Qurani-kərimin varlıq aləmi haqqında təlimində bir sıra maraqlı məfhumlar vardır və onların dünya düzənindəki yerini açıqlamaqla Quran kosmoloci dünyagörüşünün bir sıra önəmli məqamlarını izah etmək olar. Bu məfhumlar sırasında iki həqiqət – Kürsü və Ərş diqqəti cəlb edir.

Öncə kürsü məfhumunu açıqlamağa çalışaq. "Kürsü" sözü öz leksik mənasına görə əsas və kök deməkdir. Bəzən isə tərkib hissələri bir-birinə birləşən şeyə kürsü deyərlər. Ona görə qısa dayaqları olan taxt kürsü adlanır. Müəllimlər adətən dərs deyərkən kürsüdə əyləşirlər; bu səbəbdən tədris və elmi mühazirə aparılan yerlər kürsü – yəni kafedra adlanır. Kürsü sözü burada kinayə məzmunlu məfhum kimi işlənir.

Kürsü bir növ taxt və hakimiyyət məqamı bildirir, ona görə qüdrət və hökmranlıq mənasında işlənir. Kürsü kinayə yolu ilə yaranan belə bir məzmunu ifadə edir. Qurani-kərimdə Kürsü anlamı bir-iki yerdə işlənib.

Ayədə işlənən kürsü anlamı təfsirçilər tərəfindən müxtəlif səpkidə şərh edilmişdir ki, burada həmin şərhlərin ümumi xülasəsini verməklə bu anlama aydınlıq gətirmək istəyirik.

1.Bir sıra təfsir alimləri "kürsü" və hətta "ərş" sözünü təşbih məzmunlu ifadə hesab etmişlər. Onların əqidəsinə görə, Qurani-kərimdə işlənən bu söz Allahın əzəmət və böyüklüyünü bəyan edir. Görkəmli təfsir alimi Carullah Zəməxşəri bu barədə belə deyir: "Bu anlam yalnız Allahın əzəmətini təxəyyül yolu ilə bəyan etməkdən ötrü işlənib. Çünki Göylərdə nə kürsü qurulub, nə də orada oturulan bir yer və nə də oturan şəxs var". Nişaburi də həmin fikri təsdiqləyərək söyləyir ki, bu söz ilahi əzəməti və böyüklüyü bəyan ilə təsvir edir. Yoxsa ki, doğrudan da orada nə taxt var, nə oturulan məqam, nə də oturan. Beyzavi isə bu barədə belə söyləyib: "Kürsü ilahi əzəmətin təsviri olmaqla təmsil yolu ilə verilən ifadə tərzidir" [34].

2.Kürsünün başqa bir mənası elmdir. Bu isə Allahın elminin nüfuz və əhatə dairəsini göstərir. Başqa sözlə desək, Allahın kürsüsü dedikdə Onun Göylər və Yer aləmi haqqında elminin vüsəti nəzərdə tutulur. Ona görə də Qurani-kərimdə belə buyurulub ki, Allahın kürsüsünün vüsəti Göyləri və Yeri əhatə edir. Deməli, Allahın elmi Göylərdə və Yerdə olan bütün varlıq aləmini əhatə edir. Bu iki dairədə olan varlıq nümunələrindən heç biri Onun elmindən və nüfuz dairəsindən kənar deyildir. İmam Cəfər Sadiqdən (ə) söylənilən hədislərin bir qismində kürsü anlamı həmin mənada təfsir olunub.

Bir hədisdə belə deyilir:

"Həfs İbn Qiyas söyləyir ki, İmam Sadiq əleyhissəlamdan soruşdular: Quran ayəsində "Allahın kürsüsü Göyləri və Yeri əhatə edir" ifadəsi nə deməkdir? O belə cavab verdi: burada Allahın elmindən söhbət gedir" [35].

3.Kürsünün bir mənası da Allahın qüdrət və səltənətini ifadə edir. Allah bütün Göylərə və Yerə hökmranlıq edir. Onun qüdrət və nüfuz dairəsi bütün varlıqları əhatə edir. Varlıq dünyasında Onun qüdrət və nüfuz səltənətindən kənar heç nə yoxdur. Təbərsi kürsü məfhumunun ilahi qüdrət və səltənət mənasını açıqlayaraq belə yazır:

"Kürsü dedikdə, Qurani-kərimdə Allahın qüdrət və səltənəti nəzərdə tutulur. Ərəb dilində "bu divarı kürsü kimi et" dedikdə divarı möhkəm saxlayan, onu dayaq halında gücləndirən sütun nəzərdə tutulur. Dayaq və sütun isə divarın və binanın uçmasının, tökülüb yıxılmasının qarşısını alır. Deməli, "kürsü" sözü Qurani-məciddə Allahın qüdrət və səltənətinə dəlalət edir, belə ki, Onun qüdrəti Göyləri və Yeri, orada olan bütün varlıqları əhatə edir" [36].

4.Kürsünün başqa bir mənası vüsət və əhatə dairəsinin genişliyinə işarə edir. Kürsü bütün Göylərdən və Yerdən geniş və vüsətlidir – yəni hətta bütün Göylər və Yer aləmi Kürsüdə yerləşib.

Əsbəğ ibn Bənatə Həzrəti-Əlidən (ə) belə bir rəvayət söyləyir:

"Göylər və Yer aləmi, burada olan bütün məxluqat Kürsüyə sığıb" [37].

İmam Cəfər Sadiq (ə) kürsü məfhumunu təfsir edərkən belə buyurub:

"Göylər və Yer aləmi Kürsü müqabilində üzüyün həlqəsi ortasında yerləşən biyaban kimidir. Kürsü özü də Ərşin müqabilində üzüyün həlqəsi ortasında yerləşən biyaban kimidir" [38].

Bu hədisdən bəlli olur ki, Kürsü Ərşdən aşağıda yerləşir, başqa sözlə desək, Ərş Kürsünü əhatə edir və öz vüsətinə görə ondan genişdir.

Başqa bir yerdə Kürsü barədə belə deyilir:

"Göylər və Yer aləmi, onlarda olan bütün məxluqat Kürsünün içərisindədir və Allahın izni ilə bu Kürsünü dörd mələk daşıyır" [39].

Əllamə Təbatəbainin əqidəsinə görə, Kürsünün mələklər tərəfindən daşınmasına aid rəvayətlərdən bəlli olur ki, varlıq aləminin müfəssəl və ayrıntılı şərhindən söhbət gedir. Burada ayrı-ayrı varlıq nümunələrinin olması diqqəti cəlb edir. Zahiri dünyada mövcud olan varlıqlar ayrı-ayrılıqda bir-birindən fərqlənir. Vücud zahiri aləmdə geniş şəkildə aşkar olur və müxtəlif növ varlıq nümunələri bir vücuddan qaynaqlanır. Dörd mələk isə varlıq aləminin ayrı-ayrı şaxələrə ayrılmasına işarə edir. Kürsü varlığın aşağı – yəni ayrılma mərhələsidir və Ərşin müqabilində gəlir. Ərş isə varlığın gizli məqamıdır. Burada varlığın cəm-toplum halında xülasəsi əks olunur. Ona görə bir çox rəvayətlərdə deyilir ki, Kürsü Allahın zahiri elminə, Ərş isə batini elminə işarədir [40]. Göylər və Yer aləmi Allahın zahiri elminin nişanəsidir və Kürsü də bu iki aləmi əhatə edir, Allahın batini elmi isə gözdən və hisslərdən gizli qalan Qeyb dünyasına şamil edilir.

Kürsü anlamına Tövratda da işarə vardır. Yəhva – Tanrı olaraq ilahi məqamda öz kürsüsünə əyləşir və mələklər də onu dövrəyə alırlar: "Mən Allahı kürsüdə əyləşən gördüm, Göylərin qoşunları Onun sağında və solunda əmrə müntəzir dayanmışdılar" [41]. Bu barədə başqa bir mətləbi qeyd etmək yerinə düşər. "Padşah ölən ili, Allahı kürsüdə əyləşən gördüm. O, uca və ali bir kürsüdə oturmuşdu. Onun ətəyində heykəllər dolu idi. Başı üzərində mələklər dayanmışdı, hər birinin altı qanadı var idi. İki qanadla üzünü örtmüş, iki qanadla ayaqlarını bürümüşdü. İki qanadı ilə pərvaz edirdi. Birisi başqasını çağıraraq belə söyləyirdi: müqəddəs, müqəddəs, müqəddəs Yəhva Səbayut! Bütün Yer üzü Onun calalı ilə dolmuşdu" [42].

Başqa bir yerdə belə deyilir:

"Allah buyurur ki, Göy mənim kürsüm, Yer üzü isə ayaqlarım altına sərilən payəndazdır" [43].

Quranda kürsü ilə yanaşı işlənən kosmoloci anlamlardan ikincisi Ərşdir. Bu sözə Qurani-kərimdə daha çox rast gəlirik. İndi həmin sözün işləndiyi bir neçə ayəni nəzərdən keçirək.

Ərş həm də örtük mənasında işlənir, hər hansı bir binanın üst örtüyü və ya Göylərin və Yerin örtüyü ərş kimi verilir.

Ərşin örtük mənasına işarə edən ayələr də vardır.

Ağacları əyilib yıxılmaqdan qorumaq üçün işlənən dayaq və ya dirəklərə də ərş deyilir. Başqa bir şərafətli ayədə bu mənaya işarə var.

Bəzi hallarda isə "ərş" sözü sultanların uca taxtları mənasında işlənir. Süleyman (ə) və Yusifin (ə) qissələrində həmin taxta işarə vardır.

Qədim dövrlərdə, hökmdarlar səltənət taxtına əyləşməklə söykənərdilər. Onlar həmin taxtda padşahlıq edər və ölkəni idarə etmək üçün lazımi fərmanlar verərdilər. Sonra tədricən taxt anlamı taxt-tac, səltənət və hökmranlıq mənası kəsb etdi. Taxt – yəni qüdrət nişanəsi deməkdir. Bu hakimiyyət və səltənət məqamına dəlalət edir.

Bu deyilənlərdən sonra, ərş anlamının Qurani-kərimdə daşıdığı məzmun tutumunu şərh etmək üçün yenə də təfsir alimlərinə müraciət etməli oluruq. Təfsirçilər ərş anlamı barədə müxtəlif izahlar vermişlər və onlardan çıxarılan önəmli məqamları diqqətə çatdırırıq.

1. Bəzi islam tədqiqatçılarına görə Ərş və Kürsü məfhumlarının həqiqi anlamı bizlərə bəlli deyil. Bu sayaq sualların yozumu yanlış ola bilər, bu isə boş bir iş və bidət sayılır.

İmam Malikdən (Allah ona rəhmət eləsin) soruşdular ki, "Rəhman Allah Ərşi düzənlədi" dedikdə bu ayədə hansı məna nəzərdə tutulur? O, belə cavab verdi: – Düzənləmək (təsviyə) məlum deyil, bu məfhumun keyfiyyəti məchuldur. Əlbəttə, buna inanmaq vacibdir, lakin bu barədə sual etmək bidətdir [44].

2. Ərş – ilahi qürrət və hökmranlıq mənasında işlənir. Ərş anlamı ilə işlənən "istəva" (düzənləmək) sözü isə Allahın səltənət və qüdrətinin hökmranlığına işarədir. Qurana görə Allah bütün xilqətə hökmrandır. Həmin məzmunu ifadə edən iki ayəni misal olaraq gətirək.

Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, səltənət və hökmranlıq mənasında işlənən Kürsü və Ərş sözləri kinayə yolu ilə belə məzmun kəsb edir. Həmin sözləri insanların həyat və fəaliyyəti ilə bağlı mövzuların izahında işlətsək, bu sözlər şərti və məcazi mənada verilər. Ancaq hər iki söz Allahla bağlı həqiqi mənada işlənmişdir. Allahın Ərşə hökmranlıq etməsi, heç də insanların hökmranlığı və səltənəti ilə uyğun gəlməz. Ərş özü Allahın hökmlərinin verildiyi bir məqamdır və bu söz Qurani-kərimdə həqiqi məna daşıyır. Allah Ərşdən verdiyi fərmanlarla varlıq aləmini idarə edir. Buna görə Allahın Ərşə hökmranlığı ardınca, Onun tədbir görməsi məsələsi xatırlanır. Tədbir görmək isə işləri sahmana salmaq və yoluna qoymaq deməkdir. Deməli, Allahın Ərşdəki səltənəti dünya işlərinə tədbir görmək məqsədi daşıyır.

Ustad Əllamə Təbatəbai Ərşin mənasını izah edərək yazır:

"Varlıq (kövn) aləmində onun ayrı-ayrı mərhələləri arasında fərqlər mövcuddur. Bunlarla yanaşı həmin aləmdə elə bir mərhələ vardır ki, bütün səbəb və hadisələrin toplum halında idarə olunması bu mərhələdə gerçəkləşir. Səbəblər hadisələrin törədicisidir – yəni səbəbsiz hadisə yoxdur. Bütün səbəb və dəlillərin nizamlı bir silsilə halında birləşməsi bu mərhələdə baş verir. Sözü gedən mərhələnin adı Ərşdir. Quranda belə deyilir ki, Allah Ərş üzərində hökmranlıq qazandı. Bu bir kinayə yolu ilə ifadə edilən məfhumdur. Yəni Allah öz mülkünə hökmran oldu və bu məqamda bütün işlərin tədbirinə girişdi. Kiçikliyindən və böyüklüyündən asılı olmayaraq heç bir iş Allahın tədbir yazısından kənarda qalmır. O hər şeyi dəqiq bir nizam və qayda ilə öz varlığının kamillik mərtəbəsinə çatdırır. Hər bir varlıq nümunəsinin ehtiyacını öz tələbinə görə ödəyir. Ona görə, Yunus surəsi, 3-cü ayədə "Allah Ərş üzərində hökmran olduqdan" sonra işlərin tədbirinə – yəni sahmana salınmasına girişir. Ona görə ayənin sonundakı "tədbir görmək" anlamı xilqət aləmindəki məqsəd və hədəfi nəzərdə tutur".

Əllamə Təbatəbai başqa bir yerdə bu məsələni izah edərkən öz fikrini belə davam etdirir:

"Ərş elə bir varlıqdır ki, onun bütün başqa varlıqlara olan münasibəti, xüsusilə cismani aləmə olan münasibəti padşahlıq taxt-tacının ölkəyə olan münasibəti kimidir. Ərşin Allaha olan münasibəti isə sultanlıq taxtının Sultana olan münasibəti kimidir. Deməli, ərş vücudun (varlığın) elə bir mərtəbəsidir ki, hər şeydən uca və pak olan Allahın bütün sifətləri bu mərtəbədə təcəlli edir və bütün məxluqun həmin sifətlərə ehtiyacı vardır. Padşahlıq taxtı və ya məqamı fərman verilən bir mərtəbə olduğu kimi, ərş mərtəbəsi də varlıq aləmi üçün verilən əmr məqamıdır. Ərş geniş, əhatəli bir mərtəbədir və varlığın mücərrəd, misal və maddi dərəcələrini özündə birləşdirir və bütün varlıqları əhatə edir" [45].

Bir sıra ayələrdə ərşi çiyinlərində daşıyan kəslərin adı çəkilir, ərş də bir növ kürsü kimi çiyində daşınan səltənət taxtı dəyərincə təsəvvür edilir.

Ərşin mələklər ilə əhatə olunması və ya onun mələklər vasitəsilə daşınması, varlıq aləmindəki işlərin sahmana salınması (tədbiri) və idarə olunmasına dəlalət edir.

Deməli, bu ayələrə görə ilahi ərşdən varlıq aləmində baş verən işlər üçün tədbir görülməsi barədə əmr verilir və həmin fərmanı isə mələklər icra edirlər. Mələklərin ərşi daşıması ilahi əmrin yerinə yetirilməsi deməkdir.

3. Ərş varlıq aləmindəki işlər üçün tədbir görülməsi mənası ilə yanaşı elm mənasında da işlənir – yəni Allahın elmi bütün varlıq aləminə hökmrandır. Allahın Göylərdə və Yerdə olan varlıqları əhatə edən elmi kürsü məfhumu ilə ifadə edilirsə, Onun ruhlar və mələklər aləmini əhatə edən elmi vüsəti ərş məfhumu ilə bəyan edilir. Allahın təbiət aləminə olan elmi kürsü, metafizik aləmə olan elmi isə ərş anlamı altında verilir.

Öncə işarə etdiyimiz hədisdə deyildiyi kimi, Ərşin əhatə dairəsi və mərtəbəsi daha ucadır, o, kürsünü əhatə edir. Ərşin belə bir məzmuna malik olması barədə bəhs edən təfsir alimləri aşağıdakı ayəyə əsaslanaraq belə bir məna çıxarmışlar.

Elm eyni zamanda tədbir görmək üçün lazım olan vasitələrdən ən önəmlisidir. Allah-təala yuxarıdakı ayədə Ərş üzərində hökmranlq tapmaqla tədbir məqamına malik olur. O, Öz tədbirini Göylərdə və Yer üzündə olan bütün məxluqa şamil edir.

4. Bəzi təfsir alimləri Ərşi varlıq aləminin toplusu – məcmusu adlandırmışlar və bütün varlıq aləmi isə həqiqətdə Allahın hakimiyyət və səltənəti altında yerləşir.

Əllamə Təbatəbai Ərşin başqa bir məzmununa işarə edərək belə yazır:

"Ərşin daha bir mənası haqqında bəhs etmişlər. Bu məna kürsü məfhumunun müqabilində işlənir. Kürsü adətən qısa ayaqlı taxtlara deyilir, bu isə maddi dünyanın məcazi anlamına işarədir. Ərş isə bunun müqabilində qeyri-maddi metafizik aləmin rəmzidir. Ərş mələklər və ruhlar dünyasına dəlalət edir" [46].

Böyük islam mütəfəkkiri və irfan alimi Mühyiddin İbn Ərəbi və onun "Füsusül-hikəm" əsərinin şərhçiləri ərşi iki qismə ayırmışlar:

A. Cismani-maddi ərş

B. Ruhani ərş.

Cismani ərş maddi dünyaya və buraya şamil edilən bütün varlıqlara aiddir. Ruhani ərş isə həmin ilkin ağıldır və bütün ruhani həqiqətləri əhatə edir.

İbn Ərəbi bu barədə belə söyləyir:

"Ərşin hər şeyə vüsəti və əhatəsi vardır. Rəhman Allah ərşi düzənləyərkən həqiqətən Öz rəhmətini bütün aləmlərə sirayət etdirdi. Bu ilkin ruh və əzəmətli fələkdir" [47]. Müəllif "Fütuhatül-məkkiyə" adlı əsərində də bu mövzunu işıqlandırmışdır.

Xarəzmi "Füsus" əsərinə yazdığı şərhdə İbn Ərəbinin fikrini belə izah edir:

"Allah-təala Quranda buyurur ki, Rəhman (Allah) Ərşi düzənlədi və ona hakim oldu. Rəhman ilahi adlardandır və Allah bu adla Ərşə hakim olur və onu Öz qüdrəti əhatəsinə alır. Ərş Allahın hökmranlığının məzhəridir və Pərvərdigar Ərşin vasitəsilə Öz feyzini varlıq aləminə sirayət etdirir. İlahi adlar Allahın substansiyası (zat) müqabilində işlənir və Tanrı feyzinin nuru adlardan qaynaqlanmır, çünki bu nur Haqqın substansiyasından gəlir və öncə ruhlar aləmini əhatə edir və sonra cismani varlıq aləmində təzahür edir.

Ərşin həqiqəti barədə belə söyləmək olar ki, bu sabit timsalların həqiqətindən ibarət olmaqla varlıq aləminə sirayət edir və onun vasitəsilə zahir olur. Haqqın Rəhman adı Allahın elmində və ruhlar aləmində ilkin ağıl olaraq aşkar olur, cismani aləmdə isə fələki-ətləs adı ilə təzahür edir. Bütün təzahür prosesi vahid vücudla bağlıdır və onun feyzindən doğur" [48].

İbn Ərəbi bu şərif ayədə işarə edilən su məfhumunu Rəhman nəfs kimi tanıyır. Bu isə külli həyula və ya əsl cövhər deməkdir. Həyula və cövhər varlıq aləminin ilkin kökü və əsası sayılır. Rəhman nəfs dedikdə ilkin bəsit maddə nəzərdə tutulur və ariflərin nəzərincə Haqqın vücudundan doğan feyz Rəhman nəfsdir və bu feyz ilahi ad və sifətlər vasitəsilə bütün mümkün varlıq aləminə hakim olur.

Ərş – mülk, həyula – sudur [49].

Mövzu ilə bağlı Molla Sədranın fikirləri ilə tanış olmaq yerinə düşər. O, Ərş barəsində hədis alimləri, təfsirçilər və ariflərin baxışlarını təhlil edərək ortaq bir nöqtə tapmağa cəhd etmişdir. Molla Sədra, ariflərin Ərş barəsindəki mülahizələrini belə ümumiləşdirir:

1. Qəlb

Bu anlam nəfsin yeddilik bölümündə orta bir yer tutur: təb (təbiət-fitrət), nəfs, qəlb, ruh, sirr, xəfi, əxfa.

2. Feyzi-əqdəs

3. Feyzi-müqəddəs

4. Külli əql

5. Məhdud cəhətli fələk.

Bu mənaya uyğun kürsü anlamı aşağıdakı məfhumlara aid edilə bilər:

1. Nəfs

2. Feyzi-müqəddəs

3. Vücudun mərtəbələri

4. Külli-nəfs

5. Yeddinci fələk.

Yuxarıdakı bölüm heç də ərş və kürsünün quruluş və düzənini əks etdirmir. Burada hər iki anlamın ariflər tərəfindən hansı adlar altında izah edilməsi göstərilir. Təbiidir ki, bir məfhumun bir neçə ad altında izah edilməsi müəyyən çətinlik və mürəkkəblik yaradır. Molla Sədra bunları sadaladıqdan sonra mövzuya aydınlıq gətirir.

Molla Sədraya görə ərş məfhumunun həqiqi mənası bəsit (geniş) ağıldır. Bəsit ağıl isə ilahi elm deməkdir. Allahın elmi bütün varlıq aləmini əhatə edir. Allahın geniş elmi ərş məfhumu ilə bəyan edilir. Hər kim ərşin həqiqi mənasını bilirsə, deməli, o, ilahi elmə malikdir [50].

Elm özü də ilahi qüdrətdir – yəni Allahın qüdrəti fiziki güc mənası ilə məhdudlaşa bilməz. Molla Sədra bu mövzuya işarə edərək yazır:

"Ərş elm deməkdir və elm qüdrət ilə ziddiyyət təşkil etmir. Bu anlam öz dərəcə və şəninə uyğun xüsusi məna kəsb edir: ilahi ərş ilk növbədə əqli gövhər olmaqla əqli varlıqların surətini (formasını) saxlayır və ona görə də elm adlanır. Ərş eyni zamanda Haqq ilə insanlar arasında vasitə olmaqla elmi surətləri Allah tərəfindən onların nəfslərinə ötürür və bu məqamda qələm adlanır. Ərş həmçinin nəfsi cövhər olmaqla fələk və Göyləri öz şövqü ilə hərəkətə gətirir və bu məqamda qüdrət adlanır. Ərş çoxsaylı elmləri öz lövhəsində əks etdirməklə lövh adlanır. Elm, qüdrət və həyat ərş vasitəsilə daşınır. İlahi elm sahibləri (rəbbani alimlər) öz elmlərini Haqdan alır və onlar elm daşıyıcıları hesab olunurlar" [51].

Beləliklə, öncə bəhs edilən məsələyə – yəni ərşin dörd mələk tərəfindən daşınmasına qayıdırıq. Molla Sədra bu dörd mələyi belə şərh edir: təb, nəfs, ağıl və ruh. Həqiqət bu dörd amilin batini anlamından ibarətdir və ərşi daşıyan mələklər eyni zamanda həqiqət daşıyıcılarıdır. Bunlar ülvi-əqli mələklər adlanır [52].

Molla Sədra başqa bir təfsirdə ərşi daşıyan səkkiz mələkdən bəhs edir: dörd mələk yuxarıda yerləşir ki, bunlar müqəddəs qəhrli nurlardan və ilahi surətlərdən ibarətdir. Bu isə ünsürlər sırasına daxil olan anlamdır. Dörd mələk isə surətə aid misallardan ibarətdir ki, bunların kölgəsi dörd ünsürün surəti hesab olunur.

Bununla yanaşı, o, mələkləri daha iki dəstəyə ayırır: elmi və əməli dəstə.

Dörd mələk əməli dəstəyə aid edilir və həmin mələklər Allahı öz felinə xas olan qüdrət və bağışlamaq sifətləri ilə sitayiş edir. Daha dörd mələk isə elmi dəstəyə aid edilir və bunlar da Allahı öz substantiv mahiyyətindən doğan elm və qələm sifəti ilə sitayiş edir. Elmi mələklər həmin qəhrli nurlardan ibarətdir, əməli mələklər isə tədbir görən (müdəbbir) nurlar adlanır [53].

Molla Sədra Hud surəsi, 7-ci ayədə işarə edilən "Ərşin su üzərində bərqərar olması" fikrini şərh edərək deyir ki, su dedikdə ilkin ünsür nəzərdə tutulur. Bu isə varlıq aləminin həyat və varlığının əsası və kökü və əqli surətlərin ilkin qaynağı sayılan ilkin başlanğıcdır. Bütün varlıq bu başlanğıcdan qaynaqlanır. Ariflər həmin xeyir qaynağını rəhmani nəfs adlandırırlar [54].

Quran ayələri və hədislər varlıq aləmi ilə bağlı daha iki həqiqətdən – lövh və qələmdən bəhs etmişdir. Öncə qələm barədəki iki ayəni diqqətdən keçirək.

Bir rəvayətdə isə belə deyilir:

"Allahın yaratdığı ilk xilqət qələm idi. Allah sonra ona belə buyurdu: "Yaz!" və qələm də keçmiş və gələcək hadisələrin hamısını qiyamətə qədər yazdı" [55].

Qələm barəsində belə deyilir ki, o, vücud mərtəbələrindən biri olmaqla bütün varlıq aləminin xülasəsini və yığcam şərhini özündə cəmləyib. Lövh isə vücudun elə bir mərtəbəsidir ki, varlıq aləmi burada geniş və müfəssəl şəkildə şərh olunur. Başqa sözlə desək, varlıq aləminin həqiqətləri qələmdə xülasə və yığcam halda, lövhdə isə geniş şəkildə əks olunur.

Vücudun iki mərtəbəsi arasındakı fərq yığcam və müfəssəl sifətləri ilə ayırd edilir. Lövhdə müfəssəl halda bəyan edilən varlıq aləmi haqqında məlumat qələm tərəfindən artırılır. Bunlar gerçəkliyin mücərrəd həqiqətləri olmaqla həyat və elm sifətlərinə malikdir və öz hüdud və mahiyyətindən asılı olmayaraq müəyyən bir şəkildə ərşlə bağlı olur. Bəzi rəvayətlərdə deyilir ki, qələm və lövh iki mələkdir. İbrahim Kərəki İmam Cəfər Sadiqdən (ə) belə rəvayət edir:

"İmam Sadiqdən (ə) lövh və qələm barəsində sorğu etdilər. O cavab verdi ki, bunlar iki mələkdir" [56].

Molla Sədra öz əsərlərində qələmi fəal ağıl adlandırmışdır. O, bir yerdə bu məsələni belə izah edir:

"Qələm əqli bir varlıq olmaqla Allah ilə Onun xilqəti arasında vasitədir. Bütün şeylərin surəti qələmdə ağıl halında mövcuddur. Bu da bəsit elmdir, öz genişliyi, şərəfi və üstünlüyü baxımından ilkin Haqdan aşağı dərəcədə dayanır. İlkin Haqq hər baxımdan həqiqi və bəsit (geniş) həqiqətdən ibarətdir. Lakin fəal ağılların sayı çoxdur [57].

Allah-təala bu sayaq qələmlərə işarə edərək belə buyurur:

Bütün varlıqların surəti və ideal timsalı Allahın xəzinəsində əks olunub və Allah yalnız müəyyən və lazımi miqdarda onları zahiri aləmdə aşkar edir.

Fəal ağılı ona görə qələm adlandırmışlar ki, onun işi həqiqətləri ürək dəftərində və ya lövhlərdə təsvir etmək və yazmaqdan ibarətdir. İnsan nəfsləri həmin ağıl vasitəsi ilə elmi həqiqətlərə və surətlərə yetişir və həmin ağılın köməyi ilə kamillik tapır. Onun substansiyası potensial haldan fəal əməli işə keçir, məcazi qələm vasitəsilə dəftər və lövhlərdə yazılır. Bu qələmin maddəsi (mürəkkəbi) yazı və kitab halında gerçəkləşir. Ancaq lövhə gəlincə, bu bir nəfsi cövhər və ruhi mələkdir ki, elmləri qələmdən, ilahi kəlamdan öyrənir" [58].

Daha sonra, Molla Sədra qələmi ilahi inayət və qəza təbiri ilə verir [59]. O bu barədə belə yazır:

"Qəza bütün varlıqların vücudundan ibarətdir. Külli həqiqət və əqli surət baxımından əqli aləmin ifadəçisidir. Qəza əqli aləmdə icmal və xülasə halında mövcuddur [60].