Vəsiyyətnamənin başlanğıcı həzrətin (ə) qısa və yığcam şəkildə bəyan olunmuş əsas moizələrindən ibarətdir. Amma bu cümlələrlə vəsiyyətin ətraflı bəhsləri başlanır. Belə ki başlanğıcda pir atanın öz sevimli oğluna tövsiyyələri, həyat təcrübələri bəyan olundu. Vəsiyyətin əsas məqsədi, ünvanı bütün müsəlmanlar olduğu üçün işlədilən ifadələrdə vəsiyyət edənin və onun vəsiyyət etdiyi şəxsin məsumluğu, günahsızlığı nəzərdə tutulmamışdır. Bu vəsiyyət məsum imam (ə) tərəfindən onun məsum canişininə yazılsa da, bütün ata və oğullar ondan faydalanmaq imkanına malikdirlər. Ona görə də vəsiyyətnamədə işlədilmiş sözlərin məsum imam məqamına uyğun gəlməməsi mülahizəsi əsassızdır. Həzrət (ə) sadəcə bir pir ata ünvanı ilə öz oğluna buyurur: "Ey oğlum! Elə ki gördüm sən (yetkin) yaşa çatmısan...” yəni bu moizənin səbəblərindən biri qarşı tərəfin yetkin yaşa çatması ilə əlaqədar nəsihətə yaranan ehtiyacdır. Digər bir tərəfdən, vəsiyyət edən şəxs ömrün qürub çağını yaşadığı üçün vaxtı qənimət bilərək öz vəsiyyətini edir.

Bu asimani öyüdləri şərh etməzdən əvvəl ondakı bəzi lətif nöqtələrə nəzər salmaq lazım gəlir. Söz və ifadələrin mənasından əlavə, bu vəsiyyətnamədə çox incə və mənalı ifadə tərzi, bəyan üsulu vardır. İlahi yardım və asimani elmlərdən faydalanmadan ən iti gözlə də bu incə nöqtələri görmək çətin olur. İmkan daxilində bu incə nöqtələri nəzərdən keçirəcəyik.

Vəsiyyətnamənin bu hissəsinədək əsas mətləblərdən danışmayan, sifarişlərini bildirməyən həzrət Əli (ə) xüsusi bir üslubla, müraciət etdiyi şəxsin diqqətini incə nöqtələrə yönəldir. Hansı ki bu açıqlamalar olmadan həmin incəlikləri duymaq mümkünsüzdür. Dinləyici o zaman qəflətdə qalıb, deyilənləri anlamır ki, danışan dinləyicinin hazırlığını nəzərə almadan sözə başlayır. Məsələn, beş yaşlı körpə bir sıra məsələləri dərk etmək gücündə deyil. Həmin körpənin ciddi qəbul etmədiyi bir söhbət yetkin gənci cəzb edib, düşündürə bilər. Ona görə də müəllim və tərbiyəçilər müraciət etdikləri auditoriyanın tutumunu, hazırlığını və marağını nəzərə almalıdırlar. Danışan öz dediyi sözlərin zəruri olub-olmadığını əvvəlcədən nəzərə almalıdır. Məsələn, gənclər üçün faydalı olan bir moizə uşaqlar və qocalar üçün bir o qədər də xeyirli olmaya bilər. Ona görə də dinləyicinin bütün keyfiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır. Həzrət Əli (ə) bu incə nöqtəni nəzərdə tutaraq, buyurur: "Elə ki gördüm sən yaşa çatmısan...” Yəni uşaqlıq dövrü artıq başa çatmışdır və sən deyilənləri anlamaq gücündəsən. Bəli, Həzrət (ə) müraciət etdiyi tərəfin səviyyəsini nəzərə alır. Əgər bu mühüm nöqtə nəzərə alınmazsa, moizələr, nəsihətlər, söhbətlər faydasız olar.

Dəyərli vəsiyyətnamənin digər bir cəhəti həzrətin (ə) öz mövqeyini bəyan etməsidir. O buyurur: "Dərk etdim ki, süstlük və zəifliyim get-gedə artır, müəyyən məqsədlərlə sənə vəsiyyətə başladım...”; "Məbada, qəlbimdə olanları deməmiş əcəlim çata...” Bu sözlər olduqca böyük bir dərsdir. Həzrət (ə) bizi öyrədir ki, xeyir bir işi görməyə şərait yarandıqda fürsəti əldən verməyək. Belə bir fürsətin növbəti dəfə yaranıb-yaranmayacağını kim bilir? Ona görə də münasib şəraiti qənimət bilmək lazımdır. Bu günkü şərait sabah olmaya bilər. Xəstəlik, zəiflik kimi minlərlə maneələr ortaya çıxa bilər. Sabaha işarə ilə Həzrət (ə) buyurur: "(Sabah) düşüncəm də bədənim kimi zəifliyə düçar ola (bilər)...”

Həzrətin (ə) düşüncə zəifliyinə işarə etməsi bir daha göstərir ki, o, məsum imam yox, pir bir ata kimi danışır. Çünki belə bir zəiflik məsum imamlardan uzaqdır. Həzrət (ə) bütün müsəlmanlara anlatmaq istəyir ki, bu günkü sağlam bədən və düşüncə sabah olmaya da bilər. Həzrət (ə) vəsiyyətin bu hissəsində xeyir yolu kəsə biləcək bir sıra maneələri sadalayır:

1. Ömrün sona çatması, əcəlin yetişməsi;

2. Fiziki və düşüncə sağlamlığının əldən çıxması;

3. Münasib şəraitin əldən çıxması.

Bu maneələr ortaya çıxmamış tələsmək, xeyir işlər görmək lazımdır. Həzrət (ə) öz buyuruqları ilə diqqəti bu nöqtəyə yönəldir. Ona görə də buyurur: "Məbada, qəlbimdə olanları deməmiş əcəlim çata, düşüncəm də bədənim kimi zəifliyə, nəfs meylləri məni qabaqlayıb sənə hakim ola!”

Əgər diqqətlə nəzər salsaq, Həzrətin (ə) bu buyuruğunda dolayı bir öyüd də vardır. Sifariş olunur, tapşırılır ki, ey insanlar, çirkaba batmamış öz qədrinizi bilin; əgər azca bulaşmısınızsa, bu bulaşığı artmağa qoymayın; bulaşıq qəlbə moizə və nəsihətin heç bir təsiri olmayacaqdır; qəlbiniz nəfəs alırkən ona çarə qılın; onu moizə ilə işıqlandırın; moizə edənlər də diqqətli olsunlar – qəlbləri zülmətə qərq olmamış onu işıqlandırsınlar.

Diqqəti cəlb edən digər bir nöqtə ədəb qaydalarına riayət etməklə dinləyicinin etimadını qazanmaqdır. Həzrət (ə) buyurmur ki, sizin öləcəyinizdən qorxub, fürsəti qənimət bilir, vəsiyyət edirəm. Çünki bu sayaq sözlər xüsusi ilə gənclərə mənfi təsir edər, onlarda ikrah yaradar. Belə danışıq ədəb qaydalarına ziddir və dinləyici söhbətin ardını dinləməkdən imtina edə bilər. Nifrət doğuran söz, şübhəsiz ki, müsbət təsir göstərə bilməz. Ona görə də həzrət Əli (ə) uyğun sözləri özünə aid edərək buyurur: "Məbada, qəlbimdə olanları deməmiş əcəlim çata...” çünki kimin nə qədər yaşayacağı həmin şəxsin alnına yazılmayıb. Gənc yaşında heç kəsin gözləmədiyi halda dünyasını dəyişənlər azmıdır?!

Gənclik dövrü moizə və nəsihət üçün münasib dövrdür. Çünki gəncin qəlbi əkin üçün münbit toxunulmamış torpaqdır. Münbit torpaqda əkilən bitki tez cücərir və sürətlə inkişaf edir. Amma dəfələrlə əkilmiş, eləcə də alaq basmış torpaqda yeni bitki cücərtmək çətin olur. Gəncin qəlbi yanlış əqidələrdən pak və təmizdir. Bu qəlbdə hansısa nəfs istəyi kök atmamışdır və onu saflaşdırmaq çətin deyil. Yəni günah və eyb gəncin qəlbində xasiyyətə çevrilməmişdir. Ona görə də gənc insanın qəlbi təlim-tərbiyə üçün hazırdır. Bu qəlbdə elmi və tərbiyəvi toxum az zəhmətlə, qısa zamanda cücərir. Amma yaş ötdükcə nəfs istəkləri cana hoparaq, xasiyyətə çevrilir. İnsanı bu haldan azad etmək çətin olur. Alaq basmış sahədə əkilən bitki sıxıntıya düçar olur, normal inkişaf edə bilmir. Həzrət (ə) buyurur: "Qəlbin bərk, ağılın məşğul olanadək (olmamış) ədəb öyrən.” Vəsiyyətdə qəlbin həm əməli, həm də elmi yönümlərinə toxunulur. Beləcə, deyə bilərik ki, gənc qəlb iki cəhətdən təlim-tərbiyəyə hazır olur.

Nöqsanlı, puç fikirlərə məşğul olan qəlb nəzəri cəhətdən inhirafa – çaşqınlığa düçar olmuşdur və getdikcə öz dözümünü itirir. Belə qəlb hətta çox aydın məsələlərdə də şübhəyə düşür, tərəddüd edir. Elm dolanbaclarında büdrəyən şəxs hər şeyə şübhə ilə yanaşır. Dolaşıq məsələlərlə beyni yüklənmiş insan həqiqəti çətinliklə qəbul edir, bəzən isə həqiqəti qəbul etməkdən imtina edir. Amma yüklənməmiş zehn istənilən bir məlumatı asanlıqla qəbul edir. Əsas problemlərdən biri budur ki, yaşa dolduqca beyin müxtəlif informasiyalarla yükləndiyindən onun qəbuletmə imkanı azalır.

Qəlb üçün əməli problem onun günah nəticəsində daşlaşmasıdır. Daşlaşmış qəlbə moizə təsir etmir, onu tərbiyə etmək çətinləşir. Bu məsələni bir misalla aydınlaşdırmağa çalışaq: Yağa bulaşmış stəkanı təmizləmək üçün xeyli zəhmət çəkmək lazım gəlir. Amma bulaşmamış, divarları şəffaf stəkandan istifadə etmək çox asan olur. Qəlb də belədir. Əxlaqi nöqsanlara bulaşmamış qəlb safdır və onu tərbiyələndirmək çox asandır. Çirkin sifətlərin yol tapdığı qəlbi isə təmizləmək problemə çevrilir. Bəzən bu çirkinlik elə bir həddə çatır ki, qəlbi təmizləmək mümkünsüz olur. Bu mühüm nöqtəni nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, yanlış düşüncələrin, nöqsanlı əxlaqın, məzəmmət olunmuş əməllərin yol tapdığı qəlbi əvvəlcə təmizləyib, paklaşdırmaq lazımdır. Qəlbin ilahi maarifi qəbul edə bilməsi üçün onun çirkinliklərdən təmizlənməsi zəruridir. Bulaşıq qab kimi çirklənmiş qəlb müsbət dəyərlərlə yükləmək istedadına malik olmur.

Həzrəti Əli (ə) oğlu imam Həsənə (ə) xəbərdarlıq edir ki, öz qədrini bilsin, hansı dövrdə, hansı şəraitdə yaşadığına diqqətli olsun. Gənclik, qəlb saflığı çirkaba bulaşmamış tədbir görmək lazımdır. Bu fürsəti qənimət bilmək gərəkdir. Axı belə bir şərait həmişə ələ düşmür. Nə vaxtsa qəlb daşlaşıb, həqiqəti qəbul etmək istedadını itirə də bilər. Daşlaşmış qəlb səadət qapılarını öz sahibinin üzünə bağlayır, moizə və nəsihətdən yumşalmır. Diri qəlb təsirlənmək, həyəcanlanmaq, ağlamaq istedadına malik olmalıdır. Qəlbin ən təsirli öyüdlərə münasibətdə biganəliyi böyük faciədir. Qurani-kərimdə bu məsələyə xeyli diqqət ayırılmış, bu sifəti daha çox biruz etdiyi yəhudilər xeyli məzəmmət olunmuşdur: "O vaxt sizin qəlbləriniz daş kimi və ya daşdan çox bərkidi. Bəzən daş yarılır, ondan arxlar çıxır...”("Bəqərə”, 74) Bəzi daşlaşmış qəlblərdən isə bir damla göz yaşı da görünmür. Digər bir ayədə buyurulur: "İman gətirənlərin qəlblərini Allahın zikri və haqq kəlam qarşısında yumşalmaq vaxtı çatmadımı?! Onlar əvvəl kitab verilmiş kəslər kimi olmasınlar. Onlar üçün uzun müddət keçmiş, qəlbləri sərtləşmişdir.”(Hədid”, 16)Həqiqəti eşitdikdə qulaqardına vuran insanın qəlbi günbəgün daşlaşır. Amma ilk əvvəllər həqiqəti dinləyib, bu barədə düşünən insanların qəlbi haqpərəstlik istedadını qoruya bilər. Hansı ki vaxt ötdükcə, günahlar çoxaldıqca qəlblər də daşlaşır.

Vəsiyyətin bu hissəsində Həzrət (ə) öz dinləyicisini eşitdiyi moizələrə biganə olmamağa çağırır. Moizəyə biganəliyin zərəri ona əməl etməməyin zərərindən daha çoxdur. Çünki biganəlik nəticəsində insan ruhu həqiqətin qəbulu istedadını itirməyə başlayır. Qəlbiniz daşlaşmamış, zehniniz puç məlumatlarla dolmamış özünütərbiyəyə cəhd edin. Unutmayın ki, daşlaşmış qəlbdə hansısa müsbət hisslərdən danışmağa dəyməz. Zehn də belədir. Gərəksiz informasiyalarla yüklənmiş zehndə sağlam düşüncə üçün yer qalmır. Deyilənləri hər birimiz sınaqdan keçirə bilərik. Məsələn, gün uzunu mənasız söhbətlərə məşğul olsanız, günün sonunda oxuduğunuz ədəbiyyatdan ciddi nəticələr əldə edə bilməyəcəksiniz. Eləcə də, gün uzunu dünyəvi işlərlə, məişət problemləri ilə məşğul olduqda namazda hal tapmaq, Allahı düşünmək çətin olur.

İnsan qəlbi daim nəfs istəklərinin hədəfindədir. İnsan bu hücumlardan qorunmaq, qəlbini saf saxlamaq üçün daim çalışmalıdır. Faydasız və zərərli düşüncələr zehnə daxil olub yuva qurmamış, insan moizələrlə zehnini və qəlbini islah etməlidir. Fürsəti qənimət sayan, qəlb daşlaşmamış onu islah edən, zehnini qoruyan insan öz tərbiyəsində müvəffəq olası və məqsədinə vaxtında çatasıdır. Çünki hələ ki zehn və qəlbdə təkamülə mane olası bulaşıqlıq yoxdur. Qəbuletmə xüsusiyyətini itirməmiş insan başqalarının qiymətli həyat təcrübəsindən istifadə edə bilər. Axı bu təcrübələri qazanmaq üçün insanlar bir ömür əziyyət çəkmiş, yaxşını pisdən fərqləndirmişlər. Həzrət (ə) buyurur: "Tam ciddiyyət və qəti iradə ilə əvvəlkilərin çiyinə aldıqları təhsil əziyyəti və sınaq ağrısını qəbul et, bu yolla həmin əziyyət və ağrıdan azad olarsan.” Həzrət (ə) buyurduğu nəsihətlər bir ömür zəhmətin məhsuludur. Uyğun vəsiyyətlər altmış illik bir ömürün bəhrəsidir. Altmış ildə qazanılmış təcrübə birdəfəyə, əziyyət çəkmədən də əldə oluna bilər. Bundan ötrü başqalarının təcrübəsindən istifadə etmək lazım gəlir. İlahi mərifətə yiyələnmək istəyən insan öz qəlbini və zehnini pak saxlamalı, şeytani vəsvəsələrdən qorunmalıdır.

Həyat məktəbi insana təcrübə dərsi verir. Zəruri diqqət göstərən insan iki şeydən faydalanır. Bu faydalardan biri nağddır və heç bir əziyyət tələb etmir. Digər fayda isə ciddi və agah zəhmətlə, təlaşla əldə olunur. Birinci fayda əvvəlki, keçmiş şagirdlərin hazır təcrübəsidir. İnsan bu mənada bütün bəşəriyyətin təcrübəsindən istifadə edə bilər. "Bu yolla həmin əziyyət və ağrıdan azad olarsan” – buyurur Həzrət (ə). Bəli, insanlar öz həyat təcrübələrini sonrakı nəsillərin ixtiyarına verirlər. Həzrət (ə) buyurur: " Bizim ardınca gəzdiyimiz şeylər indi özləri sənin sorağına gəlib. Olsun ki, bizim üçün qaranlıq qalan şey indi sənin üçün aydınlaşa.” Bəli, artıq bir çox bilikləri əldə etmək üçün zəhmət çəkmək lazım gəlmir. Bu biliklər başqalarının təcrübəsi adı altında özü gəncliyin sorağındadır. Bu təcrübələr gəncliyin düşüncəsi ilə birləşdikdə bir çox qaranlıq nöqtələr də işıqlanır, yeni təcrübələr ortaya çıxır.