İnsan üçün qeyb və aşkar arasında fərq var. Yaradan Allah üçün isə qeyb və aşkar arasında fərq yoxdur.

İmam Sadiq (ə) "alimul-ğeybi vəş-şəhadəti” cümləsi haqqında buyurur: "Qeyb olmamış, şəhadət isə olmuş şeydir.”

1. Allah bütün kamilliklərə münasibətdə böyükdür, istənilən bir nöqsan və eybdən pakdır.

Ayə 10:

Zahirdə əvvəlki ayənin izahı və tamamlanmasından ibarət olan bu ayə Allahın elmini tanıtdıran ayələrdəndir. Bəli, Allah insanların kiçik və böyük, aşkar və gizli əməllərindən, hətta niyyətlərindən də xəbərdardır. Allahın belə bir elmə sahib olmasına iman ən üstün həya və təqva amili, ən böyük tərbiyə vasitəsi ola bilər. Çünki Allahın əhatəli elmi xeyir əməl sahiblərini təşviq edir, pis əməl sahibləri üçün xəbərdarlıq olur. Maraqlıdır ki, Allah bu ayədə gizli sözlərdən, məxfi işlərdən, gecə baş verənlərdən xəbərdar olmasını önə çəkir.

"Sarib” dedikdə axar su nəzərdə tutulur. Amma gündüz iş ardınca gedən insan da "sarib” adlandırılır.

1. Allahın elmi hər şeyi əhatə edir. (Bir şey haqqında çox, bir şey haqqında az bilmək bizə məxsus sifətdir.)

"Müəqqibat” sözündəki "ta” hərfi "əlamət” sözündə olduğu kimi mübaliğə üçündür. Ona görə də "yəhfəzunəhu” kişi cinsində işlədilmişdir. "Müəqqibat” dedikdə insanın təqibi yox, mələklərin gecə-gündüz ardıcıl gəlişi nəzərdə tutulur.

"Əmrillah” dedikdə Allahın qəhr və əzabı nəzərdə tutulmamışdır. Mələklərin insanı Allahın cəzasından qoruması mənasız bir işdir. "Əmrillah” dedikdə Allahın məxluqu olan təbiət hadisələri nəzərdə tutulur. Əlbəttə ki, bu hadisələr də Allahın istək və iradəsindən asılıdır.

Ayə və rəvayətlərdə bir çox mələklər yada salınır. Onlar arasında insanın canını qoruyan, işləri qeydə alan, insanı Allahın iradəsi ilə qətiləşməmiş təhlükələrdən qoruyan mələklər var. Rəvayətlərdən məlum olur ki, Allahın qəti iradəsi yetişdikdə hifz edən mələklər öz işini dayandırıb insanı Allahın qəti əcəlinin ixtiyarına verir. Demək, Allahın əmr və göstərişi iki növdür: qəti və qeyri-qəti. Mələklər insanı yalnız qeyri-qəti hadisələrdən qoruyur. Əlbəttə ki, bu sayaq mühafizə insanın ixtiyarını əlindən almır. İnsanların və ümmətlərin taleyi onların öz əlindədir.

Mələklər insanın həm canını, həm də əməl və rəftarını hifz edir. Onlar insanın iman və düşüncəsini şeytanın vəsvəsələrindən qoruyur. "Yəhfəzunəhu” həm ruha, həm də cismə aiddir.

İmam Səccad (ə) bu ayəyə işarə ilə buyurur: "Neməti dəyişən günahlar bunlardır: xalqa zülm, Allaha naşükürlük, insanın adət etdiyi xeyir işlərin boşlanması.”

Bu ayə ayrı-ayrı insanlara yox, bəşər cəmiyyətinə aiddir. Yəni saleh cəmiyyət Allahın bərəkətinə çatır, azğın cəmiyyət Allahın qəhr-qəzəbinə düçar olur. Amma bu qayda saleh fərd və qeyri saleh fərdə münasibətdə ödənmir. Saleh bir insan imtahan olaraq çətinliyə düşə bilər və ya qeyri saleh insan möhlət alaraq azad buraxıla bilər.

1. Allah insanı özbaşına buraxmır.

2. İlahi mələklərdən bir dəstəsi insanların mühafizidir.

3. Allah insanı bilərəkdən özü üçün vücuda gətirdiyi hadisələrdən yox, gözlənilməz hadisələrdən hifz edir.

4. Növbənöv təhlükələr və hadisələr insanı əhatə etmişdir.

5. Allah əta etdiyi neməti geri almır, xalq özü nemətə qarşı naşükürlüklə onu əldən verir.

6. Şans, bəxt, fal və nücum sorağınca getməyin, sizin taleyiniz Allahın əlindədir.

7. Nə qədər ki, insan nemətə qarşı küfr etməyib, Allah onu qoruyur. Yalnız nemətə qarşı küfrdən sonra insan ilahi lütfdən məhrum qalır, özbaşına buraxılır.

8. Zahiri nemətlərdən faydalanma nəfsani kamilliklər və batini hallardan asılıdır.

9. Allahın istəyi bütün istəklərin fövqündədir.

Ayə 12:

Şimşək və göy gurultusu bir tərəfdən qəfil yağıntı, sel, xarabalıq, yanğın törətməklə insanları qorxuya salır, digər bir tərəfdən yağış vasitəsi ilə bitki aləmini suvarır, havanı təravətləndirmək və paklıq yaratmaqla onları sevindirir.

1. Zahirdə şimşək, göy gurultusu və yağışın təbii amilləri olsa da, bütün amillərin qaynağı Allah-təaladır.

2. Fizika və kimya qanunlarının kəşfi bizim Allaha imanımızı zəiflətməməlidir. Çünki təbiət və onun qanunları Allahın məxluqudur.

Ayə 13:

Quran baxımından bütün varlıq aləmi Allaha tərif söyləməkdədir. Bu təsbih (tərif) həm də elm, şüur və seçim əsasındadır. Maraqlı burasıdır ki, Quran bu məsələləri düşüncələri cəlb edəcək və inamsızlıqlara xətt çəkəcək bir tərzdə bəyan edir. O cümlədən:

1. "Səbbih” və "yusəbbih” kimi həmin mənanı aşkar təsdiqləyən sözlər;

2. Çoxsaylı surələrdə bu məsələnin təkrarı;

3. Surənin əvvəlində, «Bismillah»dan dərhal sonra mövcudların təsbihi məsələsinin bəyanı;

4. Bütün varlığın qünut və xüzusu ; ulduzların və otların səcdəsi ; göy və yerin itaəti ; namaz və təsbihdə mövcudların agahlığı.

5. İnsana xitab olunur ki, o, mövcudların təsbihini dərk etmir.

"Mihal” "hiylə” sözündən olub istənilən növ gizli çarə axtarmaq mənasını bildirir. Çarə tapmaq üçün elm və qüdrətə ehtiyac var. Bu səbəbdən də təfsirçilər "şədidul-mihal” ifadəsini "şədidul-quvvə və əzab” kimi mənalandırmışlar.

Quranın bəzi ayələrində Allahın təsbihi və həmdi yanaşı zikr olunur. Rüku və səcdənin zikrində də bu sözlər yanaşı işlədilir.

Sünnə əhlindən nəql olunmuş çoxsaylı rəvayətlərdə bildirilir ki, İslam Peyğəmbəri (s) göy gurultusu eşitdiyi vaxt sözünü saxlayar, dua edərmiş. Həzrət başqalarını da belə rəftar etməyə çağırmışdır.

Bəzən şimşək ilahi cəza olur və Səmud qövmü kimi günahkar qövmlərə nazil edilir.

1. Göy gurultusu da mələk kimidir. O da agahlıqla, şüurla təsbih deyir. Bu səbəbdən də "rəd” (göy gurultusu) və "mələk” sözləri yanaşı zikr olunmuşdur.

2. Mələklərin təsbihi allahpərəstlik və Allah qorxusuna əsaslanır.

3. Şimşək və şimşək vurması təsadüfi bir iş deyil. Bu hadisə Allahın istəyi ilə, Onun qanunları əsasında baş verir.

4. İnadkar insan üçün şimşək kimi təhlükəli şey yoxdur.

5. Allaha qarşı hiylə və höcət fikrinə düşməyin. Onunla qarşı-qarşıya dayanmaq mümkünsüzdür.

6. Bəzən tədbir və hiylə müsbət yönümə malik olur. Bəzi insanlara qarşı ən ciddi tədbirlər görülməli və proqramlar hazırlanmalıdır.

Allaha pərəstişə dəvət, yalnız Onu həlledici bilmək və Ondan başqalarına bağlanmamaq Quranda dəfələrlə xatırladılmışdır. Məsələn: "Əgər insan yalnız Məndən istəsə, Mən hökmən ona cavab verərəm” ; "Əgər başqalarının sorağına getsə, istədiyini onlardan diləsə, bilsin ki, onlar eşitmirlər və əgər eşitsələr də, cavab verməzlər.”

Məhdud imkanlı insan hadisələrlə dolu həyatında etibarlı bir sığınacağa ehtiyaclıdır. Peyğəmbərlər insana həqiqi sığınacağı tanıtdırırlar. Amma başqalarının (azğın qüvvələrin) yardımları ya alçaltma, ya istismar, ya da təbliğat və mövqenin qorunması məqsədini daşıyır. Əslində onların saya salmadığı yalnız insandır.

İnsan fitrətən haqqa təşnədir və həqiqət istəyindədir. Amma həqiqətə aparan yolu itirir. Allaha iman, eşq, Onunla ünsiyyət, Ona dua və istəkdən savay heç bir şey gözü doymayan insanı sirab etmir. Çünki Allahdan qeyrisi ("dunillah”) yalnız ilğımdır və Allahdan qeyrisindən istəmək hədərdir.

1. Allahdan qeyrisinin sorağınca getməyin, Ondan qeyrilərinin əlindən heç nə gəlmir.

2. İnsanların şirk qaynağı onların batil təsəvvür və təxəyyülüdür.

3. Allahı ixlasla, səmimi çağıran insan əliboş qaytarılmır. İnsanı əliboş qoyan onun Allahdan qeyrilərinə üz tutmasıdır.

Ayə 15:

Şüurlu mövcuda münasibətdə "mən” (hər kəs), şüursuz varlığa münasibətdə "ma” (hər şey) sözləri işlədilir. Amma bu ayəyə oxşar başqa ayələrdə "ma” sözü işlədilmişdir. Belə bir nəticə əldə olunur ki, bu ayədə də məqsəd bütün mövcudların səcdəsidir. Aydın məsələdir ki, kölgənin ağlı yoxdur.

Kölgələrin səcdəsi dedikdə kölgənin yerə düşməsi nəzərdə tutula bilər.

"Usul” sözünün cəm forması olan "asal” (o da "əsl” kökündən olan "əsil” sözünün cəmidir) sözü günün sonu mənasını bildirir.

1. Varlıq aləmi Allaha itaət edib səcdəyə qatılırsa, nə üçün biz belə etməyək?

2. Səcdə Allaha məxsusdur.

3. Möminlər həvəslə səcdəyə düşürsə, başqaları ehtiyac səbəbindən təvazö göstərməyə məcbur olurlar.

4. Bir mövcud Allah yolunu tutduqda onun əsərləri də bu yola yönəlir.

5. Mövcudların səcdəsi daimidir.

Ayə 16:

Məsələnin sual-cavab şəklində bəyanı təbliğ, tərbiyə və təlim üsullarından biridir. Quran bu üsula çox diqqət yetirmişdir.

Rəvayətdə deyilir: Allaha qarşı şirk qara daş üzərində qaranlıq gecədə qara qarışqanın hərəkəti kimi məxfidir. "Bu iş Allahın və filankəsin hesabına başa gəlib” demək həmin şirkin nümunələrindəndir.

1. Müşriklər ifrat təəssüb səbəbindən ən aydın dəlillərə də cavab vermirlər. Bu səbəbdən də peyğəmbər özü öz sualını cavablandırmalıdır.

2. Kafirlər Allahın yalnız xaliqliyini qəbul edirlər. Allahdan qeyrilərini isə müdəbbir (idarə edən) sayırlar.

3. Özünə bir xeyir verə bilməyən və özündən bir zərəri uzaqlaşdırmaqda aciz olan insana istənilən bir adla Allah əvəzində itaət edilməməlidir.

4. Haqqı gördüyü halda qəbul etməyən kəsin bəsirət gözü kordur, ətraf fəzası zülmətdir.

5. Allahdan qeyri kimsə bir şey yaratmayıb ki, yaranmışlara münasibətdə səhvə yol verək.

Ayə 17:

Bu ayədə batili tanıtdırmaq üçün iki misal çəkilir: suyun üzərindəki köpük, dəmir əridilərkən onun üzərində yaranan köpük.

Batil köpük kimidir. Çünki müvəqqətidir, haqq sayəsində üzə çıxır, haqqın üzünü örtür, görüntüsü var, dəyəri yox, nə susuzu sirab edir, nə də onda bitki cücərir, vəziyyət aramlaşdıqda məhv olur, üzdə səs-küylüdür, içi isə boş və dəyərsizdir. Digər ayələrdə də bu məsələyə işarə olunmuşdur: "Batili haqla döyəcləyək” ; "Allah batili məhv edər” ; "Batil dünya və axirətdə puçdur” ; "Haqq gəldi, batil getdi” .

Misal vasitəsi ilə əqli məsələlər hiss olunur, məqsədə çatma yolu ilə qısalır, məsələ ümumiləşir, inadkarlar, yerində oturur. Bu səbəbdən də Quran misal üslubundan istifadə etmişdir.

1. Allahın feyzi tükənməzdir və hər kəs öz istedadı həddində bəhrələnir.

2. Zəruri və rifah üçün vasitələrin düzəldilməsi istiqamətində səy bəyənilmişdir.

3. Hadisələr sobasında qatqılar üzə çıxır, haqq batildən seçilir.

4. Batilin mövcudluğu üçün xüsusi məkan və zəminə ehtiyac yoxdur (köpük həm selin, həm də əridilmiş filizin üzərində zahir olur).

5. Batilin mənbəsi haqq və həqiqətin bulaşdığı qatqılardır.

6. Haqq və batil birlikdədir, amma sonda batil puç olub gedir.

7. Xalqın faydası haqdadır.

8. Haqq müvəqqəti deyil.

9. Xalq üçün faydalı olan sərvət, bilik, dost və hakimiyyət davamlıdır.

10. Allah tərəfindən nazil olan hər şey yağış kimi xalis və haqdır. Amma həqiqətə maddiyyat qatıldıqda bulaşıqlıq yaranır, köpük və batilin üzə çıxması üçün zəmin hazırlanır.

Qurandan məlum olur ki, qiyamətdə insanlar üçün bir neçə növ hesab var:

1. Bir dəstənin hesabı yüngüldür.

2. Bir dəstə insanla dəqiq hesab aparılar.

3. Bəziləri sorğu-sualsız cəhənnəmə gedər və onların mühakiməyə, mizana ehtiyacları yoxdur.

4. Bir dəstə isə sorğu-sualsız behiştə gedər.

Çoxsaylı rəvayət və hədislərdən məlum olur ki, xalqla güzəştlə dolananların hesabı yüngül, xalqla çətin dolananların hesabı ağır olur. Müşriklər cəhənnəmə, səbir əhli behiştə hesabsız daxil olar. (Müəllifin "Məad” kitabında müxtəlif sorğu növləri araşdırılmışdır.)

Quranda istəyin qəbul olması məsələsi qarşılıqlıdır. Yəni istəyinin Allah tərəfindən qəbul olunmasını gözləyən kəs Allahın dəvətini qəbul etməlidir. Allah, Onun rəsulu sizi həyatverici məktəbə doğru çağırdıqda müsbət cavab verin ki, Allah da sizin dualarınızı qəbul etsin.

Dəvət mövzusu müxtəlif baxımlardan diqqəti cəlb edir:

1. Haqqa dəvət edənlər:

a) Peyğəmbərlər;

b) Möminlər;

v) Cinlər.

Batilə dəvət edənlər:

a) Küfr başçıları;

b) Şeytan;

v) Müşriklər.

2. Dəvət mövzusu: Həyat, doğru yol, bağışlama, behişt, qurtuluş.

3. Müxaliflərin rəftarları:

a) Böhtan, sahirlik, şairlik, kahinlik, divanəlik, yalançılıq, hakimiyyət istəyi;

b) Hədə;

v) Təhqir;

q) Şəkk;

d) Fitnə və savaş.

4. Dəvətin qəbul olunmamasının səbəbləri: təqlid, təəssüb, təkəbbür, nəfs istəkləri.

5. Qəbulun mükafatı: mükafat, həyat, gözəllik.

1. Ən üstün şeylər möminlərin intizarındadır.

2. Qiyamət günü çatdığı vaxt cərimə və fidyəyə yer qalmır.

3. Allahın dəvəti meyl və rəğbətlə qəbul olunmalıdır.