq lazımdır. Ona görə də Həzrət (ə) sözünün davamında "ona fəna olacağını etiraf etdir” –deyə buyurur. Bəli, ömrün məhdudluğuna, dünyanın faniliyinə diqqət nəfsi ram edir.

Yaxşı bilirik ki, hətta ram olmuş at da bəzən süvarini narahat edir. Yəni cilovu süvarinin əlində olsa da, arabir şıltaqlıq edir. Demək, onu ram etdikdən sonra da iş qalır. Bu iş atı sakitləşdirmək, bir növ arxayınlaşdırmaqdan ibarətdir. İnsan da öz nəfsini ram etdikdən sonra onu sakitləşdirməlidir. Ona görə də Həzrət (ə) sözünə belə davam edir: "Qəlbini Allah xofu ilə arxayınlaşdır”. Ram olmuş at arabir süvarini narahat etdiyi kimi, ram olmuş nəfs də insanı narahat edə bilər. Demək, ram etməkdən əlavə sakitləşdirmək də lazımdır. Qəlbə ölümü xatırlatmaqla onu cilovlamaq, sonra isə Allah xofu ilə sakitləşdirmək lazımdır. Yalnız bu işlərdən sonra arxayınlıq əldə edilir. Qəlbdə Allah xofu nə qədər çox olarsa, o bir o qədər arxayın, sabit qalar.

Ölüm fikri ilə qəlbini ram et, sonra isə Allah xofu vasitəsi ilə onu sakitləşdir.

Qəlb qeyd olunan sifətlərə nail olduqdan sonra onun halını qorumaq lazım gəlir. Həzrət (ə) öz vəsiyyətinin davamında qəlbi qorumaq yolunu göstərir: "Ona səbir libası geyindir”. Ərəbcə alt geyimi "işar”, üst geyimi isə "disar” adlanır. Üst-üstə libas geyinənə "muddəssir” deyilir. Həzrət (ə) "və əşirhu bis-səbri” buyurur. Alt geyimi bədənə yapışdığından həzrət "əşirhu” kəlməsini işlədir. Yəni qəlbə yapışası bir geyim. Bu geyim səbrdir.

Amma uyğun kəlmə "agahlıq”, "şüar” mənasını da ifadə edə bilər. Belə olsa, həzrətin "və əşirhu bis-səbri” buyuruğu "səbri qəlbinə şüar qərar ver” kimi tərcümə olunar. Müharibə vaxtı deyilən şüarlar insanları məlumatlandırır, onlara agahlıq verir. Vəsiyyətnamədə uyğun ifadə səbiri qəlb üçün şüara çevirməklə dözümlü olmaq mənasını daşıya bilər. Amma birinci məna mövzuya daha münasibdir. Çünki həmin mənaya görə səbirsiz qəlb üryandır və onun libasa ehtiyacı var. Üst geyim bədənə boş oturduğundan, Həzrət (ə) alt geyimi nəzərdə tutur. Alt geyim bədənə yaxın olduğu kimi, səbir də qəlbə yaxın olmalıdır.

İnsan istəyinə çatmadıqda, bəlaya düçar olduqda, xəstələndikdə, kasıblıqda, pis qonşudan əziyyət çəkdikdə iki cür reaksiya verə bilər: ya təngə gəlib şikayətlənər, ya da səbir edib çarə axtarar. Bu zaman ən mühüm məsələ düzgün qərara gəlmək, düzgün münasibət göstərməkdir. Çünki hər iki münasibət insanın özündən asılıdır. Özünü düzgün tərbiyə etmiş insan çətinliklər qarşısında səbirli olur. Amma yanlış tərbiyəli adam bir anda özünü itirib, şikayətlənməyə başlayır.

Qeyd etməliyik ki, səbirlə dözüm arasında fərq vardır. Bəzən zahirən sakit görünən insan daxildə iztirab çəkir. Bu iztirab ona gündəlik işlərin yerinə yetirilməsində mane olur. Həmin şəxs rahat görünsə də, zəif insanlar kimi daxildə narahat olur. Əslində isə insan daxilən rahat, aram olmalıdır. Daxilən səbrli adam qarşısında duran vəzifələri müvəffəqiyətlə yerinə yetirir. Zahirdə özünü dözümlü göstərib, daxildə iztirab keçirən insan müvəffəqiyyət qazana bilmir. Belə insan ömür-gününü havayı yerə xərcləyir, inkişaf edə bilmir. Yalnız daxilən aram olan adamlar öz imkanlarından düzgün istifadə etmək gücündədir. Heç vaxt rahat yaşayış intizarında olmamalıyıq. Dünya həyatı problemsiz ötüşmür. İnsan yaranış baxımından çətinliklərə məhkumdur. Qurani-kərimdə buyurulur: "Biz insanı çətinlikdə yaratdıq.”("Bələd”, ayə 4

 ) İnsanların üzləşdiyi problemlər fərqli olsa da, kimsə problemsiz deyil. Əgər özümüzü çətinliklər qarşısında səbirli olmağa hazırlasaq, işlərimizdə müvəffəq olarıq. İlahi təlim də bunu öyrədir. Amma rahatlığa vərdiş vermiş insan çətinliklərlə rastlaşan kimi özünü itirir. Çətinliklər qarşısında səbirli olmaq müvəffəqiyyət rəmzidir. Bu səbir üst paltar kimi ("disar”) zahiri olmamalı, alt paltar ("işar”) kimi cana yapışmalıdır. Dözümsüzlük pis hal olduğu kimi, zahiri dözüm də xoşagəlməzdir. İnsan daxilən səbirli olmalıdır.

Qeyd etdik ki, qəlbi ram etmək üçün ölümü xatırlamaq lazımdır. Bəs ölümü necə xatırlamaq? İnsanlar bu məsələyə münasibətdə də fərqlidirlər. Bəziləri ölüm haqqında düşünməklə qəlblərində bu fikirə daimi yer verirsə, digərləri yalnız ölümlə bağlı səhnələri müşahidə edərkən bu barədə düşünə bilirlər. Şübhəsiz ki, görmək eşitməkdən daha təsirlidir. İnsanlar bir çox həqiqətlər haqqında məlumatlı olsalar da, gözlə müşahidə etmədiklərindən həmin həqiqətlərə diqqətsizlik göstərirlər. Həzrət Musanın (ə) dastanını xatırlayaq. Musa (ə) Tur dağında olarkən Allah-təala ona qövmünün inəyə sitayiş etdiyini buyurur. Bu xəbəri eşidən Musa (ə) ona qəlbən inansa da, bir o qədər də narahat olmur. Amma qövmünün yanına qayıdıb, onların inəyə (buzova) sitayiş etdiyini gördükdə çox qəzəblənib, dərin iztirab çəkir. Qurani-kərimdə buyurulur: "Musa qəzəbindən lövhəni yerə atdı, qardaşının başına qışqırdı...”("Ə`raf”, ayə 150) Bu qəzəbi doğuran Musanın öz gözü ilə gördüyü səhnələr oldu. Hansı ki, nə baş verdiyini əvvəlcədən bilirdi. Bəli, görmək eşitməkdən daha təsirlidir.

İnsan ölümü, dünyanın faniliyini dərindən hiss etmək üçün yer üzündə baş verən faciələri, sarayların viran qalmasını yaxından görməlidir. Tarixi mütaliə etmək, öyrənmək faydalı olsa da, gözlə görmək kimi təsirli deyil. Bəlkə də Allah-təala bəzən bu məqsədlə insanı seyr etməyə çağırır: "Yer üzünü gəzin və əvvəlkilərin aqibətinin necəliyini görün”;("Rum”, 42) "Yer üzündə gəzib görün ki, peyğəmbərləri yalançlı hesab edənlərin axırı necə oldu.”("Nəhl”, 36)Ayələrdə insan görməyə dəvət olunur. Biz müxtəlif məntəqələrdə baş verən zəlzələlər haqqında tez-tez eşitsək də, yalnız evimiz zəlzələdən titrədikdə onu daha dərindən hiss edirik.

Həzrət Əlinin (ə) bəyanından da məlum olur ki, çətinlikləri, vəfasızlıqları, bəlaları yaxından seyr etməklə qəlbimizi təsirləndirə bilərik. Dünya təmtəraqlarını, bərbəzəklərini gözü ilə görən insan dünyaya rəğbətlənir. Qəlbdə tarazlıq yaratmaq üçün dünyanın ağrılı tərəflərini də gözlə görmək lazımdır. Əks-təqdirdə, insan dünyaya baş qatmaqla axirəti unudasıdır. Ona görə də həzrət buyurur: "Qəlbinə dünya faciələrini göstər.” ("bəssirhu faciəd-dünya”)

Ola bilər ki, "bəssirhu” "bəsirət” mənasında işlənmişdir. Yəni insan aldanmamaq üçün dünyada baş verənlərə bəsirət (iç) gözü ilə baxmalıdır. Həzrət (ə) buyurmur ki, qəlbə xatırladın. Məqsəd daha böyükdür. Çalışmaq lazımdır ki, qəlb dünya faciələrini görsün.

Vəsiyyətnamənin davamında həzrət Əli (ə) dünya keşməkeşlərindən ibrət götürməyə çağırır: "Həzzirhu səvlətəd-dəhri və fuhşə təqəllubihi və təqəllübəl-ləyali vəl-əyyami.” ("qəlbinə dövranın hücumlarından, gecə və gündüzün təhlükələrindən həzər qıldır”) Dövran insanı məğlub etmək məqsədindədir. İnsan qəlbi sonsuz istəklərə malikdir və heç vaxt qane olmur. Bir çox qüdrətli insanlar dövrün hadisələri qarşısında məğlub oldu, arzularına çata bilmədi. Ona görə də insan bu hücumlardan həzər qılmalıdır. Dünyanın hücumları çox təhlükəlidir. Bəzi insanlar ehtiyatsızlıq səbəbindən zirvədən uçuruma yuvarlanır, zəlil olurlar. Bu gün qüdrət zirvəsində xumarlanan, sabah miskin bir varlığa çevrilər. Bu tənəzzül yalnız maddi işlərə yox, mənəvi yönlərə də aiddir. Elmdə, təqvada, mənəviyyatda, irfanda çox ali mərtəbəyə ucalmış bir çox şəxsiyyətlər qısa bir müddət ərzində ağlasığmaz bədbəxtliyə düçar olmuş, bütün qazanclarını əldən vermişlər. Qısa ömür ərzində başımıza elə hadisələr gəlir ki, əvvəlcədən bu hadisələri təsəvvür edə bilməzdik. İnanmaq olmur ki, böyük insanlıq məqamına yüksəlmiş bir şəxsiyyət qısa bir zamanda ən alçaq heyvan səviyyəsinə enir. Amma bütün bunlar aşkar həqiqətlərdir. Bəli, hər an bu hadisələri gözləməliyik. Bu hadisələr bizi qəfil yaxaladıqda bütün varlığımız təhlükə altına düşür. Hər birimizin yolu üstə dayanmış bu hadisələrdən həzər qılmalıyıq. Onlardan ibrət götürmək, arxayınlaşmamaq lazımdır. Pusquda durmuş bəlalara diqqətsizlik həyatımızı puça çıxara bilər.