Quran Qiyaməti dünyanın sonu, yeni bir dünyanın başlanğıcı hesab edir. Bu səmavi kitab bir çox ayələrdə Qiyamət öncəsi baş verəcək hadisələrdən söhbət açır ki, bunların bəziləri Qiyamətin nişanələrindən hesab olunur.

Quran şərhçiləri və astronomlar mövcud Kainatın sonu ilə bağlı ayələri bir neçə qismə ayırırlar:

a) Günəş və ulduzların sönükməsinə işarə vuran ayələr;

"And olsun günəşə və onun işığına (günəşin qalxdığı vaxta); And olsun (günəşin) ardınca çıxan aya!”(Qəmər, 1. )

"Müəyyən vaxta qədər (səmada) dolanan Günəşi və Ayı ram edən məhz Allahdır”(İnfitar, 1-2 (Haqqə, 16; Furqan, 25; Mürsəlat, 9; Tur, 9; İn؛iqaq, 1).  ).

b) Ayın parçalanmasından söhbət açan ayələr;

"O saat (qiyamət) yaxınlaşdı və ay parçalandı”(Qiyamət, 9 (Ənbiya, 104; Mürsəlat, 8).)

c) Səma və ulduzların mövcud düzümünün pozulması ilə bağlı ayələr;

"Göy parçalanacağı zaman; Ulduzlar dağılıb səpələnəcəyi zaman”(Həcc, 1 (Muzzəmbil, 14; Vaqiə, 4; Zilzal, 1-2; Naziat, 6-7). ).

"Günəşlə ay birləşəcəyi zaman”(Qariə, 5 (Nəbə, 20; Vaqiə, 5-6; Müzzəmmil, 14; Haqqə, 14; Tur, 10).).

ç) Yerdə böyük zəlzələlərin baş verəcəyindən xəbər verən ayələr;

"Həqiqətən, qiyamət gününün (axır saatın) zəlzələsi dəhşətli şeydir!(Təkvir, 6 (İnfitar, 3).)”

d) Dağların parçalanmasından söhbət açan ayələr;

"Dağlar isə didilmiş yun kimi olacaqdır!(Duxan, 10. )”

e) Dənizlərin od tutub yanmasından söhbət açan ayələr;

"Dənizlər od tutub yanacağı (və ya dolub daşacağı) zaman(Əgər dünyanın kifayət qədər kütləsi olarsa, sonda cazibə qüvvəsi onun geni؛lənməsini saxlayacaq, gِy cisimləri bir-birinə doğru hərəkət edəcək və nəhayət, onlar hamısı bir nِqtəyə topla؛acaq. Əks təqdirdə (yəni kifayət qədər kütlə olmadıqda) dünya geni؛lənməyini davam etdirəcək. Alimlər dünyanın kütləsini müəyyənlə؛dirməklə hansı variantın mümkün olduğunu üzə çıxarmaq istəyirlər (Kosmos və qalaktika yolu, səh. 50-52). )”.

ə) Səmanı tüstü bürüməsi haqqında danışan ayələr;

"Sən göyün aşkar bir dumana bürünəcəyi günü gözlə!(Dr. Erick "Yeni fizika”, sәһ, 20-21. O , yazır: "Günә؛ saniyәdә 564 mln. t һidrogen yandırır. Bu miqdardan 560 t һelium yaranır, 4 mln. t isә digәr maddәlәr (bunun yalnız 7%-i yanacaq kimi istifadә olunur) tә؛kil edir vә enerjiyә çevrilir. Nәticәdә i؛ıq, ؛üalanma ؛әklindә yayılır. )”

Kosmologiyada dünyanın sonu ilə bağlı iki məsələ müzakirə olunur:

Birinci: Kainatın genişlənməsinin sonu varmı?

Dünya daim genişlənməkdədir. Qalaktikalar sürətlə bir-birlərindən ayrılmaqdadır. Bu genişlənmə prosesi daim davam edəcəkmi? Bu genişlənmə bir gün sona yetəcəkmi? Alimlər bu suallara cavab olaraq üç ehtimal irəli sürürlər:

a) Dünyanın genişlənməsi daimidir (sonsuzdur);

b) Sonda dünya cazibə qüvvəsinin təsiri ilə sıxılaraq (yumularaq) bir nöqtəyə qayıdacaq;

c) Dünya daim partlayışlarla qarşı-qarşıyadır.

Rus fiziki Aleksandr Fridman (1888-1925) 1920-ci ildə göstərirdi ki, bu sualların cavabı Kainatın kütləsi ilə bağlıdır(Yenə orada, 54-55. ).

Bəzi fizik və astronomların fikrincə, Günəş 10 mlrd. İl istilik vermәk qabiliyyətinə malikdir. Hal-һazırda onun ömründәn 5 mlrd. İl keçmişdir(Kosmos və qalaktika yolu”, səh. 25-26. ). Deməli, planetimiz (Yer) hələ 5 milyard il Günəş ətrafında fırlanacaqdır. Günəş ömrünün son günlərində hava balonu tək şişərək nəhəng bir ulduz şəklini alacaq və günəş sisteminin iki planeti – Venera (Karvanqıran) və Merkuri ilə birləşəcəkdir.

Yer 1000 dərəcə istiliyə malik olacaq. Həyat izləri silinəcək. Bütün okeanlar buxara çevriləcək”("Pəyami- Quran”, c. 6, səh. 33-34. ).

Bəzi nəzəriyyəçilər ulduzların sönükməsi haqqında yazırlar:

"Bütün ulduzlar istilik-nüvə reaksiyaları hesabına şüalandığından nəhayət bu şüalanma sona yetəcəkdir. Ulduzlar genişlənəcək və bundan yaranan parlaq qazlar (ulduzların üst qabığı) nağılvari şəkildə fəzaya səpələnəcək. Bunlar, "planetşəkilli dumanlıqlar” adlanır. Ulduzların nüvə ehtiyatı bitdikdə cazibə qüvvəsi onları öz təsiri altına salacaq və çox isti kül təpəciklərinə çevriləcəklər. Çox böyük ulduzlar baş verəcək bir partlayış nəticəsində öz parlaqlıqlarını itirəcəklər. Daxilində nüvə partlayışı baş verən ulduzların üst qabıqları kənara sıçrayacaq. Can verməkdə olan ulduz yalnız bir neçə saat enerji yayacaq”(Yenə orada, səh. 35. ).

Bəzi təfsirçilər məlum ayələrin dünyanın sonu ilə bağlı kosmoloji nailiyyətlərlə üst-üstə düşdüyü haqqında söhbət açmışlar.

1. Ayətullah Məkarim Şirazi, "Pəyami-Quran” adlı təfsir əsərində dünyanın sonu ilə bağlı ayələri təhlil edərkən "Təkvir” surəsinin 1-2-ci ayələri haqqında yazır:

"کورت” [kuvvirət] sözü, bükülmək, yığılmaq (sıxılmaq) mənalarını ifadə edir. Bəzən isə sönükmək kimi tərcümə olunur. Ehtimal ki, Günəşə nisbətdə hər iki məna keçərlidir. Belə ki, günəş tədricən sıxılaraq (büzüşərək) parlaqlığını itirəcək (sönükəcək).

"انکدرت” [inkədərət] sözü sönükmək, qaralmaq, çökmək, parçalanmaq mənalarını ifadə edir. Deməli, Qurana görə dünyanın sonunda Günəş sisteminin ən parlaq cismi sönükəcək. Digər ulduzların da taleyi belədir.

Alimlərin fikrincə Günəşin enerjisi onun daxilində gedən istilik-nüvə reaksiyalarından törəyir. Onun çəkisi hər gün 1 milyard ton azalır və bu onun tədricən sönükməsinə, parlaqlığını itirməsinə gətirib çıxarır”("Pəyami-Quran”, c. 6, səh. 35 ).

O, Günəş və Ayın cəmləşməsi ("Qiyamət”, 8) haqqında yazır:

"Çox güman ki, Günəş və Ayın cəmləşməsindən məqsəd Ayın cazibə müvazinətinin pozulması nəticəsində mərkəzə, yəni Günəşə doğru cəzb olunmasıdır(Joliot adlı bir alim yazır: "Əgər insan bədəninin atomlarının məsafələri aradan qalxarsa, o, çəkisini qorumaqla, misal üçün, 70 kq çəkili insan 70 kq mikrob ؛əklinə dü؛ər. Belə ki, onu yalnız mikroskopla gِrmək mümkün olar. ).

"İnfitar” surəsinin 1-2-ci ayələri haqqında yazır:

"Ulduzların da düzümü, cazibə müvazinəti pozulacaqdır. Çox güman ki, Quran da buna işarə vurur”("Quranın heyrətləndirici məsələləri”, səh. 129-131.).

O, "İnfitar” surəsinin 3 və "Təkvir” surəsinin 6-cı ayələrini izah edərkən üç ehtimalı qeyd edir:

Birinci ehtimal: Su iki ünsürdən - oksigen və hidrogendən təşkil olunmuşdur. Bunlar hər ikisi yanmaq qabiliyyəti olan qazlardır. Suyun tərkibi ayrılacaq və böyük yanğınlar törənəcək.

İkinci ehtimal: Qiyamət öncəsi böyük zəlzələlər nəticəsində Yer yarılacaq və dənizlər bir-birinə qovuşacaq.

Üçüncü ehtimal: Dağların parçalanaraq dənizlərə tökülməsi və yaxud göydən yağan bərk cisimlərin okeanlara düşməsi suyun daşmasına və bütün quru əraziləri su basmasına gətirib çıxaracaqdır.

2. Yazıçılardan biri Qiyamət surəsinin 9-cu ayəsinə toxunaraq gerçəkliyə hakim olan mövcud düzümün pozulması haqqında yazır:

"Atom nüvəsi ilə onun ətrafına fırlanan elektronlar arasındakı boşluq onların kütlələrinə nisbətdə çox genişdir. Əgər bir atomun 1 km olduğunu şərtləşsək, onun yalnız 1 m-ini nüvə və proton tutur. Elektron isə 1 km-lik fasilədə nüvə ətrafında hərəkət edir (fırlanır).

Əslində bütün varlıqlar (canlı və ya cansız) atomlardan təşkil olunmuşdur. Əgər atomlar arasındakı məsafə və boşluq aradan getsə, bütün varlıqlar öncəki çəkilərini qorumaq şərtilə olduqca kiçik varlıqlara çevrilər və bu zaman bütöv maddi aləm bir göz qırpımında dağılar. Yer kürəsi kiçik bir narınc şəklini alar("Təkamülün yolu”, səh. c. 3, səh. 189; "Quranın heyrətləndirici məsələləri”, səh. 132. ).

Sonra göy cisimləri kiçik yumaq (şar) şəklinə düşərək bir-biri ilə toqquşacaqlar. Bu elmi həqiqət (böyük Köpək bürcündə) Sirius adlanan çox böyük bir ulduzun bir anda kiçik bir ulduza çevrilməsi zamanı isbat olundu”("Günə؛in sonu”, səh. 163. ).

3. Bəziləri Təkvir, 3 ayəsini suyun tərkibində oksigen atomunun hidrogendən ayrılması kimi izah edirlər("Quranın heyrətləndirici məsələləri”, səh. 134. ).

4. Bəzi müasir yazıçılar Təkvir surəsinin 1, İnfitar surəsinin 1 və 2-ci ayələrinə toxunaraq Günəş və ulduzların sönükməsi haqqında bir neçə nəzəriyyəni qeyd etmişlər:

a) Doktor C. Qamov yazır:

"Elə bir gün gələcək ki, Yer (eləcə də digər planetlər) böyük bir partlayış nəticəsində qaz-toz şəklinə düşəcəklər”(Məhdi Bazərqan, "Sonsuz yol”, səh. 490; "Təkamülün yolu”, səh. 183. )

b) Professor A. Maseviç yazır:

"Bir gün Günəşin hidrogen ehtiyatı nüvə reaksiyaları nəticəsində bitəcək”("Dünyanın keçmi؛i və gələcəyi”, səh. 183. ).

c) Elm adamlarından biri yazır:

"Termodinamik prinsiplərə görə bütün cisimlər getdikcə hərarətini itirir. Elə bir gün gələcək ki, bütün cisimlərin hərarəti bərabər səviyyəyə enəcək və bu, bütün varlıqların, göy cisimlərinin məhvinə gətirib çıxaracaq”("Quran və elm”, səh. 68-71 ).

5. Bəzi yazıçılar Ayın parçalanması (Qəmər, 1) haqqında yazır:

"Son dövrlərdə astronomlar belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, bir gün Ay iki və ya daha çox hissəyə bölünəcək. Bunlar da öz növbəsində partlayaraq min dəfələrlə bölünəcəklər.

Avropa astronomu Jeames göstərir ki, gələcəkdə Ay Yerə son dərəcə yaxınlaşacaq. Bu zaman Yer çökmək təhlükəsi ilə üzləşəcək”(Məhəmməd Sami Məhəmməd Əli, "Quranda elmi ecazkarlıq”, səh. 35. ).

6. Əbd ər-Rəzzaq Nofel də dünyanın sonu, Günəş və Ayın taleyi haqqında bir neçə nəzəriyyənin mövcud olduğunu göstərir.

7. Əhməd Məhəmməd Süleyman məlum ayələr haqqında bir neçə ehtimalı qeyd etdikdən sonra Duxan surəsinin 10-cu ayəsində sözügedən "دخان” [duxan] sözünü alov kimi tərcümə edir və dünyanın sonu ilə əlaqələndirir. Sonra Günəşin partlaması və sönükməsi ehtimallarını qeyd edərək bildirir ki, Yer ya Günəşin istisindən törənən alov, ya da onun sönükməsindən qaynaqlanan şaxta nəticəsində məhv olacaq("Pəyami-Quran”, c. 6, səh. 25-27; "Təfsir əl-kəbir”, c. 27, səh. 242; "Ruh əl-məani”, c. 25, səh. 107; "Bihar əl-ənvar”, c. 52, səh. 209; "Dürr əl-mənsur”, c. 6, səh. 29. ).

8. Bəzi alimlər Duxan surəsinin 10-cu ayəsini ilahi möcüzə hesab edir və bildirirlər ki, dünya Qiyamətdə "دخان” [duxan] (tüstü) olacaq və bu elmi bir həqiqətdir(Bizim bu kitabda tədqiq etdiyimiz mِvzu Quranın elmi ecazkarlığıdır. Elmdən isə məqsədimiz təcrübi elmlərdir. Deməli, Quranın ədədlərlə bağlı ecazkarlığı bizim mübahisə obyektimizdən kənardır; çünki riyaziyyat rasional (əqli) elimlərdəndir. Lakin bu məsələ bِyük əhəmiyyət da؛ıdığı üçün Quranın elmi ecazkarlığı ilə bağlı bir çox kitablarda haqqında sِhbət açılmı؛dır. Digər tərəfdən də elmi ecazkarlıq sِzün geni؛ mənasında bütün elmləri (rasional, ənənəvi, empirik, intuitiv və s.) əhatə edir. Bütün bunları nəzərə alıb Quranın ədədlərlə bağlı mِcüzələrinə də qısaca toxunduq. ).

Qeyd olunan fikirlərin dünyanın sonu ilə uyğun olduğuna baxmayaraq, bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır.

1. Ayın parçalanması haqqında (Qəmər, 1) qeyd olunanlar iki cəhətdən tənqid oluna bilər.

Birincisi, qeyd olunan elmi məsələlər qəti olaraq sübuta yetirilməmişdir. Ayın parçalanacağının elmi səbəbləri qeyd olunmayıb, sadəcə onun Yerə yaxınlaşması önə çəkilmişdir. Bu versiya doğru olsa belə Ayın Yerə cəzb olunması nəticəsində baş verir. Bir halda ki, Quran Qiyamət öncəsi Günəş və Ayın bir yerə toplaşmasından söhbət açır (Qiyamət, 9).

İkincisi, təfsirçilər Ayın parçalanması haqqında iki ehtimalı qeyd edirlər:

a) Ayədən məqsəd Peyğəmbər (s) dönəmində baş vermiş məşhur "Şəqq əl-qəmər” (Ayın bölünməsi) möcüzəsidir. Hansı ki, bu möcüzə özü Qiyamətin yaxınlaşmasını göstərən nişanələrdəndir. Necə ki, sonuncu Peyğəmbərin (s) gəlişi özü də Qiyamətin yaxınlaşmasının əlamətlərindəndir.

b) Ayədən məqsəd Ayın Qiyamət zamanı parçalanmasıdır.

2. "Duxan” surəsinin 10-cu ayəsi haqqında təfsir kitablarında üç ehtimal irəli sürülmüşdür.

Birinci ehtimal: Ayədə məqsəd odlu tüstüdür. Hansı ki, Qiyamətin əzablarından biridir.

İkinci ehtimal: Ayədə məqsəd tüstü sözünün məcazi mənasıdır. Yəni məqsəd Peyğəmbər (s) dönəmində kafirləri əhatə edən quraqlıqdır.

Üçüncü ehtimal: Məqsəd Qiyamət öncəsi hər yeri bürüyəcək tüstüdür.

Təfsirçilərə görə ilk iki ehtimal zəifdir. Üçüncü ehtimal isə daha məqsədəuyğundur. Bunu təsdiq edən çoxsaylı rəvayətlər də mövcuddur("Təfsiri-nümunə”, c. 2, səh. 303-309.).

Hər halda Əhməd Məhəmməd Süleymanın irəli sürdüyü fikir (tüstüdən məqsədin alov olması fikri) leksik və hədis baxımdan təsdiq olunmur.

3. Quranda Günəş və ulduzların sönükməsi, onların düzümünün dağılması haqqında ümumi işarələr olsa da bu haqda qəti elmi nəzəriyyə mövcud olmadığı üçün bu və ya digər versiyanı Qurana aid etmək yanlışdır.

4. "فجرت” [fuccirət] və "سجرت” [succirət] ifadələrinin suyun tərkibindəki atomların partlaması ilə bağlı olması haqqında heç bir tutarlı dəlil yoxdur. Oksigenin hidrogendən ayrılmasını da yalnız bir ehtimal olaraq önə çəkmək olar. Digər açıqlamalar da "فجرت” [fuccirət] və "سجرت” [succirət] ifadələrinə yaddır.

5. Quranın Günəşin, ulduzlar və digər planetlərin sonu haqqında işarələri mövcud elmi nəzrəiyyələrə müəyyən qədər uyğundur. Bu bir növ elmi sirlərin üstünün açılması hesab olunur. Lakin bir gün bu qəti olaraq öz elmi sübutunu taparsa o zaman Quranın elmi möcüzəsi hesab oluna bilər.