Mövzumuz Quran və İslam baxımından nəfsin tərbiyəsi məsələsi idi. Qeyd etdik ki, ayə və rəvayətlərə görə nəfsin tərbiyəsində məqsəd Allaha yaxınlaşmaqdır. Eləcə də, bu yaxınlığa bəndəlik yolu ilə çatmaq olar.

Deyildi ki, insanın kamilliyi ixtiyaridir, yəni onun öz ixtiyarındadır. İxtiyari işdə isə insanın qarşısında hökmən iki və ya daha artıq yol olmalıdır ki, seçim aparmaq mümkün olsun. Buna görə də Allah insanın qarşısında iki yol - xeyir və şər yollarını qərar verib və əvvəlcədən bu iki yolu öz bəndəsinə tanıtdırıb. İnsanın təkamül və tənəzzülü onun öz ixtiyarındadır. İnsanın doğru yolu seçməsi üçün Allahın onu hidayət etməsi zəruridir. Amma insanın özünün təkamül istəyi yoxdursa onun kamilləşməsi qeyri-mümkündür. Şeytan isə insanı daim süqut yoluna sürükləyir. O, insanın alçaq məxluq olduğunu sübuta yetirəcəyini vəd edir: "And olsun izzətinə, onların hamısını azdıracağam.” ("Sad” surəsi, ayə: 82.)

Kamillik zirvəsinə çatmış insan Allahla özü arasında olan bütün pərdələri qaldırır. Bu məqama çatmış insan dərk edir ki, Allahdan uzaqlıq miskinlik, Allaha yaxınlıq isə ehiyacsızlıqdır. Belə bir məqam Allaha yaxınlığın zirvəsidir. Bu məqama nail olmuş bəndə üçün Allahın iradə və istəyindən kənar şəxsi iradə və istək yoxdur. Belə bir məqama çatmayan insana üçün onu dərk etmək mümkün deyil. Belə bir ali məqama çatmaq hər insana müyəssər olmasa da, zirvə nöqtəsini daim diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır ki, doğru yol itirilməsin. Məsələn, insan bir dağın zirvəsinə çıxa bilməsə də, zirvəni gözdən itirməyibsə ona doğru hərəkət edə bilir.

Əgər kamilliyin zirvə nöqtəsi hər şeyi Allahdan bilməkdirsə, süqutun son nöqtəsi insanın hər şeyi özündən bilməsidir. Yəni kamil insan üçün Allahın iradə və istəyi hər şeydən üstündürsə, naqis insan üçün hər şeydən üstün öz şəxsi iradə və istəyidir. Naqis insan hamını özünə tabe etməyə çalışır. O belə bir əqidədədir ki, kimsəyə təslim olmamalı, kimsənin sözünü dinləməməlidir. Bəli, hər addımda öz acizliyini görən insan elə bir həddə alçala bilər ki, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən öz acizliyini inkar edər. Bəli, insan bəzən günəşlə üzbəüz durduğu halda gözlərini yumub onu inkar edir. Hər an Allahın mərhəmətinə şahid olan bəndənin Onu inkar etməsi mümkündür. Bu nahaq inkarın əsl səbəbi eqoizm, özünəpərəstişdir. Əlbəttə ki, özünəpərəstişin də mərtəbələri vardır. Bu çirkin sifətin son həddinə alçalmış insan özünü Allah hesab edir. Nəfsinə uymuş Firon dedi: "Sizin ən böyük rəbbiniz mənəm.”("Naziat” surəsi, ayə: 24.) Həzrət Musa (ə) Fironun yanına gedib ona Allaha iman gətirməyə dəvət edəndə Firon Allahın kimliyi və harada olduğu və Musanın peyğəmbərliyi barədə sual verdi. Musa (ə) buyurdu ki, Allah mənə möcüzələr verib. Sonra möcüzəli əsa və işıqlı əlini Firona göstərdi. Əsanın əjdahaya çevrildiyini görən Firon dəhşətə gəldi və Musadan düşünmək üçün möhlət istədi. Sonra həqiqəti axtarırmış kimi uca bir bürc tikdirib həmin bürcdən səmada Allahı axtarmağa başladı. "Ğafir” surəsinin 36-37 surəsində oxuyuruq: "Ey Haman (vəzir), mənim üçün üstü açıq bir qəsr tik, bəlkə, o yollara yetişəm; göylərin yoluna və Musanın Allahına tərəf boylanıb baxam. Doğrusu, mən onu çox yalançı zənn edirəm.” Firon Allahı göydə axtarsa da tapa bilmədi və üzünü camaata tutub "özümdən başqa Allah tanımıram” dedi. Həzrət Musa (ə) Firona xitabən buyurdu: "Yəqin ki, sən bunların göylərin və yerin Rəbbi tərəfindən nazil olduğunu bilirsən.” ("İsra” surəsi, ayə: 102.)Ayə diqqəti bu nöqtəyə yönəldir: Firon əmin idi ki, Allah var və Musa bir Allahın elçisidir. Bununla belə, həqiqəti inkar edir, Musanı yalançı adlandırırdı. Deyilənlər insanın nə dərəcədə alçala bildiyinə bir sübutdur. Bəli, insan həqiqəti bildiyi halda, öünəpərəstiş ucbatından bu həqiqəti inkar edə bilər. Əlbəttə ki, gözünü yummaqla günəşi inkar edənlər çox deyil. Amma Quran bildirir ki, belələri var və gələcəkdə Firondan da artıq alçalanlar ola bilər.

Yüksəliş və süqut insanın qarşısında açılmış iki yoldur. Allahın iradəsini üstün tutanlar yüksəliş, öz iradəsini üstün tutanlar süqut yolunun yolçusu olur. Yüksəliş yolunu tutanlar Allahın istəyini özləri üçün daha faydalı bilərək Ona təvəkkül edirlər və bu məqama çatmış insan öz vücudunu Alahın varlığına bağlı bilir. O, anlayır ki, bütün kainat Allahın iradəsi ilə hərəkət edir və Allah nəzərini çəkərsə, aləm məhv olar. "Yasin” surəsinin 82-ci ayəsində oxuyuruq: "Bir şeyi iradə etdiyi, istədiyi zaman Allahın əmri yalnız "ol” deməkdir, o da olar.”

Yüksəliş yolunun ziddi olan ikinci yol insanın tənəzzül, süqut yoludur. Bu yolun yolçusu öz istəyini hər şeydən üstün tutur və nəhayətdə Allahlıq eşqinə düşür. O, bütün dünyanı özünə səcdəyə çağırır. Yüksəliş zirvəsi ilə süqutun son nöqtəsi arasında saysız-hesabsız mərtəbələr vardır. Xalis bəndəlik məqamına çatmamış istənilən bir insanda tövhid və şirk, xeyirlə şər qatışıq haldadır. Allaha, peyğəmbərlərə və qiyamət gününə iman gətirən insanların əksə-riyyəti bu haldadır. Onların imanında cüzi də olsa şirk ləkələri vardır. Bu şirk insanı cəhənnəmə aparmaq gücündə olmasa da təhlükəlidir. İnsanın özünə diqqətsizliyi həmin şirki gücləndirə bilər. Mərifətli insanlar isə daim bu məsələyə diqqətlidirlər.

Məşhur İslam alimi mərhum Şeyx Ənsari vəsiyyətində rica edir ki, ömür boyu qıldığı bütün namazların qəzasını qılıb təzələsinlər. Çox maraqlıdır! Yaxınlarından biri soruşur ki, ağa, məgər sizin qəza namazınız var? Şeyx Ənsari buyurur: "Mən namazdan çox ləzzət alırdım. Qorxuram ki, bu ləzzətlər niyyətimə təsir göstərsin, namazlarım Allaha yaxınlığa görə yox, ləzzətə görə olsun!” Bu sözlər bəzilərinə nağıl kimi də görünə bilər. Amma unutmayaq ki, çoxları-nı nadan vəziyyətdə saxlayan onların həqiqətə nağıl kimi yanaşmasıdır. Şeyx Ənsari kimi şəxsiyyətlərin böyüklüyü ondadır ki, ən incə məsələlər də onların nəzərindən yayınmır.

Şeyx Ənsari namazdan aldığı ləzzətdən ehtiyat edirdi. Hansı ki, əksər abidlərin arzusu belə bir ləzzətə çatmaqdır. Əgər mərifət əhli ilə sadə abid arasında bir bu qədər fərq varsa, mərifətlə cəhalət arasındakı fərqdən danışmağa dəyməz. Şeyx ehtiyat edirdi ki, namazdan aldığı ləzzət onunla Allah arasında pərdə ola. Əgər doğrudan da həmin ləzzət insanın ilahi niyyətinə xələl gətirərsə, gizli şirk hesab olunar. Belə bir şirk insanı cəhənnəmə aparmasa da, təkamül yolunda maneədir. "Yusuf” surəsinin 106-cı ayəsində oxuyuruq: "Onların çoxu ancaq şərik qoşaraq Allaha inanırlar.”

Hər halda, bu qəbildən olan şirklər gizli və zəifdir. Eləcə də övliyalardan savay əksər insanlarda mövcuddur. Əgər özümüzə diqqət etsək bir çox ibadətlərimizdə bu mənfi halı müşahidə edərik. Əksəriyyətimiz çox təsadüfən namazımızı qəlbin iştirakı (hüzuri-qəlb) ilə qılırıq. Qəlbin iştirak etmədiyi namaz tam faydasız olsaydı, yəqin ki, çoxumuz namazdan uzaqlaşardıq. Amma Allaha xatir görülən iş gizli şirkə malik olsa da səmərəsiz deyil. Təkamülə üz tutmuş yolçuların dərəcələri müxtəlifdir və hər dərəcənin öz gizli şirki var. Şeyx Ənsari kimi şəxsiyyətlər bizim həsrətində olduğumuz ibadət ləzzətindən xoflanırlar. Bir daha qeyd edək ki, gizli şirk Allahın qəzəbinə səbəb olan şirk deyil. "Nisa” surəsinin 48-ci ayəsində buyurulur: "Allah ona şərik qoşanları bağışlamaz.” Ayədə nəzərdə tutulan şirk insanın bütün saleh əməllərini puça çıxaran şirkdir. "Nur” surəsinin 39-cu ayəsində oxuyuruq: "Kafirlərin əməlləri düzənlikdəki ilğıma bənzər, susayanlar onu su bilib yaxınlaşdıqları zaman orada heç nə tapa bilməzlər.” Küfr və şirkin ali mərtəbəsi Fironda idi. Amma adi insanlarda müşahidə olunan şirkin zəif bir halıdır və insan bu halın güclənməməsi üçün diqqətli olmalıdır.

Şirkin gizli formasını daşıyan insan Firon kimi Allahlıq iddiası etmir. Amma onda da Firon kimi insana sərf eləməyən həqiqətə qarşı inkarçılıq mövqeyi müşahidə edilir. "Küfr” "örtmək” mənasını verir. Kafir həqiqətin üstünü örtən insana deyilir. Əgər biz əhəmiyyətsiz də olsa bildiyimiz həqiqəti inkar ediriksə hansısa səviyyədə küfrə yol veririk. Bu küfr zəif halda qorxulu olmasa da nəzarətsiz buraxılıb güc-lənərsə imanı kökündən qoparar. Ona görə də imanlı insan nəfsinə qarşı çıxmaqla gizli küfrü daha da zəiflətməlidir. Gizli küfr bir növ kiçik Firondur. Bu kiçik Firona meydan verən şəxs bir gün özünü Allah da hesab edə bilər.

Bütün küfrlərin əsası öünəpərəstişdir. İnsan gizli və ya açıq küfrün hansı mərtəbəsindədirsə həmin mərtəbəyə uyğun özünəpərəstişə düçardır. Gördüyümüz işin təkamülə və ya tənəzzülə apardığını təyin etmək üçün bu işin kimin istəyi ilə görüldüyünü müəyyənləşdirməliyik. Allahın istəyi ilə görülən iş isə insanı təkamülə, nəfsin istəyi ilə görülən iş süquta aparır. Bəzi mərtəbələrdə özünəpərəstiş o qədər gizli ola bilər ki, nəzərdən yayınar.

Hər halda nəfsin hiylələrinə qarşı diqqətli olmaq lazımdır. Nəfs bəzən özünəpərəstişi gizləmək üçün yalançı məntiqlə müəyyən dəlillərdən istifadə edir. Hələ ilk yaranışda Adəmə səcdə etməkdən boyun qaçıran İblis Adəmə səcdənin yanlış addım olmağını dəlil gətirmişdi. Nəfs də müxtəlif elmi məsələlərlə insanı aldada bilər.

Yaşadığımız dövrdə özünəpərəstişə yoluxub imanını əldən verən çox şəxsiyyətlər görmüşük. Onlar elmi dəlillər gətirərək öz yanlış fikir-lərinə həqiqət donu geyindirməyə çalışırlar. Hətta uzun illər dini mərkəzlərdə təhsil alanlar arasında da nəfsin hiyləsinə aldananlar tapılır. Qırx il dini elmlərlə məşğul olan alim "iman yəqinlə bir araya sığmır” iddiası ilə çıxış edir. O, Qurana istinad edərək Quranın ziddinə hökm çıxarır. Guya, insan yalnız bilmədiyi məsələyə iman gətirə bilər. Hansı ki, Allah-təala açıq-aşkar şəkildə inam məsələsində zənn və gümanı məzəmmət edərək insanları yəqinliyə çağırır. Quran inam məsələsində şübhəni eyb kimi tanıtdıraraq yəqinliyi olmayanları zəif düşüncəli hesab edir. "Nəml” surəsinin 66-cı ayəsində oxuyuruq: "Olsun ki, onların axirət haqqında elmləri yetərsizdir.”

Peyğəmbər və məsum imamlar öz də’vətlərində şəkk-şübhədən qurtularaq yəqinlik əldə etmək məsələsinə xüsusilə tə’kid etmişlər. "Biharul-ənvar”ın 70-ci cildində belə bir rəvayət nəql olunur: "Bir gün sübh çağı peyğəmbər məscidə daxil oldu. Məsciddə gördüyü gəncin pərişan-lığı onun diqqətini cəlb etdi. Həzrət (s) cavandan soruşdu: "Sübhü necə açdın?” Cavan ərz etdi: "Sübhü yəqinlik halında açdım.” Həzrət buyurdu: "Yəqinliyinin əlaməti nədir?” Cavan ərz etdi: "Sanki nemətə qərq olmuş behişt əhlini və əzaba düçar olmuş cəhənnəm əhlini görürəm, gözümün yuxusu ərşə çəkilib.” Peyğəmbər ona dua etdi: "Allah səni bu halda sabit saxlasın.”

Bəli, Allah Öz bəndələrindən yəqinliyə çatmış iman istəyir. İnsan behişt və cəhənnəmi görürmüş kimi iman gətirməlidir. Yəqinliyin də dərəcələri vardır: elmül-yəqin, eynül-yəqin, həqqül-yəqin. Bütün bu deyilənləri çox gözəl bilən bir alim "iman yəqinlə bir araya sığmır” deyir! Aman nəfsin əlindən!

Bu ziddiyyətin sirri nədir? Yalnız və yalnız özünəpərəstiş! "Casiyə” surəsinin 23-cü ayəsində buyurulur: "Həva-həvəsini özünə tanrı edəni və öz elmi ilə zəlalətə düçar olmuşu, qulağı və qəlbi möhürlənmişi və gözünə pərdə çəkil-mişi gördünmü? Onu Allahdan başqa kim hidayət edəcək?!”

Əsas məsələ nəfsə tabe olmaqda, həvəs ardınca getməkdədir. Hər kəs, hətta alim olmasına baxmayaraq özünü Allahla bir edib nəfsini özünə tanrı edərsə Allah onu yolundan azdırar. Təbiidir ki, Allahın kimsə ilə düşmənçiliyi yoxdur. Sadəcə olaraq nəfs ardınca getməyin təbii nəticəsi zəlalətdir. "Yunis” surəsinin 44-cü ayəsində buyurulur: "Allah insanlara əsla zülm etməz. Lakin insanlar özləri-özlərinə zülm edərlər.” Allah-təala peyğəmbərlər vasitəsi ilə insanlara lazımınca xəbərdarlıq etmiş, nəfsin cilovunu buraxacaqları təqdirdə süquta uğrayacaq-larını bildirmişdir. Bu xəbərdarlıqları qulaqardına vuranların zəlaləti əvvəlcədən bildik-ləri təbii nəticədir. Allah və Onun göndərdiyi peyğəmbərlər nə qədər mərhəmətli olsalar da özüözünə mərhəmət etməyən insana çarə yoxdur. "Nəcm” surəsinin 29-cu ayəsində oxuyuruq: "(Ya Muhəmməd!) Bizim zikrimizdən üz döndərib dünya həyatından başqa bir şey istəməyən kim-sədən üz çevir.” Belə insanlar bütün qapıları özləri öz üzlərinə bağlayırlar. Allahın və peyğəmbərin onları qorxutmasının heç bir faydası yoxdur. "Yasin” surəsinin 10-cu ayəsində buyurulur: "Onları qorxutsan da, qorxutmasan da heç bir fərqi yoxdur, iman gətirməyəcəklər.”

"Mən Corc Buşa məsum imamlardan çox inanıram” deyən şəxsdən nə gözləmək olar?! Belə insanı doğru yola necə gətirmək olar? Nəsihət, həqiqətən, qorxan insana təsir edir. Allahdan qorxmayan şəxsi hidayət etmək qeyri-mümkündür.