Qeyd etdik ki, bizim qıldığımız namaz İslam dinində tələb olunan namazdan çox fərqlənir. Qıldığımız namazların əsas nöqsanı namazda qəlbimizin iştirak etməməsidir. Tələb olunan sözləri zikr edib, hərəkətləri yerinə yetirsək də, fikrimiz tamam başqa yerdə olur.

Namazda qəlbin iştirakına nail olmaq üçün Qurani–kərim ayələrindən, rəvayətlərdən və əxlaq alimlərinin buyuruqlarından faydalanmaq lazım gəlir. Bu göstərişlərdən istifadə edənlər namaz-dakı ruhiyyələrini dəyişib, övliyalara oxşaya bilərlər.

Namazın ruhunu dirçəltmək üçün Qurani-kərimin təkid etdiyi "xüşu” adlı xüsusiyyətinə yiyələnməliyik. "Muminun” surəsinin 1-2-ci ayələrində buyurulur: "Doğrudan da, möminlər nicat tapdılar. O möminlər ki, namazlarını xüşu ilə qılarlar.” "Bəqərə” surəsinin 45-ci ayəsində oxuyuruq: "Səbr və namazdan kömək alın. Doğrudan da, bu iş xüşu əhli istisna olmaqla hamıya ağır gəlir”.

"Xüşu” sözünü tam mənasında tərcümə etmək çətindir. Bu söz "özünü sındırma”, "təvazö”, bir sözlə, "itaətkarlıq” mənasını bildirir.

"Taha” surəsinin 108-ci ayəsində buyurulur: "Bütün səs-sədalar Rəhman (Allah) qarşısında xüşu halını alar, pıçıltıdan başqa bir səs eşitməssən.” Əksər tərcümələrdə bu söz "kəsilər” kimi göstərilir. Əlbəttə ki, burada daha dərin məna var. Qiyamət günü heybət və əzəməti zühur etmiş Allah qarşısında səslərdə ucalmaq gücü olmaz. Bir növ səs itaətkar hala düşər.

"Ğaşiyə” surəsinin 2-ci ayəsində oxuyuruq: "O gün bir çox üzlər xüşu halını alar”. Əlbəttə ki, qiyamət günü üzlər də əvvəlki halında qalmayacaq. Bəzi tərcümələrdə "üzlər zəlil görkəm alacaq” buyurulur.

Əgər "xüşu” sözünün hansı halı ifadə etdiyini bilmək istəsək nəzərə almalıyıq ki, bu hal süni bir hal deyil əgər insan öz çöhrəsinə və səsinə itaətkar görkəm vermək istəsə, bu halı həqiqi xüşu hesab etmək olmaz. Həqiqi xüşu qəlbdən gəlir. Əvvəlcə qəlb itaətə gəlməli, sonra bu hal əzalarda görünməlidir. "Hədid” surəsinin 16-cı ayəsini yada salaq: "İman gətirənlər üçün o an yetmədimi ki, Allahı və həqiqəti xatırlamaq-la qəlbləri xüşu halını alsın?”

"Qəlbin sınması” nə deməkdir? Maddi olmayan qəlb necə sına bilər? Qəlb sındıqda hansı dəyişikliklər baş verir?

Bu hal o zaman baş verir ki, insan böyük çətinliyə düşdüyü zaman hər yerdən əli üzülsün. Amma bu hal xüşu deyil. Xüşu insan xarakterində eqoizmin, mənəm–mənəmliyin öldüyü andır.

Hər bir insan öz daxilində özünün şəxsiyyət ruhunu hiss edir. Söhbət mənəvi dəyərlərə söykənmiş insani şəxsiyyətdən yox, yalnız öz mənafelərini qoruyan "mən”dən gedir. İslam dini insanın təkamülə çatmasında "mən” məfhumunu böyük maneə bilir. Bu elə bir hissdir ki, insanı hətta Allah qarşısında boyun əyməkdən çəkindi-rir. Bu xüsusiyyət insanı Allah və cəmiyyət qarşısında azğınlıqlara, cinayətlərə sürükləyir. Eqoizmin son həddi ilə isə fironsayağı "mən Allaham” deməkdir.("Naziat” surəsi, ayə: 24.)

Bütün günahlar hansı dərəcədəsə özünəpərəs-tişdən qaynaqlanır. "Casiyə” surəsinin 23-cü ayəsini xatırlayaq:"Həva-həvəsini özünə tanrı edəni gördünmü?” Nəfsini özünə tanrı edən insanın ağıl qüvvələri düzgün fəaliyyət göstərmir. Onun gözləri və qulaqları tutulur, qəlbi kor olur. Allah belə insanların azğınlığını artırır və bütün qurtuluş yolları onun üzünə bağlanır. Yuxarıda qeyd edilmiş ayədə oxuyuruq: "Onu Allahdan başqa kim hidayət edər?” Bəli, bütün korluqların kökü insanın Allahı yox, öz nəfsini tanrı bilməsindədir. Nəfsin istəklərinə tabe olan kəs heç vəchlə Allahı görə bilməz. O, hara baxırsa özünü və istəklərini görür. Belə adamdan əməllərinin səbəbini soruşduqda cavab verir ki, könlüm belə istəyir. Allaha həqiqi mənada inanan insan isə anlayır ki, çarəsiz quldan başqa bir şey deyil. O, yalnız Allahın razılığı üçün danışır, susur, hərəkət edir, dayanır. İnsan öz qəlbini dinləməli və kimin istəyi ilə hərəkət etdiyini müəyyənləşdir-məlidir. Əgər qəlbimizdə başqalarına hakim olmaq, bütün nəfs istəklərinə çatmaq həvəsi tüğyan edirsə, demək, fironluğa doğru gedirik. Firon isə yalnız özünə yox, həm də başqalarına Allah olmaq iddiasında idi.

Namazın həqiqi mənasını anlayıb, onu qəlbin iştirakı ilə yerinə yetirənlər özünəpərəs-tlikdən, xudpəsəndlikdən uzaq olurlar. Həqiqi namaz Allaha təslim olub nəfsani istəklərindən keçməklə əldə edilir. Allahın razılığını qazanmaq üçün xüsusi ilə cavanlar çox çalışmalıdırlar. Onlar hər kiçik əməldə ilahi razılıq barədə düşünməlidirlər. Onlar əmr verməkdənsə xidmət göstərməyi üstün tutmalı-dırlar. Əgər hər bir gənc Allahın razılığına və xidmət göstərməyə çalışarsa, tədricən özünə-pərəstişdən uzaqlaşar. İnsan heç zaman bəndəlik vəzifələrini unutmamalıdır.

Özünü hələ ki ilahi buyuruqlar əsasında tərbiyələndirməmiş şəxsdə özünəpərəstiş halları mövcuddur. İnsan tədricən bu xüsusiy-yətdən yaxa qurtarmağa çalışmalıdır. Əgər bu istiqamətdə səy göstərilməzsə, özünəpərəstiş insanın xasiyyətində elə möhkəmlənə bilər ki, onu aradan aparmaq mümkün olmaz. "Hədid” surəsinin 16-cı ayəsində oxuyuruq: "Özlərindən əvvəlki kitab verilən kimsələr kimi olmasınlar. Onlarla (öz peyğəmbərləri arasında) uzun bir müddət keçmiş və qəlbləri sərtləşmişdir”. Bəli, bəzi insanların qəlbi Quran təbirincə, "daşdan da bərk” ola bilir. Bəni-İsrailin daş qəlbi haqqında buyurulur: "Ondan sonra sizin qəlbiniz daş kimi, hətta daşdan da bərk oldu”. ("Bəqərə” surəsi, ayə: 74.) Bəzən qəlb o qədər daşlaşır ki, insan ağlamaq hissini itirir. Amma əksinə, bəzi insanlarda özünəpərəstişin bünövrəsi və divarları çox zəif olur və kiçik bir təsirlə dağılır. Xüşu bu divarların uçduğu, qəlbin sındığı bir məqamdadır. Belə insanda səsin, çöhrənin itaətkarlığı qəlbdən gəlir və təbiidir. İnsan namazını bu halda qıla bilərsə, qurtuluş yolunu tapar: "O möminlər nicat tapdılar ki, namazlarını xüşu ilə qılarlar”.("Muminun” surəsi, ayə: 1-2)Yalnız zahirdə müşahidə edilən itaətkarlıq xüşu deyil. Həqiqi xüşu "mən” bütünün uçduğu an özünü biruzə verir.

Allahla bağlılığı olmayanlar xüşu halında olan itaətkar möminə zəif şəxsiyyət kimi baxırlar. Onların fikirincə, yalnız psixoloji cəhətdən zəif olan insanlar itaətkarlıqla ağlaya bilərlər. Amma Allaha həqiqi iman gətirənlər belə hesab edirlər ki, bu halın olmaması böyük nöqsandır. Psixi cəhətdən zəif insan dünya çətinlikləri qarşısında tab gətirmir. Mömin isə yalnız və yalnız Allah qarşısında müti olur.

"Zumər” surəsinin 23-cü ayəsində buyurulur: "Allah sözün ən gözəlini, bir-birinə bənzəyən və bir–birini açıqlayan ayələri kitab şəklində nazil etdi. Rəbbindən qorxanların tükləri bundan biz-biz olar”. Bəli, pak fitrətə malik olanlar Quran ayələrinin təsirindən riqqətə gəlirlər. Sözsüz ki, bu ani haldır. Qəfil səs eşidən insan ixtiyarsız olaraq yerindən qalxır. Bir çox hisslər də bu sayaq qeyri-insani-ixtiyari oyanır. Qurani–kərimdə buyurulur ki, ilahi ayələr imanlı insanları belə tərpədir.

Təsəvvür edin ki, otaqda kimsənin olmadığını güman edən şəxs otağa daxil olub paltarını dəyişir, rahatlanır. Birdən otaqdan səs eşidir. O, təbii olaraq yerindən atılıb, ani qorxu hissi keçirir. Axı o arxayın idi ki, otaqda kimsə yoxdur. Birdən otaqda kimsə görünür. İnsanın həyacanı o zaman sakitləşir ki, bu adam onun öz ailə üzvü olsun. Burada qorxu və həyəcan tamamilə təbii haldır.

Qurani-kərimdə buyurulur ki, fitrətən pak insanlar Quran ayələrini eşidərkən riqqətə gəlirlər. Amma bu ani haldır. Riqqətə gəlmiş insan qulağına dəyən səslərin Quran ayələri olduğunu qavrayan kimi sakitləşir, təbii halına qayıdır. Amma biganə insanlar ilahi ayələri eşitdikdə qətiyyən həyəcanlanmır, təbii haldan çıxmırlar.

Belə bir səhnə təsəvvür edin: Əskər aranı xəlvət görüb, çəkmələrini çıxarır, çəmənlikdə uzanır. Bir də onda ayılır ki, komandir başı üstə dayanıb ona baxır. Bu əskər hansı hissləri keçirir? Əlbəttə ki, o, bir anlıq özünü itirir, xəcalət çəkir, qorxur. O, həm komandirin qəzəbindən qorxur, həm də öz hərəkətinə görə utanır. Nəzərlərini sənə dikmiş şəxs nə qədər əzəmətli olarsa, onun hüzurundan doğan həyəcan da bir o qədər şiddətli olar. Bəli, hər bir mömin Allah qarşısında oxşar hisslər keçirir. Hər bir insanın Allah hüzurunda keçirdiyi həyacanın səviyyəsi onun iman və mərifətindən asılıdır. Haqqında danışdığımız hal xüşu halına oxşar bir haldır.

Xüşu bir növ özünü itirməkdir. Bir misal çəkək: tutaq ki, bir insan elmdə doktorluq səviyyəsinə qalxmışdır. Daha doğrusu, cəmiyyətdə doktor kimi tanınmışdır. Amma qəfildən ətrafdakılara məlum olur ki, bu şəxsin elmi səviyyəsi həqiqətdə çox aşağıdır. Əsl elmi səviyyəsi ortaya çıxmış şəxs dərin iztirab keçirir, hətta gözlərindən yaş da gəlir. Bəli, insan təkcə qorxudan ağlamır. Şəxsiyyətini itirmiş insan daha dərin iztirab keçirir.

Allah qarşısında sınmaqla cəmiyyət qarşısında sınmaq arasında bir fərq var. İnsan qarşısında sınmaq ağrılıdırsa, Allah qarşısında sınmaq ləzzətlidir. Allah qarşısında sınıb, göz yaşlarını axıdan insan misilsiz bir ləzzət duyur. O, daim bu halda qalmaq istəyir. Bir an bu halı duymaq müqabilində bütün dünyanı verməyə hazır olanlar var.

Əsl məqsədə - insanı meraca yüksəldən namaza nail olmaq üçün özünü sındırmaqdan başqa yol yoxdur.("Muminun” surəsi, ayə: 1-2.)Allahın yardımı ilə özünü sındırmış, özünəpərəstiş kimi cılız hisslərdən qurtulmuş insan əsl məqsədə çata bilər. "Mən” bütü hökmən dağıdılmalıdır. İnsan öz xudbinlik hissini Allah qarşısında mum tək əritməlidir. İnsanın elm və biliyi, qüvvə və istedadı Allahın sonsuz qüdrətindən qaynaqlanır. Bu həqiqətləri anlayan insanın Allah qarşısında sınmaqla ucalması labüddür. Allah-taala özünü aşağı tutunları ucaldır!

Xüşu halı əldə etmək üçün ən yaxşı yol Quran ayələri üzərində düşünməkdir. "Məryəm” surəsi-nin 58-ci ayəsində buyurulur: "...Allahın ayələri oxunduğu zaman ağlayaraq səcdəyə düşərlər”. Bəli, Quran ayələrində belə bir təsir gücü var!

Qeyd etdik ki, xüşunun mərtəbələri var. Şüşə qab müxtəlif cür sına bilər: iki, üç, dörd və daha çox hissələrə parçalanar, ya da ki, ovulub çilik–çilik olar. Qəlb də belədir. İnsan elə sına bilər ki, özünü unudar. Ən ali mərtəbə isə özündə merac qüvvəsi daşıyan olan namaz vasitəsilə əldə edilir. Digər tərəfdən, namazın merac qüdrətinə malik olması üçün xüşu başlıca şərtdir. Uyğun hala nail olmaq üçün bəzi müqəddimələrə, hazırlıqlara ehtiyac var. Bu müqəddimələrdən biri Allahın əzəməti haqqında düşünməkdir. Öz vücudunu Allahın əzəməti ilə müqayisə edən insan istər-istəməz ilahi əzəmət qarşısında müti olur. Ümumiyyətlə, insan özündən elmli, güclü, istedadlı insan qarşısında təslim olmaq xüsusiyyətinə malikdir. Bu xüsusiyyət insanı Allah qarşısında təzimə gətirir. Əlbəttə ki, bu halı keçirmək üçün Allaha iman gətirib, Onu tanımaq zəruridir. Allahın əzəmətini daha dərindən dərk edən insanın xüşusu da güclü olur. Amma bu düşüncə elm öyrənməklə hasil olmur. Fəlsəfə, kəlam, irfandan Allahın əzəməti haqqında nə qədər oxusaq da, bu biliklər qəlbə bir o qədər də təsir etmir. Allahın əzəmətinə kifayət qədər dəlilləri olan alimdə xüşu olmaya da bilər. Elm bu işdə yalnız yardımçı rol oynayır. Bəs həqiqi xüşuya çatmaq üçün zəruri olan mərifət necə əldə olunur? Allahın əzəmətini qəlbən dərk etmək üçün nə etməliyik?