Yaradılış aləminin başqa bir xüsusiyyəti müxtəlif varlıqların ahəngdar düzənə salınması (təsviyə) və təqdiri məsələsidir – yəni hər bir mövcud olan şey müəyyən ahəngdar düzənə və təqdirə malikdir.

İndi bu iki anlamın izahını verməyə çalışaq və Qurani-kərimdə həmin məsələnin necə qoyulduğunu izləyək.

Əla surəsi, 1-3-cü ayələrdə belə deyilir:

Quranda işlənən "təsviyə" sözü ahəngdar etmək və düzənləmək, düzən və nizama salmaq mənasında işlənir, burada varlıq aləmində mövcud olan hər şeyin tərkib hissələrinin, onların enerjisinin ahəngdar bir nizama salınması nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, Allah hər bir xilqəti bərabər və ahəngdar surətdə yaradıb və xilqətin hər bir element və hissəsini öz yerində bərqərar edib. Bu nizamda heç bir yanlış və xəta ola bilməz.

Əllamə Təbatəbai öz təfsirində "təsviyə" sözünü izah edərək yazır:

"Təsviyə bir şeyin tərkib hissələrinin bərabər səviyyədə nizamla düzənlənməsi deməkdir, belə ki, burada hər bir hissə öz yerində yerləşməlidir. Burada elə bir ahəngdarlıq olmalıdır ki, ondan daha yaxşı düzən təsəvvürə gəlməsin, həmin şey belə bir düzənlə ən xoş təsir bağışlasın" [12].

Bu mənada bir neçə ayəyə diqqət yetirin:

Yuxarıdakı ayələrdə "Göyün təsviyəsindən" bəhs edilir ki, bunun da mənası Göyün düzənə salınması, onun tərkib hissələrinin ahəngdar şəkildə düzənlənməsi deməkdir. Onun hər qatı və hər bir təbəqəsi hikmətlə və tələbə uyğun bir halda yerləşdirilib.

Xatırladaq ki, təsviyə anlamı təkcə kainat və məxluqla məhdudlaşmır. Bütün varlıq aləmi, insan və onun nəfsi də Allah tərəfindən ahəngdar bir düzənə salınır.

Nəfslə bağlı aşağıdakı ayəyə diqqət yetirək.

Bu ayədə insan nəfsinin tənzimlənməsindən söhbət gedir, insanda olan nəfsi qüvvə gerçəkliyin tələbi ilə uzlaşır. Başqa bir tərəfdən, insanın özünün yaranma və təkamülü müəyyən nizam və qayda ilə tənzimlənir. Torpaqdan və damladan xəlq olunan insan qanunauyğun və ahəngdar bir təkamül yolu keçir.

Aşağıdakı bəzi ayələr bu baxımdan maraqlıdır.

Bu ayələrdə insanın ahəngdar bir biçimə salınmasına, Allahın xaliq olaraq hər şeyi mükəmməl və yetkin şəkildə yaratmasına, öz xilqətinə nizam və düzən verməsinə işarələr vardır.

Təqdir məsələsinə gəlincə, bu məfhumun kökü "qədər" sözündəndir – yəni hədd və ölçü. "Bütün varlıqlar təqdirə malikdir" dedikdə belə bir məna nəzərdə tutulur ki, hər bir varlığın öz müəyyən ölçü və hüdudu vardır. Hər bir şeyin həndəsi ölçüləri, miqdarı və hüdudları vardır. Bir şey öz şəkil və ölçülərinə görə başqalarından fərqlənir. Hər bir varlığın özünəməxsus ölçüsü, forması və hüdudu vardır. Hətta insanlar ölçü və şəkil baxımından bir-birindən fərqlənir. Bütün varlıq aləmi – bərk cisimlər, bitki və heyvanat aləmində həmin fərqlənmə müşahidə edilir. Deməli, zahiri maddi dünyada müşahidə edilən bütün varlıqlar ölçü, şəkil, güc və təsir baxımından bir-birindən seçilir və fərqlənir. Ona görə Qurani-kərim hər bir şey üçün müəyyən ölçü və qədər

nəzərdə tutur – yəni Allahın xilqətində ölçüsüz və qədərsiz heç nə yoxdur.

Bu ayəyə görə, Allah tərəfindən dünyada yaradılan hər şey müəyyən ölçü və həddə malikdir. Allahın feyzi hər bir varlıq nümunəsi üçün müəyyən ölçü və hədd təyin edir.

Bu məzmuna işarə edən ayələr çoxdur.

Sonuncu ayəyə görə, hər şeyin təqdiri vardır. Göydən yağan yağmur müəyyən miqdar ilə nazil olur. Bu miqdar bitkilərin böyüməsi üçün kifayət edir. Həmin yağmur ölü torpağı dirildir və torpaq göyərərək yenidən canlanır. Əgər yağmur ölçüdən çox olarsa, nə bitkilər böyüyər, nə də torpaq dirçələrdi. Deməli, ölçü və miqdar varlıq aləmi üçün önəmli şərtdir.

Təqdir anlamı təkcə fiziki ölçü və miqdarla məhdudlaşmır. Varlıq aləmindəki hər bir prosesin zaman baxımından müəyyən miqdarı olur, Günəş və Ay müəyyən çərçivədə hərəkət və dövr edir.

Son ayələrə görə, Günəş və Ay müəyyən ölçü və mizanla yaradılıb. Onların dövr etməsi və hərəkəti də nizamla müəyyənləşib və insanlar öz həyatlarını həmin ölçü və nizamla tənzimləyirlər. Gözəl ulduzlar Göy üzünü çıraq kimi bəzəyir və bunlar bir növ İlahinin düzənlədiyi həndəsi ölçü və təqdir əsasında sayrışır. Əgər bütün varlıqlar və məxluqat indiki ölçü və hüduda malik olmasaydı, xilqətdə heç bir nizam və harmoniya olmazdı və xilqət hədəfsiz, bihudə bir şey kimi dağınıq, sərgərdan halda qalardı.

Xilqət aləmindəki varlıqların təsviyə və təqdiri məfhumu ilə daha yaxından tanış olmaq üçün təbiətşünaslıq elminin maraqlı bir mülahizəsini diqqətə gətiririk.

Adətən Yer kürəsi böyük fəza müqabilində kiçik və əhəmiyyətsiz sayılır. Əgər Yer öz ölçüsünə görə Ay boyda olsaydı və onun diametri isə indiki ilə müqayisədə dörddə bir qədər az olsaydı, ümumdünya cazibə qüvvəsi Yer üzərindəki çayları və havanı saxlaya bilməzdi. Cazibə qüvvəsi bir növ altıda bir qədər azalardı. Yerin hərarəti dəhşətli surətdə yüksələrdi.

Əksinə, əgər Yerin diametri iki dəfə çox olsaydı, onun sahəsi dörd dəfə və cazibə qüvvəsi iki dəfə artardı. Atmosferin hündürlüyü təhlükəli dərəcədə azalar, havanın təzyiqi 1 kq/sm-dən 2 kq/sm-dək yüksələrdi. Bütün bunlar Yer üzərindəki həyat mühitinə çox ciddi təsir göstərərdi. Yer üzərinin böyük bir hissəsi qış mövsümü keçirər, yaşamaq üçün yararlı yerlər hədsiz surətdə azalardı. İnsanların məskunlaşdığı yaşayış yerləri bir-birindən çox aralı düşər, rabitə vasitələri çox çətin və ya qeyri-mümkün olardı.

Əgər Yer kürəsi Günəş boyda olsaydı, öz xüsusi çəkisini saxlayar və cazibə qüvvəsi 15 dəfə çox olardı. Atmosferin hündürlüyü 10 km-ə qədər aşağı düşər, suyun buxarlanması mümkünsüz olar və havanın təzyiqi 150 kq/sm2-ə çatardı. 1 kq çəkisində olan hər bir canlı 150 kq çəkiyə malik olardı. Adamların cüssəsi sincab boyda kiçilər və belə bir məxluq əqli inkişafdan məhrum olardı.

Əgər Yer ilə Günəş arasındakı fasilə indiki məsafədən iki dəfə çox olsaydı, Günəşdən Yer üzərinə gələn hərarət dörddə bir qədər aşağı düşərdi. Yerin öz oxu ətrafında fırlanma sürəti yarıbayarı azalar, qış fəsli iki dəfə çoxalar və canlı aləm buz bağlayardı.

Əksinə, əgər Yer ilə Günəş arasındakı fasilə iki dəfə az olsaydı, istilik dörd dəfə, Yerin öz oxu ətrafında fırlanma sürəti iki dəfə çoxalar, fəsillərin vaxtı yarıbayarı olar, Yer nazilər və həyat mümkünsüz olardı.

Bu qısa elmi mülahizə bir daha xilqətin müəyyən ölçü və düzənlə yarandığını təsdiq edir. Allahın xilqətində hər şey ölçülüb-hesablanıb. Bu düzəni və bu təqdiri heç bir insan zəkası düşünüb nizama sala bilməzdi.

Təbiət aləmindəki varlıqların əsas xüsusiyyətlərindən biri hərəkət anlamı ilə bağlı izah olunur. Hərəkət məfhumu barədə hələ qədim zamanlardan başlayaraq filosoflar geniş bəhs etmiş, çoxlu araşdırmalar aparmışlar. Filosof və müdriklər hərəkətin müxtəlif tərifini vermişlər və bu təriflər arasında ümumi bir baxışı əks etdirən yığcam fikir ondan ibarətdir ki, hərəkət bir şeyin potensial gücünün hərəkətə və fəaliyyətə keçməsi nəticəsində baş verir.

Keçmiş filosoflar, o sıradan İbn Sina hərəkəti yalnız aksidensiya ilə əlaqələndirmişlər. Hər hansı bir şeyin iki əsas cəhəti vardır: mahiyyət (cövhər) və aksidensiya (şəkil və ya zahiri forma). Qədim filosoflara görə hərəkət dörd baxımdan gerçəkləşir: kəmiyyət, keyfiyyət, məkan və vəziyyət. Misal üçün, alma böyüyərkən həm çəki və ölçü baxımından (kəmiyyət baxımından hərəkət), həm də rəng, iy və dad baxımından (keyfiyyət cəhətdən hərəkət) dəyişir. Bundan başqa, iki hərəkət vardır: məkan baxımından və vəziyyət baxımından hərəkət.

Molla Sədranın zamanınadək böyük islam filosofları həmin hərəkət növlərini qəbul etmişlər. O isə ilk dəfə olaraq mahiyyətlə bağlı cövhərin hərəkəti məsələsini qətiyyətlə qoydu. Həmin baxışa görə hərəkət əslində zahiri formada deyil, şeylərin mahiyyət (substansiya) və cövhərindədir. Varlıq aləmi bütöv bir tam kimi hərəkət və dəyişmə halı keçirir. Hər şey cövhər və mahiyyətcə dəyişir və hər an yeni bir vəziyyət alır. Aksidensiyada baş verən hərəkət də substansiya və cövhərlə bağlıdır. Molla Sədra öz təlimini əsaslandırmaq üçün təkcə fəlsəfi dəlillərlə kifayətlənmir, öz düşüncəsini Quran ayələri ilə təsdiqləyir. Bu baxımdan bir sıra Quran ayələrini nəzərdən keçirək [13].

Qurani-kərimdə təbiətlə bağlı toxunulan məsələlərdən biri varlıq aləmindəki şeylərin hərəkətidir. Quran ayələrində həmin məsələyə işarələr vardır.

Bu ayədə dağların hərəkətindən bəhs edilsə də Yerin hərəkətinə də işarə edilir.

Aşağıdakı ayədə isə Göylərin, Günəş və Ayın hərəkəti təsvir edilir.

Başqa bir ayədə Göyün geniş açılmasına işarə edilir ki, burada bir hərəkət məfhumu vardır, belə ki, hərəkətsiz genişlənmə anlamı ola bilməz.

Bir sıra ayələrdə isə təbiət aləminin sonluğu ilə bağlı dəyişmələrdən bəhs edilir. Həmin dəyişmələr bir növ hərəkət məfhumu ilə bağlıdır. Qiyamətin təsvirini verən Quran kəskin dəyişmələri hərəkət anlamı ilə bəyan edir.

Quranda təbiət hadisələri ilə bağlı dəyişmə və hərəkətlə yanaşı, cəmiyyətdə baş verən hərəkətlərə işarə vardır.

Quran ayələrində cəmiyyətdə baş verən hərəkət və dəyişmələrlə yanaşı, həmin hərəkəti törədən amillərə də işarə edilir.

Bu ayələrdə insanların daxili hərəkət və dəyişmələri – yəni rəftar və əxlaq baxımından hərəkətləri bəşər cəmiyyətinin inkişafı üçün önəmli amil sayılır. Daha sonra bəşər cəmiyyətində baş verən dəyişmələrin son qayəsi önə çəkilir: bu isə Yer üzərində saleh əməl sahiblərinin hakimiyyətinin təmin edilməsini nəzərdə tutur.

Qurani-kərimdə, maddi dünyadakı varlıqların hərəkəti və insan cəmiyyətinin təkamül yolları ilə yanaşı, bütün aləmlərin ümumi hərəkətinin qayəsi müəyyənləşdirilir. Qurana görə hər bir varlıq nümunəsinin hərəkətinin son mənzili Allaha doğru seyrdən ibarətdir. Bu mənada çoxsaylı ayələr vardır ki, burada yalnız ikisinə işarə edirik.

Quranda varlığın hərəkəti ilə yanaşı, onun hidayət olunması məsələsi də qoyulur. Quran ayələrinə görə aləmdə mövcud olan varlıqlar Allahın əmri ilə ölçü və miqdar baxımından müəyyən biçimə salınır və düzənlənir. Bundan əlavə, onlar bir növ hidayət yolu keçir.

Musa peyğəmbər (ə) Fironla qarşılaşanda onu aləmlərin Pərvərdigarı olan Allaha doğru dəvət edir. Firon isə Musadan (ə) aləmlərin Pərvərdigarını ona göstərməyi tələb edir. Musa (ə) onun cavabında belə deyir.

Bu şərafətli ayədə iki önəmli prinsipə işarə vardır. Birinci prinsip ondan ibarətdir ki, Allah xilqətdə hər bir şeyə lazım olan xasiyyətləri bağışlayıb. Hər bir bitki növünü araşdırsaq, görərik ki, ətraf təbii mühitlə tam ahəngdar şəkildə yaradılıb və ona ehtiyac olan nə varsa hamısı hazırlanıb.

İkinci prinsip isə varlıqların hidayəti – yəni doğru yola yönəlməsi məsələsidir. Yəni hər bir varlıq nümunəsi öz potensial gücündən həyatını davam etdirmək yolunda bəhrələnir və öz son hədəf və qayəsinə doğru yönəlir.

Hidayət dedikdə bütün varlıq aləminə şamil edilən keyfiyyət nəzərdə tutulur. Bu isə hər bir şeyin öz mövcudiyyət qayəsinin təyin edilməsi və həmin qayə və hədəfə yetişmək üçün keçdiyi yol deməkdir. Başqa ifadə ilə desək, hidayət hər bir varlıq nümunəsi üçün münasib kamillik parametrinin müəyyən edilməsi – yəni onun son hədəf və qayəsinin təyin edilməsi və həmin qayəyə yetişmək yolu deməkdir. Bu baxımdan, bütün varlıq nümunələri müəyyən hədəf və qayəyə malikdir və onlar üçün ilahi hidayət yolu vardır.

Varlıq aləminin qaynağı olan Allah başlanğıcda hər bir məxluqu yaratdıqdan sonra həm onun keçəcəyi təkamülü, həm də son qayəyə yetişmək üçün düzgün yolu müəyyən etmişdir.

Varlıq aləmində müşahidə edilən çeşidli xilqət növləri ilə bağlı hidayət anlamını şərti olaraq bir neçə qismə ayırmaq olar.

Bu növ hidayət varlıq aləmindəki iki növ xilqətə şamil edilir: bərk cisimlər (maddi aləmdə mövcud olan qeyri-üzvi təbiət) və bitki aləmi. Bitki və canlı bioloci (heyvanat) aləmindən başqa kainatda olan səmavi cisimlər, Göy, Günəş, Ay, ulduzlar və Yer üzərində olan cismani varlıqlar bərk cisimlər (camadat) sırasına daxildir. Bu növ hidayət bir sıra Quran ayələrində vurğulanır.

Ulduzlar həm dəryada hərəkət edənlər və həm də səhrada olanlar üçün səmti müəyyən etməyə kömək edir. Gəmidə səfər edənlər ulduzlar ilə istiqaməti tapıb sahilə çıxa bilir və nicat tapırlar. Səhrada hərəkət edənlər onların köməyi ilə yolu tapırlar. Minaya bənzər Göy qübbəsinin ulduzlarla bəzədilməsi hidayət baxımından əhəmiyyətlidir. Başqa ayələrə diqqət yetirək.

Buludlar Göydə sıxlaşarkən təbiətdə bir sıra proseslər cərəyan edir və Göy üzərindən rəhmət yağışı nazil olur, bununla ölü torpaqlar dirçəlir, bitkilər göyərib çiçəklənir və bütün bu dəyişmələrdə ilahi hidayətin nişanələri vardır.

Bu növ hidayət heyvanat aləminə xasdır. Heyvanlar öz gizli şüuruna əsasən öz həyat məqsədini müəyyənləşdirir və həmin məqsədə yetişmək üçün təlaş edirlər. Yemək əldə etmək, dostu və düşməni tanımaq, həyatını qorumaq üçün müdafiə tədbirləri görmək, təbii artım və övladı böyütmək, yuva qurmaq və bir sıra başqa işlər – heyvanlara aid edilən hidayətdir. Yəni Allah heyvanat aləminə bərk cisimlər və bitkilərdən fərqli olan hidayət yolu təyin edib.

4500 növ bal arısı vardır, bəziləri axtarış işi görür və pətəyi sahmana salır, güllərdən şirə toplayır və pətəyə daşıyırlar. Bal arıları dağlar qoynunda, ağaclar arasında, başqa münasib guşələrdə şan düzəldir, altıbucaqlı yuvacıqlar qurur və çox dəqiq mühəndislik işi görürlər. Arılar toplum halda nizamlı bir ictimai həyat keçirir, öz yaşam və fəaliyyətini qayda-qanun üzrə və planlı surətdə tənzimləyirlər. Onların bu sayaq məntiqli və nizamlı yaşamı ilahi hidayətin nişanələrini təsdiq edir.