Ötən söhbətlərdə Quran ayələri və əqli dəlillərdən məlum oldu ki, bütün azğınlıqların əsas səbəbi insanın özündən, öz insani şəxsiyyətindən xəbərsizliyidir. İnsan azad bir varlıq olduğundan səadət yolunu özü seçməlidir. İnsan özünə qarşı diqqətli olub, öz yaranış məqsədini anlasa səadətə çata bilər. Amma öz şəxsiyyətini unudan insanın heyvan dərəcəsinə, hətta heyvandan da alçaq dərəcəyə alçalması mümkündür: "Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə, daha çox zəlalətdədirlər.”("Əraf” surəsi, ayə: 179.)

Qeyd etdik ki, qəflətin qarşısını almaq üçün onu törədən amilləri tanımaq lazımdır. İnsan öz diqqətini gücləndirmək üçün xüsusi bir proqram hazırlayıb bu proqrama əməl etməlidir. Bu proqram insana özünə, tövhid və məada qarşı diqqətli olmaqda kömək göstərməlidir.

Diqqətin müqəddiməsi tanımaqdır. İnsan tanımadığı bir şeyə diqqətli ola bilmir. Demək, tövhid, nübüvvət, məad inanclarına diqqətli olmaq üçün bu həqiqətləri tanımaq lazımdır. Qeyd edildi ki, bu üç həqiqət arasında tövhid, yəni bir Allaha etiqad mehvər rolunu oynayır. Demək, bura qədər haqqında danışdığımız bütün həqiqətlərin mərkəzində Allaha inam, Allahı tanıma dayanır. Allahı tanımayan insan üçün zikrin, duanın heç bir əhəmiyyəti olmayacaq. Allahı tanımadan nübüvvət və məad həqiqətlərinə diqqətli olmaq qeyri-mümkündür. Bəs Allahı tanımaq üçün nə etmək lazımdır?

Aksiomdan başqa heç bir bilik öz-özünə əldə olunmur. Tövhid, Allahın sifətləri və işləri, məad kimi biliklərə yiyələnmək üçün düşüncə və araşdırmalara ehtiyac var. Söz yox ki, məntiq və fəlsəfədə bütün nəzəri biliklərin aksiom üzərində qurulduğu bildirilir. Məntiqdə düşüncə məchulu əldə etmək üçün məlumlara doğru düzüm verməkdir. Demək, Allahı tanımaq üçün də təfəkkürə ehtiyac var.

Görəsən, Quran və rəvayətlərdə təfəkkür haqqında bir bu qədər danışılmasının sirri nədir? Qeyd etməliyik ki, düşüncə insanlığın açarıdır. Düşünməyən insan heç vəchlə öz şəxsiyyətini tanıya bilməz. İnsani şəxsiyyətdən xəbərsiz insan isə kamala çatmaqda acizdir. İslamda düşüncəyə necə üstün bir qiymət verildiyini anlamaq üçün rəvayətə nəzər salaq: "Bir saat təfəkkür etmək bir ilin ibadətindən üstündür.”("Biharul-ənvar”, 71-ci cild.)Əlbəttə ki, söhbət hər hansı şeytani və batil bir məsələ ətrafında yox, insani şəxsiyyət haqqında düşünməkdən gedir. Belə bir düşüncə bir saat davam edərsə insanın həyata baxışını dəyişə bilər. Bir il davam edən düşüncəsiz ibadət isə insanın təkamülündə heç bir müsbət rol oynamaz. Amma mərifət əldə etmiş və agahlığa çatmış insanın bir il ibadəti nadan halda min il davam edən ibadətdən təsirlidir. Biz qəflət haqqında danışarkən hər növ qəfləti nəzərdə tutmamışdıq. İnsanı bədbəxt edən tövhid, nübüvvət və məaddan olan qəflətdir. Düşünmək də belədir. Allah, axirət və dini vəzifələri haqqında düşünən insan xoşbəxt ola bilər. Çünki bu düşüncələr qəfləti aradan aparır.

Qurani-kərimin təfəkkürə barəsində olan bir sıra ayələri insana ilahi sifətlər və felləri xatırladır. Allahı tanımaq Onun sifət və fellərini tanımaqdan ibarətdir. Belə bir tanışlıqdan sonra insan Allahı başqa mövcudlardan fərqləndirə bilir. İnsan fitrətən Allahla tanış olsa da, bəzən başqa mövcudları Onunla səhv salır. Bütə pərəstiş edən Məkkə müşrikləri Allahı inkar etmir, sadəcə, Onu tanımaqda səhvə yol verirdilər. "Ənkəbut” surəsi-nin 61-ci ayəsində buyurulur: "Əgər onlardan soruşsan ki, göyləri və yeri kim yaratmış, günəş və ayı kim ram etmişdir, qəti şəkildə deyəcəklər ki, Allah! Bəs niyə üz döndərirlər?” Onların çoxu deyirdilər ki, biz bütlərə yalnız Allaha yaxınlaşmaqdan ötrü bir vasitə bilərək pərəstiş edirik. ("Zumər”, 3) Bu insanlar anlamırdılar ki, axtardıqları sifət bütlərdə yoxdur. Əgər onlar Allahı tanısaydılar, Allahın belə bir işə razı olmadığını bilərdi-lər. Amma ilahi sifətləri dəqiq tanıyan insan bu sayaq yanlışlıqlardan uzaq olur.

Quran ayələrinin müəyyən bir qismi Allahın nemətləri barədə düşünməyi tövsiyə edir. Bu nemətlər barədə düşünən insan ona verilmiş nemətlərə görə ibadət və təşəkkürü özünə borc bilir.

"Rum” surəsinin 21-ci ayəsindən oxuyuruq: "Onun ayətlərindən biri də aramlığınız üçün sizə özünüzdən zövcələr yaratmasıdır. O, sizin aranızda dostluq və mərhəmət qərar verdi. Həqiqətən, bu işdə düşünən qövm üçün böyük ibrətlər vardır.” Ailə qurmazdan əvvəl müəyyən iztirablarla üzləşən insan möminə bir xanımla ailə qurduqdan sonra ruhən rahatlıq əldə edir. Bəzi alimlərin təbirincə tənha kəs "yarım insan”dırsa, ailə qurmuş şəxs "tam insan”dır. İnsan ailə qurmaqla yeni bir insaniyyət əldə edir. Bəli, o, ailə adlı bir nemətə çatır və Quran bu nemət barədə düşünməyi təklif edir.

Başqa bir ayədə oxuyuruq: "Sizə qorxu və ümid üçün ildırımı göstərməsi, göydən su nazil etməsi, bu su ilə ölmüş torpağı diriltməsi Onun qüdrəti nişanələrindəndir. Həqiqətən, bunda düşünənlər üçün böyük ibrətlər vardır.” ("Rum” surəsi, ayə: 24.) İnsan düşünürmü ki, baharın gəlişi ilə təbiət dirilməsə dünya nə kökə düşər? Qısa müddət quraqlığa düçar olmuş torpağı gözləriniz önündə canlandırın. "Vaqiə” surəsinin 68-70-ci ayələ-rində buyurlur:"İçdiyiniz suyu görmürsünüzmü? Onu buluddan nazil edən sizsiniz, yoxsa biz? İstəsək onu acı edərik. Nə üçün şükr etmirsiniz?” Doğrudan da, dünyanın bütün su ehtiyacı şor olsaydı, insan nə edə bilərdi?! "Nəhl” surəsinin 68-69-cu ayələrində oxuyuruq: "Sənin Rəbbin bal arısına ilham etdi ki, dağlarda, ağaclarda, alaçıqlarda özünə yuva sal, bütün məhsullardan ye, sonra boyun əyərək Rəbbinin yolu ilə get. Qarınlarından insanlar üçün şəfa olan müxtəlif rənglərdə bal çıxır. Həqiqətən, bunda düşünənlər üçün böyük bir dəlil var.” Bal arısı tək kiçik bir mövcudda hansı xariqələr yaradılmışdır! İnsan gül şirəsini bala çevirən fabrik yarada bilərdimi?! Əgər yarada bilsəydi, bu fabrik hansı ölçüdə olardı?!

Bir sözlə, bütün faydalandıqlarımız ilahi nemətlərdir. Bir baxışla yüzlərlə nemət qeydə almaq olar. Bu nemətlərə qarşı kor olmayan insan ibadətdən həqiqi zövq alır.

Qurani-kərimin təfəkkürə dəvət edən bir sıra ayələrində insanın özünə diqqətindən danışılır. İnsan necə yarandığı, necə inkişaf etdiyini, necə tərbiyə olunduğu, həyat çətinliklərindən necə qurtulduğu barədə düşünməlidir. "Ali-İmran” surəsinin 13-cü ayəsində buyurulur: "Həqiqətən, iki dəstənin üz-üzə durması sizin üçün bir nişanə idi. Bir dəstə Allah yolunda vuruşanlar, o biri dəstə isə qarşısındakı möminləri iki qat artıq görən kafirlər idi. Allah öz köməkliyi ilə istədiyini gücləndirər. Şübhəsiz ki, bu işdə ağıl sahibləri üçün ibrət var.” Bu ayədə Bədr döyüşündən danışılır. Bu döyüşdə kafirlər müsəlmanlardan üç qat artıq idilər. Amma Allahın hökmü ilə iki qat artıq görünən müsəlmanlar qeybi yardımlar hesabına qalib gəldilər. Əlbəttə ki, bəsirət gözü açıq olanlar bu macəra vasitəsi ilə Allahı tanıya bilərlər. "Mursəlat” surəsinin 20-24-ci ayələrin-də buyurulur: "Məgər sizi dəyərsiz sudan yaratmadıqmı? Sonra onu sağlam bir yerdə qərar verdik, müəyyən bir müddətə qədər. Gücümüz-qüdrətimiz çatdı, necə də qüdrətliyik; O gün vay halına təkzib edənlərin!” Bu ayədə insanın bir zərrə sudan necə böyük qüdrətlə yaradıldığı onun nəzərinə çatdırılır. Aydın olur ki, öz yaranışı haqqında düşünən insan inkardan çəkinməyə məcbur olur. "Ənfal” surəsi-nin 26-cı ayəsində buyurulur: "Yadınıza salın ki, bir zaman yer üzündə az və zəif idiniz. Adamların sizi qapıb-qaçırtmasından, ələ keçirməsindən qorxurdunuz. Allah sizə sığına-caq verdi, öz nüsrəti ilə sizi gücləndirdi və pak şeylərdən sizin üçün ruzi ayırdı ki, bəlkə şükr edəsiniz.” Ayədə müsəlmanlara İslamın ilkin dövrü xatırladılır. Həmin dövrdə sığına-caqsız və müdafiəsiz müsəlmanlar qorxu içində üzülürdülər. Allah-təala qısa bir müddətdə bu zəifliyi qüdrətlə əvəz etdi. Haqqı tanıyan insanlar bu nemətlər müqabilində şükr etməyə bilməz.

Bir sıra ayələr insanı yaranışın hədəfi barədə düşünməyə dəvət edir. "Ali İmran” surəsinin 190-191-ci ayələrində buyurulur: "Həqiqətən, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə-gündüzün bir-birinin ardınca gəlib-getməsində ağıl sahibləri üçün qəti dəlillər vardır. Onlar ayaq üstə olanda, oturanda, həm də böyrü üstə uzananda Allahı zikr edər, yerin yaradılması barədə düşünərək deyərlər: Pərvərdigara, Sən bunları boş yerə yaratmayıbsan. Sən pak və müqəddəssən. Bizi od əzabından qoru.” Bəli, düşüncə sahibləri bütün ətraf aləmi ibrət gözüylə seyr edirlər. "Ənbiya” surəsinin 16-17-ci ayələrində oxuyuruq: "Biz göyü, yeri və onların arasında olanları oyun-oyuncaq yaratmadıq; Əgər oyun-oyuncaq etmək istəsəydik öz yanımızda edərdik. Biz isə bunu edən deyilik.” Ayədə bildirilir ki, yaranış məqsədyönlüdür və insan bu məqsəd barədə düşünüb öz yolunu tapmalıdır. "Möminun” surəsinin 115-ci ayəsin-də buyurulur: "Elə güman edirdiniz ki, sizi əbəs yerə yaratmışıq və bizim yanımıza qayıt-mayacaqsınız.” Ayədən məlum olur ki, məhz yaranış məqsədli olduğundan qiyamət sorğusu da zəruridir. Bu məsələlər barədə düşünməyən insan dünyanı puç biləcəkdir. Qərbdə özünə bir çox tərəfdar toplamış "nihilizm” cərəyanı dünyaya puç baxışın məhsuludur. Yaranış aləmi haqqında təhlil apararkən Allahı nəzərdən qaçıranlar heç bir nəticə əldə edə bilməzlər. Yaranışa məna verən onun Allahla bağlı olmasıdır. "Allahsız” dünya əvvəli və sonu olmayan puç təxəyyüldən ibarətdir. Dünyanı Allahsız düşünmək kuzəni öz-özünə yaranmış bilmək və ya kuzəçinin kuzəni min bir əziyyətlə düzəldib qurtaran kimi onu sındırdığına inanmaq kimidir. Allah-təala buyurur: "Elə düşünürsünüz ki, sizi əbəs yerə yaratmışıq?” Bəli, dünyanın yaradılışında hikmət var və o, öz yaradanına doğru qayıdacaq. Bütün bu həqiqətləri isə yalnız düşüncə yolu ilə əldə etmək mümkündür.

Qurani-kərimin əsrarəngiz mənaları təfəkkür sorağındadır. Yalnız təfəkkürlü məxluq bu mənaları anlayıb həqiqəti dərk edə bilər. Ağlını işə salmayanlar zahirən insan olsalar da həqiqətdə heyvandan fərqlənmirlər. Həqiqi insan beyni daim həqiqət axtarışındadır. "Ali İmran” surəsində buyurulduğu kimi, o, daim zikr edərək yaranış haqqında düşünür. Günəş, ay, ulduz və başqa nemətlər haqqında düşünən insan bu nemətlərin yaradıcısından qəflətdə qala bilməz.

Bəli, yalnız düşüncə yolu ilə qəflətdən qurtulmaq olar. Bu həmin düşüncədir ki, onun bir saatı bir ilin ibadətindən üstün tutulur. Söhbət o düşüncədən gedir ki, insan Allah və Onun sifətlərini, yaranış məqsədləri haqqında düşünərək deyir: "Ey Rəbbim, bizi boş yerə yaratmamısan.” Yaranışın məqsədli olduğunu anlayan insan ilk əvvəl varlıq aləminin bir parçası kimi özü haqqında düşünməyə başlayır. Nəhayət, məlum olur ki, varlıq aləminin yaranış məqsədi ilə insan arasında xüsusi bir əlaqə mövcuddur. "Bəqərə” surəsinin 29-cu ayəsində buyurulur: "Bütün yer üzündə olanları sizin üçün xəlq etdi.” Amma o da qeyd olunur ki, insan azad yaradıldı, səadət və ya bədbəxtlik yolunu seçmək onun öz ixtiyarına verildi. Demək, istər kamala çatan, istərsə də süquta uğrayan insan öz iradəsi ilə bunlara yetişir. "İnsan” surəsinin 3-cü ayəsində buyurulur: "Ona doğru yolu göstərmişik; istər şükr edən olsun, istərsə də nankor.” "Kəhf” surəsinin 29-cu ayəsində isə belə buyurulur: "Haqq Rəbinizdəndir. Kim istəsə inansın və kim istəsə inanmasın.” Yuxarıdakı mövzuda Qur’an təfəkkür vasitəsilə insanı məad inancına doğru sövq edir. İnsanın seçimini müəyyənləşdirib dəyərləndirmək üçün sorğunun gününün olması labüddür.

Beləcə, təfəkkür insanı pillə-pillə mərifətə çatdırıb onu öz insani vəzifələrindən xəbərdar edir. O, anlayır ki, insani şəxsiyyətlərini unu-danları əzab gözləyir. Elə bu zaman əllərini dua üçün açıb Allahdan yardım diləyir. "Rum” surəsində oxuyuruq: «Məgər onlar özləri düşünmürlərmi ki, Allah göyləri və yeri, onların arasında olanları haqt olaraq müəyyən vaxt üçün yaratmışdır?» ("Rum” surəsi, ayə: 8.) Demək, axirətə inanmağın da yolu təfəkkürdür. İnsan düşünməli və kafirlərə vəd olunmuş əzabdan qurtulmaq üçün şəkk-şübhələrdən qaçmalıdır.