Mövzumuz nəfsin tərbiyəsidir. Qeyd etdik ki, bu söz Qurandan götürülmüşdür. Ayələrdən məlum olduğu kimi nəfs üçün onu həm ucalığa, həm də tənəzzülə aparan yollar vardır. O, həm təkamül, həm də süqutetmə xüsusiyyətinə malikdir.

Nəfsin necə inkişaf etdiyini və ya necə süquta uğradığını gözlə görmək qeyri-mümkündür. Başqa sözlə, bu hiss üzvlərinin duya biləcəyi prosses deyil. Orqanizmin xəstəliklərini hiss etmək mümkün olduğu halda ruhun xəstəliklərini hiss etmək mümkün deyil. Nəfsin xəstəliklərini tanımaq yalnız yüksək ruhi dərrakə vasitəsilə onu müşahidə etməklə mümkündür. Bu ruhani halət «hüzuri elm» (Allahın insanın qəlbinə əta etdiyi elm nuru) adlanır. Təkamülün müəyyən dərəcəsinə çatanlar bunun nə demək olduğunu asanlıqla anlaya bilərlər. Hüzuri elm vasitəsi ilə nəfsin vəziyyətini dərk edə bilməyənlər ayə və hədislərdən yardım almalıdırlar.

Qurani-kərimdə buyurulur ki, nəfs də bədən kimi çirklənə bilər. Çirkinlikdən təmiz-lənməmiş nəfs inkişaf edə bilməz. Toxumun cücərməsi üçün ilkin şərtlər lazım olduğu kimi, nəfsin də inkişafı üçün müəyyən şərait lazımdır. Çürük ağac meyvə verə bilmədiyi kimi xəstə nəfs də irəli addım ata bilməz. Ağacın od tutub yanması və ya quruması üçün təkcə xarici təsir rol oynamır. Elə bir şərait yarana bilər ki, ağac öz içindən yanar. Afrika və Avstraliyadakı meşə yanğınları buna bir nümunədir. Bəzən elə ağaclarla rastlaşmaq olur ki, od tutub alovlanmadığı halda bu ağacın gövdə və yarpaqları yanmış ağac tək qaralır. Bu halı yaradan havadakı və torpaqdakı ifrat quruluqdur.

İnsanın nəfsi də belədir. Bəzən o içindən od tutub alışır. "Bəqərə” surəsinin 24-cü ayəsində buyurulur:"Yanacağı insanlar olan oddan qorxun.” Bu elə bir oddur ki, kənardan qığılcıma ehtiyacı yoxdur. "Huməzə” surəsinin 6-7-ci ayələ-rində oxuyuruq: "O, Allahın alışdırdığı oddur; elə bir od ki, qəlbləri bürüyür.” Xaric-dən gələn od insanın cismini yandırır. Qəlbi yandıran od isə nəfsin xəstəliyindən doğan oddur.

Nə qədər ki insan özü nəfsin təkamül mərhələsinə çatmayıb bu işin həqiqi mənasını dərk edə bilməz. Anadan kor doğulmuş insana bir ömür rənglərdən danışsaq da heç nə anlada bilmərik. İnsana bir şeyi anlatmaq üçün o insanın idrakında zəif də olsa nümunə olmalıdır. Bu nümunə olmadan deyiləni təsəvvür etmək mümkün deyil. Nəfsin kamalını "dad-mamış”, ona "toxunmamış” insan nəfsin təkamülünü anlamaqda acizdir. İnsana tanımadığı bir meyvəni tərif edəndə həmin şəxs bu meyvənin turş və ya şirin olması barədə sual verir. Onun təsəvvüründə "turş” və "şirin” anlayışları olduğundan bu anlayışlar vasitəsi ilə deyiləni dərk etmək istəyir. Bəs bu dadlardan xəbərsiz olan insana danışmağa dəyərmi?! Bütün bu ləzzətlərdən xəbərsiz insana məlumat verməklə təşviq etmək olar. Nəfsin kamilliyini anlatmaqda ayə və hədislər bu işi görür.

Bəli, adi insanlar üçün ibadət və duanın ləzzəti anlaşılmazdır. Amma bu ləzzəti cüzi də olsa dadanlar "Xəmsi-əşərə” duasında zikr olunduğu kimi belə deyəcək: "İlahi, Sənin zikrinin ləzzətindən başqa olan bütün ləzzətlərdən tövbə edirəm.”

Əlbəttə ki, ləzzət ümumi məfhumdur və onun müxtəlif nümunələri vardır. Biz ləzzət məfhumunu anlasaq da onun bəzi nümunələrindən xəbərsizik. Bir çox insanlar Allahla ünsiyyətin ləzzətindən tam xəbərsizdir. Belələrinə ləzzət məfhumunu anlatmaq olmasa da bu ləzzətin dəyərini izah edib təşviq etmək mümkündür. Hər bir insanın nəzərinə çatdırılmalıdır ki, cismani ləzzətlərdən daha üstün ruhani ləzzətlər vardır. Qurani-kərimdə insanları behişt nemətlərinə çatmaq üçün təşviq edərkən bu üsullardan istifadə olunur. Məsələn, insanlar dünyadakı şərabdan xəbərdar olduğu üçün Quran buyurur: «Təqvalılara vədə verilən rəngi və qoxusu dəyişməyən sudan, dadı dəyişməyən süddən, içənlərə ləzzət verən şərabdan və baldan arxlar...» ("Muhəmməd” surəsi, ayə: 15.)Dünyadakı şərab insanın əqlini başından çıxarıb onu dərdə düçar etdiyi halda, behişt şərabı tamamilə zərərsizdir. "Vaqiə” surəsinin 19-cu ayəsində oxuyuruq: "Onu içəndə başları ağrımaz və ağılları azalmaz.” Əgər dünyadakı süd və bal bir müddətdən sonra dadını dəyişirsə, behiştdəki bal və süd heç zaman tamını itirmir. Quran insanlara tanış mənalardan istifadə etməklə onları axirət həyatına həvəsləndirir.

"Allaha yaxınlıq” ifadəsinin mə’nasını daha aydın dərk etmək üçün bəzi maddi və hissi anlayışlardan istifadə etmək olar. Yaxınlıq iki mənada işlənir. Birinci mənaya qaşla gözün yaxınlığını misal göstərmək olar. İkinci mənaya misal olaraq isə biri Kərbəla, digəri Məşhəddə yaşayan iki dostun qəlbən yaxınlığını göstərə bilərik. Əgər birinci mənada məkan yaxınlığı nəzərdə tutulursa, ikinci mənada mənəvi yaxınlıqdan söhbət gedir.

İnsan böyük şəxsiyyələrlə mənəvi yaxınlıqdan zövq alır. Məsələn, ölkə başçısı televiziya vasitəsi ilə hər hansı qəsəbə əhlinə öz məhəbbətini bildirirsə həmin bu qəsəbə əhli bundan mə’nəvi yaxınlıq hissi keçirərək qürur duyur. Amma elə insanlar da var ki, onlar yalnız Allahla yaxınlıqdan ləzzət duyurlar. Necə ola bilər ki, gec-tez torpaq əsiri olacaq insanla yaxınlıqdan ləzzət alan şəxs varlıq aləmini bir "ol” deməklə ən gözəl şəkildə yaratmış mərhəmətli Allahla ünsiyyətdən ləzzət duymasın?! Əsl iftixar bəşəriyyətin səadətini təmin etmək qüdrətində olan böyük Yaradana yaxın olmaqdır. Həqiqi səadət odur ki, qüdrətli məbud insana nəzər salıb onu öz mərhəmətinə qərq etsin.

Tövhid maarifinin mehvəri Allaha yaxın-lıqdır. Bütün peyğəmbərlərin təlimləri bu mehvər ətrafında toplanmışdır. Hətta bütpərəs-tlər də Allahla yaxınlığa can atmışlar. "Zumər” surəsinin 3-cü ayəsində buyurulur: "Biz bütlərə yalnız Allaha yaxınlaşmaq üçün ibadət edirik.” Ayə Məkkə müşriklərinin dilindən deyilir. Demək, hətta yolunu azanlar da bu yaxınlığa can atır. Həzrət Əli (ə) buyurur: "Görmədiyim Allaha ibadət etməzdim.”("Biharul-ənvar”, 4-cü cild.) Əlbəttə, söhbət adi göz yox, bəsirət gözü ilə görməkdən gedir. Həzrət Əli (ə) "Nəhcül-bəlağə”də bu məsələyə toxunur: "Gözlər Onu aşkar dərk etməz, amma qəlblər Onu iman həqiqəti vasitəsi ilə anlayar.”

İnsanı Allaha yaxınlaşmağa sövq edən amillərdən biri Qurani-kərimdəki təşviqlərdir. Behiştdəki bağlardan, hurilərdən, süd və bal axan çaylardan danışan ayələr bu qəbildəndir. Quran nəfsinə nəzarət edib onu kamala çatdıranlara misilsiz nemətlər vəd edir. Amma Quranda təşviqdən əlavə təhlükədən xəbər verən ayələr də vardır. İnsana xatırladılır ki, nəfsinə nəzarət etməyənləri müxtəlif bəlalar gözləyir. Allah-təala insana xəbərdarlıq edərək buyurur ki, ey insan, əlli il ömür sürdükdən sonra səni peşman edəcək günahlardan uzaq ol.

Əgər bağımızda bir ağac əkib neçə illər zəhmətini çəksək onun quruması bizi məyus edər. İnsanın vücudu Allahın yer üzündə əkdiyi ağaca bənzəyir. Bu ağaca lazımi tərzdə qulluq edilməsə çətin ki bəhrə verə.

İnsanda nəfsin tərbiyəsinə maraq oyatmaq üçün müxtəlif ayələrdə cəhənnəm əzabından danışı-lır. "Nisa” surəsinin 56-cı ayəsində oxuyuruq: "Ayələrimizi inkar edənləri oda yaxacaq və əzabı dadsınlar deyə yanmış dərilərini yenisi ilə əvəz edəcəyik.” "Nəbə” surəsinin 40-cı ayəsində buyurulur: "Sizi yaxın olan əzab ilə xəbərdar etdik. O gün insan öz əlləri ilə göndərdiyi əməllərə baxar və kafir olan kəs deyər: «Ey kaş torpaq olaydım.»” Bəli, elə bir gün gələr ki, bəziləri «öz vücud ağacları»ndan bəhrə götürə bilməz. Belə insanları həsrət və peşmançılıq bürüyər. Şübhə yoxdur ki, onlar özləri-özlərini müsibətə salarlar. "Yunis” surəsinin 44-cü ayəsində buyurulur: "Allah heç vəchlə kimsəyə zülm etməz, amma insanlar özləri-özlərinə zülm edirlər.” Allah-təala insanı gözəl biçimdə yaratmış və ona səadət yolunu göstərmişdir: "Öz aranızdan sizə peyğəmbər gəlmədimi ki, ayələrimi sizə oxuyub bu günkü görüşdən xəbərdar etsin?”("Ənam” surəsi, ayə: 130.)

Allah-təala cəhənnəmi yaratmasaydı nə olardı? Cəhənnəmin yaradılması zəruri idimi?

Əslində, behişt və cəhənnəm bir ipin iki ucu kimidir: biri varsa, o biri də olmalıdır. İnsan azaddır və bu iki sonluğu zəruri edən də insanın azadlığıdır. Behişt doğru yolu seçmiş azad insanın mükafatı, cəhənnəm isə şər yolu seçmiş azad insanın cəzasıdır. İnsanın azad şəkildə seçim aparması üçün onun qarşısında ən azı iki yol olmalıdır. Əgər qarşıda daim yalnız bir yol varsa insanın azadlığının heç bir mənası yoxdur. Əgər qarşıdakı yollardan yalnız biri ilə getməyə imkan varsa insan yenə də azad deyil. Çünki bu iki halda insan iradəsindən asılı olmayaraq addım atır.

Allah-təala insanı azad, muxtar yaratmışdır. Həm yaxşılığa, həm də pisliyə meyl onun daxilindədir. Yaxşılığı seçən yaxşılığa, pis-liyi seçən pisliyə çatmalıdır. Əgər bu iki qrup insanın aqibəti eyni olsaydı, ilahi ədalətdən danışmağa dəyməzdi.

Demək, insanın qarşısında iki yol var. Bu yollardan biri onu Allah xəlifəsi məqamına, digəri ən alçaq səviyyəyə aparır. Birinci yol gecə ibadələri, bəndəlik, ilahi əmrlərə itaətdən ibarətdir. Bu yolun sonu behişt, misilsiz nemətlər və nəhayət, "Allahla görüş”dür. "Saleh bəndələr üçün hazırlananları nə bir göz görmüş, nə bir qulaq eşitmiş, nə də bir qəlb duymuşdur.”(Biharul-ənvar”, 8-ci cild.)"Qaf” surəsində buyurulur: "Onlar üçün istədik-ləri hər şey vardır.”

İkinci yolun sonu cəhənnəm, ilahi əzab, yandırıcı od, ən alçaq mərtəbəyə süqutdur. Bu yolun sonuna çatmış insan elə peşman olur ki, hətta "kaş torpaq olaydım” deyir.("Nəbə" surəsi, ayə: 40.)

İnsan iki yol ayrıcındadır; bir yol kamal və sonsuz səadətə, digəri isə alçaqlıq və bədbəxtliyə aparır. İnsan bu məqamda olduqca ehtiyatla qədəm götürməlidir. Məhz bu ehtiyatlılıq "təqva” adla-nır.

Bəli, Allah-təala insanı yaratmış və yaxşılıqla pisliyi ona tanıtmışdır: "And olsun nəfsə və onu nizama salana, sonra da ona günahkarlığı və pərhizkarlığı ilham edənə.” ("Şəms” surəsi, ayə: 7-8.)Doğru yolu seçənlər mükafata, yanlış yolu seçənlər isə cəzaya çatacaqlar: "Yaxşı iş görənlər on qat artıq mükafata çatacaq, pis iş görənlər həmin qədər (günahları qədər) cəzalandırılacaqlar və onlara zülm edilməz.” ("Ənam” surəsi, ayə: 160.)