Çoxsaylı ayələrdə mövcudların yaranışında ölçü məsələsinə işarə olunmuşdur.

"Şura” surəsinin 27-ci ayəsində oxuyuruq ki, əgər Allah bəndələrinin ruzisini hədsiz artırsa, onlar təcavüzə əl atarlar. Bu səbəbdən də Allah məsləhət bildiyi qədər hər kəsə əta edir. Hazırkı ayədə də həmin nöqtəyə işarə olunur.

Xəzinə dedikdə güc çatan səbəblər, ünsürlər və imkanlar nəzərdə tutula bilər. Allah hər bir mövcudun ixtiyarında belə bir qüvvə qərar vermişdir.

"İn min şəyin illa indəna xəzainuhu”, yəni "xəzinəsi Bizdə olmayan şey yoxdur” cümləsi bütün yaranmışlara aiddir. Məsələn, görmə, eşitmə gücü də Allahın yanındadır. Görmə və eşitmə xəzinəsindən müəyyən miqdarda bizə əta olunur. Məsələn, Allah istəsə, bizə elə bir eşitmə qüvvəsi verər ki, yer kürəsinin əks tərəfindəki qarışqanın ayaq səsini eşidərik. Müasir nəbatat elmində kəşf olunub ki, hər bir bitkinin xüsusi çəkisi var. Bu xüsusi çəki artıb-azaldıqda həmin bitki yaşaya bilmir.

Nazilolma bəzən yağışın nazil olması kimi yuxarı məkandan, bəzən də dəmirin nazil olması kimi yuxarı məqamdan baş tutur. Bu ayədə oxuyuruq ki, nemətlərin ölçü və hesabı var, onların hər birinin miqdarı məlumdur. Digər ayə və rəvayətlərdə isə bu bildirişin amilləri bəyan olunur. İnsanların səyi ruzi təyinində təsirli ola bilər. Yaxşı əxlaq, ali təhsil, genişqəlblilik, xoşniyyət, canıyananlıq, salehlərin duası məlum miqdara təsir göstərə bilər.

1. Varlığın Allahın ixtiyarında olan mənbəsi var. Bu mənbənin yalnız bir hissəsi əlimizə çatır və biz həmin hissədən xəbər tuturuq.

2. Varlıqda ölçüsüz yaradılmış bir şey yoxdur.

3. Allahın xəzinələri çoxdur və Onun rəhməti tədricən nazil olur. ("Tənzil” dedikdə tədrici nüzul nəzərdə tutulur.)

4. İlahi xəzinələr daimidir. Çünki Allah yanında olan şey dəyişməzdir.

5. Allahdan qeyrisinə üz tutmayaq. Çünki istədiyimiz hər bir şeyin mənbəyi Allahın yanındadır.

6. Bir şeyin olması ondan istifadə üçün bəs etmir. Məsrəfdə hikmət, tutum və onlarla başqa şərt nəzərə alınmalıdır.

7. Varlığın bəşər tərəfindən kəşf olunmamış mənbələri mövcuddur.

Ayə 22:

"Ləvaqih” sözü buludların bara gətirilməsi mənasını bildirir. Müsbət və mənfi yüklü buludların birləşməsi yolu ilə buludlar, toxumların ötürülməsi yolu ilə bitkilər bara gəlir.

"Zariyat” surəsinin 41-ci ayəsində oxuyuruq ki, bulud bəzən bəhrəli, bəzən bəhrəsiz olur. "Nur” surəsinin 43-cü ayəsində bildirilir: "Görmürsənmi, Allah pərakəndə buludları sövq edir, sonra bir-birinə birləşdirir, sonra yenidən parçalayır. Görmürsənmi, onların arasından yağış gəlir?”

İnsan suyu nə buludlarda saxlaya bilər, nə də yağış yağdıqdan sonra hövzələrdəki buxarlanmanın qarşısını alar.

Bildirişlər

1. Varlıq aləmini idarə edən Odur.

2. İnsan ən zəruri ehtiyaclarını toplayıb saxlamaqda acizdir.

3. Su neməti sirab olmaq nemətindən fərqlidir.

(İnsanın su içdikdən sonra susuzluğunun yatması sudan əlavə bir nemətdir. Bəzən insan su içsə də, onun susuzluğu yatmır.)

Ayə 23:

Ayə 24:

Ayə 25:

Təfsirçilər "mustəqdimin” və "mustəxirin” təbirləri ilə bağlı nümunələr zikr etmişlər. O cümlədən: dünyadan gedənlər və həyatda qalanlar, cəbhə aşiqləri və müxaliflər, camaat namazında birinci cərgədə dayananlar və sonuncu cərgədə dayananlar.

Bəziləri camaat namazında birinci cərgədə dayanmağa yubanmamaq üçün evlərini satışa qoyur, məscidin yaxınlığında ev almaq istəyirdilər. Ayədə buyurulur ki, Biz belə fərdləri tanıyırıq.

1. Ölüm və həyat yalnız Onun əlindədir. Hamı köçüb gedəsidir. Yaxşı olar, öz əməlimizlə həqiqi varis üçün yaxşı bir irs qoyaq.

2. Zamanın ilahi elmə təsiri yoxdur. Onun elmi keçmişi, indini və gələcəyi əhatə edir.

3. Qiyamətin bərpası, mükafat və cəza verilməsi Allahın rübubiyyət şənindəndir.

4. Qiyamət üçün dəlil Allahın hikmətidir. (Əgər zərrələr torpağa, torpaq qidaya, qida nütfəyə, nütfə insana çevrilirsə və ölümü dadmaqla insan yenidən torpaq olursa, bu hərəkət hikmətsiz ola bilməz.)

5. Qiyamətdə keçmişdəkilər və indikilər birlikdə məhşurlar olar. Allah hamının əməlindən, hər bir fərdin niyyətindən tam xəbərdardır.

Ayə 26:

Ayə 27:

Quru, bişməmiş gil "səlsal” adlanır. Belə bir gili üfürdükdə ondan fit səsi gəlir. «Həmə» dedikdə qara gil, "məsnun” dedikdə dəyişmiş mənaları anlaşılır. İnsan orqanizminə zəhər kimi təsir göstərən isti külək "səmum” adlanır.

Bu ayə ya ilk insanın, yəni həzrət Adəmin yaranışına işarədir , ya da insanın torpaqdan keçən təkamül yolunu göstərir. "Kəhf” surəsinin 37-ci ayəsində oxuyuruq ki, insan torpaq, nütfə, insan mərhələlərini keçmişdir.

Quran leksikonunda cin Allah tərəfindən xitab olunan vəzifəli bir mövcuddur. Bu mövcud Quranı anlayır. "Cin” surəsinin ilk ayəsində oxuyuruq: "Cinlərdən bir qrupu Quranı dinlədilər.” Cinlərin də insan kimi şəhvəti var. Quranda bakirə behişt qadınları haqqında danışılarkən buyurulur ki, onlara nə insan, nə də cin toxunub. Bu ayəyə əsasən, cin insandan əvvəl xəlq olunub. Çünki İblis cin tayfasındandır. O da sair kafirlər kimi cəhənnəmə gedər.

Ayə 28:

"Bəşər” sözünün lüğətdəki mənası dərinin zahiridir. Canlılar arasında yalnız insanın dərisi görünür. Digər canlıların dərisi tüklə örtülüdür.

1. Mələklər insandan öncə yaradılıb. (Çünki Allah insanı yaratmamışdan öncə bu barədə mələklərlə danışırdı.)

2. İnsan torpaqdan, maddiyyatdan xəlq olunub. Bu səbəbdən də maddiyyata meyillidir.

Ayə 29:

Ayə 30:

Ayə 31:

Allahın ruhunun insana üfürülməsi onun cana gəlib nəfəs alması deyil. Çünki heyvanlar da nəfəs alır. Əslində məqsəd insana yaradıcılıq, iradə, elm kimi sifətlərin əta olunmasıdır. Ruh şərafətlilik baxımından Allaha aid edilir. Məsələn, "Beytullah” dedikdə "Allahın evi” nəzərdə tutulur. Əslində isə Allah evə ehtiyacsızdır və belə bir ad evi şərafətləndirmək xatirinə verilir.

Mələklərin Adəmə səcdəsi rəsmiyyət xatirinə yox, insan nəsli qarşısında təvazö xatirinə idi. Yəni mələklər də bəşəriyyətin xidmətindədir.

1. İnsan kamil və biçimli yaradılmışdır.

2. İnsana Allahın ruhu üfürüldüyündən mələklər ona səcdəyə çağırıldılar.

İnsanlığa şərəf ruhudur Onun,

Düşünmə payı var bəzəkli donun.

3. İnsan ikiyönümlü mövcuddur: maddi yönüm və mənəvi yönüm. Onun üçün hər iki yönümdən kamillik var.

4. İnsan Allahın bəzi sifətlərinin təcəlla məhəllidir.

5. Mənəviyyatın maddi bədənə, miniyə ehtiyacı var.

6. Səcdə edənlərlə bir cərgədə dayanmaq istəməyənlərdə İblis ruhu var.

7. Səcdə və rüku dəyər olsa da, başqa namaz qılanlarla birlikdə yerinə yetirilən rüku və səcdə daha kamil dəyərə malikdir.

Ayə 32:

Ayə 33:

Ayə 34, 35:

1. Mühakimə apararkən təkcə öz elminizə istinad etməyin. Günahkarı danışdırın, sual-cavabla onun günahının kökünü, günahkarın ruhiyyəsini aydınlaşdırın. Günahkar öz günahını etiraf etməlidir.

2. Əgər bir insanda təkəbbür ruhiyyəsi yaransa, mühit və digər amillər onun hidayətinə kömək etməz. (İblis mələklər arasında idi və ilahi bir fəzada qərar tutmuşdu. Amma inadkarlıq və təkəbbür səbəbindən rədd olundu.)

3. İrqi ayrıseçkilik İblisə aid düşüncədir.

4. Səcdə etməməkdən də pisi ilahi əmr qarşısında qürur və təkəbbürdür.

5. Günahdan da pisi günaha don geyindirməkdir. (Şeytan öz günahına don geyindirir.)

6. Qürur və təkəbbür qədəm qoyan yerdə ilahi nur və ruhdan əsər qalmaz. Şeytan insanın torpaq heykəlini görmüşdü. Halbuki Allah ilahi ruhu səbəbindən insana səcdə əmri vermişdi.

7. Allahın göstərişləri məcburiyyətə səbəb ola bilməz.

8. Təkəbbür nəinki insanı ucaltmır, əksinə, təkəbbürlü insan alçalır. Təkəbbür səbəbindən insanın öncəki ibadətləri puça çıxır.

9. Allahın aydın əmr və göstərişləri qarşısında araşdırma aparmaq və mövqe bildirmək caiz deyil. "Onun önündə səcdəyə düşün” əmri qarşısında "Onu quru, qara və qoxumuş gildən yaratmısan” etirazı yersizdir.

10. Bir anlıq itaətsizlik və təkəbbür əbədi ixraca səbəb oldu.

11. Təkəbbürlü insan daim Allahın lənətinə düçardır.

Ayə 36, 37:

Ayə 38:

Şeytan qiyamət gününədək lənətləndiyini anladıqda həmin günədək möhlət istədi. Amma nə üçün möhlət istədiyini bildirmədi. Möhlət vermək Allahın sünnəsi, qanunu olduğundan şeytan da möhlət aldı. Amma istədiyi kimi qiyamət gününədək yox, Allaha məlum olan bir günədək! Bəzi təfsirçilərin nəzərincə, şeytan bəşər və vəzifə olan günədək möhlət aldı.

1. Günahkarlara möhlət vermək Allahın qanunudur.

2. Məsləhət olduqda günahkarların da istəyi qəbul olur. Şeytanın möhlət istəyinə müsbət cavab verildi.

Ayə 39:

Ayə 40:

Allah kimsəni azdırmır. Yalnız öz istəyi ilə azğınlıq yolunu seçənlər özbaşına buraxılır. Allahın insanı özbaşına buraxması ən böyük cəzadır. İblis öz istək və iradəsi ilə təkəbbür və inadkarlıq göstərdiyindən Allah onu özbaşına buraxdı. "Əğvəytəni” sözü həmin mənanı bildirir. Yəni inadkarlığıma görə məni lütfündən məhrum etdiyin üçün əlimdən gələni edəcəyəm.

İblis bilirdi ki, insanlardan bir dəstəsi Allahın seçilmişləri olacaq. Yəni İblis nübüvvət və imaməti də qəbul etmişdi. "Rəbbi bima əğvəytəni” (Pərvərdigara, məni azdırdığın üçün) təbirindən aydın olur ki, şeytan Allahı qəbul edirdi. Onun qiyamət gününədək möhlət istəməsi məada da inandığını bildirir. Onun eybi təkəbbürlü olması, təslimçilik ruhiyyəsindən məhrumluğu idi. Demək, elm və iman təklikdə bəs etmir. Allahın lütfünə layiq olmaq üçün əməl, təslimçilik və bəndəlik lazımdır.

1. İblis və iblissifətlər öz eyblərini Allahın ayağına yazırlar

2. Şeytanın azdırma üsulu çirkinliyi gözəl göstərməkdir.

3. Pak və ixlaslı insanlar şeytanın tələsindən amandadırlar. (Əlbəttə ki, insanın ixlasla yanaşı Allahın lütfünə də ehtiyacı var. Çünki "müxləs” dedikdə Allahın seçilmişi nəzərdə tutulur.)

Ayə 41:

Ayə 42:

Ötən ayədə İblis dedi ki, mən ixlaslı insanlardan savay hamını azdıraram. Allah bu ayədə buyurur ki, xalis bəndələrimə hakim olmamağın Mənim doğru yolum, sünnəmdir. Yəni Allah onları qorumağa Özü zamin dayanmışdır və bu, Onun qanunudur. Şeytan ixlaslılardan kənarda dayanmayıb, sadəcə, onlara bata bilmir.

Sual: Əgər İblis seçilmiş insanlara yol tapa bilmirsə, nə üçün Adəm onun vəsvəsəsi ilə qadağan olunmuş meyvədən yedi?

Cavab: İblisin seçilmiş insanlarda tamahı var və onlara vəsvəsə edir. Amma seçilmiş insanlara yaxşı işi unutdura bilsə də, onları azğınlığa sürükləməkdə acizdir. (Adəmin qadağan olunmuş meyvədən yeməsi "tərki-ovla”, yəni yaxşı bir işdən çəkinmək idi.)

1. Allahın təslim olmuş bəndələri üzərində Şeytanın hökmü yoxdur.

2. İnsan öz istəyi ilə İblisin ardınca gedir.

3. Əgər ibadət və təqva vasitəsi ilə Allahın bəndələri zümrəsinə qatılsaq sığortalanmış olarıq.

4. Şeytanın işi hakimlik yox, vəsvəsədir. (Qiyamətdə İblis xalqın etirazına cavab olaraq deyər ki, mənim sizim üzərinizdə hakimiyyətim olmayıb, yalnız sizi dəvət etmişəm.)

Ayə 43:

Ayə 44:

Cəhənnəmin yeddi qapısı bu qapıların çoxluğuna işarə oluna bilər. İnsanın cəhənnəmə düşməsinin bir çox səbəbləri var. "Loğman” surəsinin 27-ci ayəsində buyurulur: "Əgər ağaclar qələm, yeddi dərya mürəkkəb olsa, Allahın sözlərini yaza bilməzlər.” Bu ayə Allahın məxluqlarının çoxluğuna işarədir.

1. Həm behişt, həm də cəhənnəmin öz yolları var.

("Nəhcül-bəlağə”də oxuyuruq ki, mücahidlər üçün behiştin xüsusi qapısı var.)

2. Cəhənnəmin də behişt kimi təbəqələri və mərtəbələri var. Hər bir insan öz günahına uyğun cəzalandırılar.

Ayə 45, 46:

Ayə 47:

Ayə 48:

"Ğill” dedikdə məxfi surətdə olan nüfuz nəzərdə tutulur. Demək, pis sifət insanda məxfi şəkildə kök atır. "Sərir” sözü taxt mənasını bildirir. Bu söz "sürur”, "şadlıq” sözündəndir. Məlum olur ki, taxta söykənmək şadlıq səbəbindəndir.

Bu ayələrdə behişt əhli üçün 8 mükafat qeyd olunur: Bağlar, çeşmələr, salamatlıq, əmin-amanlıq, kin-küdurətin aradan götürülməsi, qardaşlıq, üzbəüz taxtlar, istənilən bir əziyyət və cadudan uzaqlıq.

Əvvəlki ayədə oxuduq ki, Allahın seçilmişlərindən savay bütün xalq şeytan vəsvəsələrinin hücumuna məruz qalır. Bu ayədə buyurulur ki, əgər insan təqva mərhələsinə qədəm qoyub müxlis, (ixlaslı, xalis) mərhələsinə çatmasa, yenə bir sıra ilahi nemətlərə yetişər.

Mühüm məsələ bütün nemətlərin bir yerdə toplanmasıdır. Dünyada bağ olan yerdə çeşmə, çeşmə olan yerdə bağ olmur. Bəzən həm çeşmə, həm də bağ olan yerdə salamatlıq və ya əmin-amanlıq olmur. Bəzən də səmimiyyətdən savay bütün nemətlər bir yerə toplanır. Belə də olur ki, bütün nemətlərlə yanaşı bir sıra çətinliklərlə rastlaşırıq. Qiyamətdə isə belə deyil. Qiyamətdə maddi, mənəvi, ictimai, psixoloji baxımdan bütün nemətlər əbədi olaraq bir yerə toplanmışdır.

1. Müjdə ilə yanaşı xəbərdarlıq edilməsi tərbiyədə zəruri prinsiplərdəndir.

2. Bir neçə günlük dünyada günahdan uzaqlıq əbədi xoşbəxtliklə nəticələnir.

3. Behişt nemətləri çeşidli və çoxsaylıdır.

4. Behişt nemətlərində nöqsan yoxdur. Çeşməli bağ, əmin-amanlıqla birlikdə salamatlıq, səmimi qardaşlıq, davamlı rahatlıq behişt səciyyələrindəndir.

5. Behişt nemətləri əhatəlidir. Bu nemətlər həm bağ və çeşmə kimi maddi, həm də əmin-amanlıq və səmimiyyət kimi mənəvidir. Ən əsası isə bu nemətlərdə Allahın razılığı, təbriki və salamı var.

6. Kin-küdurət qardaşlıqla bir araya sığmır. Öncə kin aradan götürülməli, sonra qardaşlıq gerçəkləşməlidir

7. Küskünlük və narazılıq, dözümsüzlük bir tərəfin haqq, o biri tərəfin batil olmasını göstərmir. (Bəzən hər ikisi behişt əhli olan və eyni bir müqəddəs hədəfə doğru hərəkət edən iki şəxs məsələyə müxtəlif prizmalardan yanaşır. Onlardan biri o birinin işini batil sayır, qarşı tərəfə dözümsüzlük göstərir. Qiyamətdə Allahın iradəsi ilə bu sayaq kin-küdurətlər aradan qaldırılar.)

8. Kin-küdurəti aradan qaldırmaq üçün Allahdan yardım almaq lazımdır.

9. Pis sifət buxov və zəncir kimi insanı əsir edir.

10. Behişt əhli üçün müxtəlif dərəcələrdən olmaq problem yaratmır.

Ayə 49:

Quran bu ayələrdə xalqı 4 qismə bölür: İblisin hakim ola bilmədiyi ixlaslılar (peyğəmbər və övliyalar); Behişt əhli olan müttəqilər (təqvalılar); peyğəmbərlər tərəfindən əfv olunduğu bildirilən tövbə etmiş günahkarlar; dərdli əzabla qorxudulmuş qatı günahkarlar.

1. İlahi rəhmət ən böyük və ən üstün bildirişdir. ("Nəbə” dedikdə mühüm xəbər nəzərdə tutulur.)

2. Günahkarlar da Allahın bəndələridirlər.

3. Allahın lütfünə münasibətdə şəkk-şübhəyə yol verməyin.

4. Allahın bağışlaması lütfü və mehribanlıqla müşayiət olunur. O təkcə bağışlamır, həm də lütf edir.

5. Allahın bəxşiş və lütf dərin və ardıcıldır. ("Ğəfur” və "Rəhim” adları dərinlik və təkrar nişanəsidir.)

6. Allahın lütf və rəhməti Onun qəzəbindən öndə gəlir.

7. Allahın rəhmətinə görə qürrələnməyək. Çünki Onun əzabı da dərdlidir.