"Ali-İmran” surəsi 200 ayədən ibarətdir. Surənin ayələrində xüsusi bir nizam və uyğunluq var. Surə Mədinədə nazil olmuşdur. Surənin nüzulu İslama dəvət nidasının dünyaya ucaldığı və bu nidanın düşmənləri oyadıb onların qulaqlarını cingildətdiyi bir dövrə təsadüf edir.

"Əl-Mizan” təfsirində deyilir ki, Yəmənin Nəcran məntəqəsi məsihilərindən bir dəstəsi İslam peyğəmbərinin buyruqlarını eşitmək üçün Mədinəyə gəldikləri vaxt onlara İslam maarifini bir dəfəyə aydınlaşdırmaq üçün bu surənin təqribən səksən ayəsi nazil oldu və mübahilə (haqdan uzaq düşəni lənətləmə) macərası baş verdi.

Eləcə də, Ühüd savaşı macərası və müsəlmanların səbir və dözümə dəvəti bu surədə bəyan olunmuşdur. Bu surənin "Ali-İmran” adlanmasının səbəbi onun 33-35-ci ayələrində İmran qızı Məryəmin dünyaya gəlişi əhvalatının bəyan olunmasıdır. "Ali-İmran” dedikdə həzrət Məryəm və həzrət İsa nəzərdə tutulur. Həmçinin həzrət Musanın da atasının adı İmran olmuşdur.

Təfsirin birinci cildində "Bismillahir rəhmanir rəhim” ayəsi haqqında danışdıq. Bu ayənin xüsusi yeri var və müstəqil bir ayədir. İstənilən bir işin əvvəlində bu ayəni demək tapşırılmışdır. Surələrin başlanğıcında bu ayənin təkrarı onun əhəmiyyətini göstərir. "Bismillah” təkcə İslama məxsus deyil. Digər peyğəmbərlər də bu ayəni eyni şəkildə işlətmişlər. "Bismillah” ifadəsinin əvvəlindəki "ba” hərfi yardım istəmək mənasını bildirir. Aydın olur ki, Allahın istək və iradəsi olmadan heç bir iş gerçəkləşmir.

Allahdan yardım diləmək Onun bütün sifətlərindən kömək almaqdır. O, rəhman və rəhimdir. Bizim ümid gözümüz Onun rəhmətindədir. Bu, həm də o biri dünyaya aid olan geniş və ümumi bir rəhmətdir. Bəli! Başqalarının ya rəhmi yoxdur, ya da onların rəhmi xüsusi fərdlərə, zamana və ya məkana xasdır. Başqalarının rəhm göstərməkdə məqsədi nə vaxtsa bəhrələnməkdir. Heyvana verilən ot, quşa verilən dən sonradan bəhrə götürmək məqsədi daşıyır. Təmənnasız, geniş və əbədi olaraq göstərilən rəhmət isə Allaha xasdır. Belə Rəhman və Rəhim Allahdan kömək istəyək və deyək: "Bismillahir-rəhmanir-rəhim”.

"Bəqərə” surəsində qeyd olunduğu kimi, Əlif, Lam, Mim müqəttəə hərflərdəndir. Müqəttəə hərflər haqqında ən məşhur və üstün nəzər bu ola bilər ki, bu hərflər Allah və Onun rəsulu arasında olan rəmzdir. İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Ali-İmran” surəsinin başlanğıcındakı Əlif, Lam, Mim "Mənəm Məcid Allah” mənasındadır”.("Təfsire-Nurus Səqəleyn”, c.1, s. 309.)Müqəttəə hərflər belə bir məsələyə də işarə ola bilər ki, Allahın kəlamı olan Quran da həmin əlifba hərflərindən tərtib olunmuşdur və buna baxmayaraq möcüzədir. Əgər bacarırsınızsa, siz də həmin hərflərdən Quran kimi bir kitab tərtib edin. Necə ki, ilahi qüdrət torpaqdan insan, insan isə kərpic, kuzə yaradır. Bu, ilahi qüdrətlə bəşər qüdrəti arasında olan fərqdir.

Quranın altı surəsi ("Bəqərə”, "Ali-İmran”, "Ənkəbut”, "Rum”, "Loğman”, "Səcdə”) "Əlif, Lam, Mim” müqəttəə hərfləri ilə başlayır.

"Qəyyum” o varlığa deyilir ki, bir başqasına söykənməmiş olsun. Hamının söykəndiyi və ya hamıya dayaq olan varlıq qəyyumdur.

Allah yaratmaqda kamil, tədbir və hakimiyyətə malikdir. Maddi amillər və səbəblər yaranış vasitələridir. Amma bu səbəblər müstəqil deyil, onları səbəb edən var. Digər mövcudlarda müstəqil olan elm, həyat və qüdrət yoxdur. Yalnız Allah bir mövcudun diriliyini təmin edən bir diridir və hamı Ondan asılıdır.

"Cövşən-Kəbir” duasında oxuyuruq: O, hər bir diridən qabaq diri və hər bir diridən sonra diridir. Heç bir diri Ona şərik deyil və O, ehtiyacsızdır. Bütün dirilərin canı və ruzisi Onun əlindədir. O elə bir diridir ki, öz diriliyini bir başqasından irs almamışdır.”

1. Səmavi kitabların sərlövhəsi tövhiddir.

2. Məbud olmağın şərti zati kamilliklərə malik olmaqdır. Yalnız Allah Öz zatı üzərindədir və mütləq surətdə ehtiyacsızdır.

"Tövrat” sözü ibrani dilində şəriət, qanun deməkdir. Hazırda Tövrat beş hissədən ibarətdir: "Yaranış kitabı”, "Xüruc kitabı”, "Laviyyin (Yaqub oğlu Lavi) kitabı”, "Ədədlər kitabı”, "Cütlük kitabı”. Tövratda həzrət Musanın vəfatı və dəfni haqqında danışılması onu göstərir ki, bu kitabdakı məsələlər həzrət Musadan sonra toplanmışdır.

"İncil” sözü yunan sözüdür və "müjdə” mənasını verir. İncil məsihilərin səmavi kitabıdır. Quran istənilən bir yerdə İncil adını tək formada işlətmişdir. Amma hazırda məsihilərin əlində hər biri həzrət İsadan sonra onun ardıcılları tərəfindən yazılmış çoxsaylı incillər vardır. Bu incillər onları toplayanların adı ilə tanınır: «Mətta incili», «Mərqus incili», «Luka incili», «Yuhənna incili.»

1. Səmavi kitabın göndərilməsi Allahın qəyyumluq cilvəsidir.

2. Quranın peyğəmbərə nazil edilməsi onun şəxsiyyətini və Allahın onu uca tutmasını göstərir.

3. Quran istənilən bir yanlışlıqdan uzaqdır və həqiqətə əsaslanır.

4. Peyğəmbərlərin səmavi kitabları bir-birini təsdiq edir.

5. Əvvəlki səmavi kitabların təsdiqi, allahpərəstlərin vəhdət amilidir və başqalarını dəvət şivələrindən biridir.

6. Quranın Tövrat və İncili təsdiq etməsi əvvəlki dinlər üzərində böyük haqdır. Əks təqdirdə, Tövrat və İncilə qatılmış xurafatlar onları biryolluq unutdurardı.

7. Allahın tərbiyə mərhələləri, Onun vasitə və göstərişləri müxtəlif zaman və şəraitlərdə fərqli olsa da, daim təkamül ahəngi və vahid hədəfə malik olmuşdur.

Quranın adlarından biri Fürqandır. Fürqan fərqləndirmə, ayırma, seçmə mənasını bildirir. Quranda haqqın batildən fərqləndirilməsi prinsipi izlənildiyindən ona fürqan deyilmişdir.

Şiddətli əzab təkcə axirətə xas deyil. Ayədə buyurulmayıb ki, kafirlərin əzabı axirətə aiddir. Çünki bəzən mal toplamağa hərislik, Allahdan və mənəviyyatdan xəbərsizlik özü bir əzab olur. "Tövbə” surəsinin 85-ci ayəsində buyurulur: "Allah bir dəstəyə əzab olaraq mal və övlad verir”.

İmam Sadiq (ə) "ənzələl-Fürqan” təbiri haqqında belə buyurmuşdur: "Hər bir möhkəm buyuruq fürqandır. "Ənzələl-kitab” təbirində kitab Quranın məcmusudur.("Təfsire-Əyyaşi”, c. 1, s. 162. )

1. Xalqın hidayəti həmişəlik ilahi sünnə, qanundur.

2. Səmavi kitablar hansısa qəbilə və ya irqə yox, bütün bəşəriyyətə üz tutmuşdur.

3. Quran haqqı batildən seçmə vasitəsidir.

4. Nə vaxt baxışlar, düşüncələr, əqidələr arasında istənilən bir şəkildə tərəddüdə düşsək, son sözü Quran deməlidir. (Hətta rəvayətlər arasında hansısa fərqlər müşahidə olunsa, Qurana uyğun gələn hədisi əsas götürməliyik.)

5. Bir bu qədər hidayət kitabları və vasitələri gəldikdən sonra inadkarlıq göstərən şəxsin cəzası şiddətli əzabdır.

6. Yalnız xalqa höccət (dəlillər) tamamlandıqdan, bəhanəyə yer qalmadıqdan sonra ilahi əzab gəlir.

7. Ayə qəddar kafirlərin cəzaya çatacaqlarını xəbər verməklə peyğəmbərə və möminlərə təsəlli verir.

8. Allahın cəza və intiqamının əsasını bizim əməllərimiz təşkil edir. Allah heç bir əskiyi olmayan yenilməzdir.

9. Xalqın küfrünün Allaha təsiri yoxdur.

Bir neçə ayə əvvəl Allahın qəyyumluğundan danışıldı. Bu ayədə isə hər şeyin Ona aşkar olması bildirilir. Bu da Onun qəyyumluq cilvələrindən biridir.

1. Allah hər şeydən agahdır. Biz və bütün qalan varlıq aləmi hər bir an Allahın hüzurundayıq. Gəlin Allahın hüzurunda günah etməyək. Əvvəlki ayəyə nəzər salmaqla aydın olur ki, kimsənin küfr və günahı Allaha gizli deyil.

2. Fərdlərin, əməllərin, məkanların və zamanların çoxluğu nəyinsə Allahdan gizli qalmasına səbəb olmur.

Körpənin bətndə formalaşması Allahın qəyyumluğunun digər bir nişanəsidir. Bu barədə əvvəlki ayələrdə oxuduq.

Ana bətnində insanın formalaşması mövzusu kitabın iki nüzul ayəsi arasında gəlmişdir. Bu, ana bətnində insana diqqət göstərən Allahın gələcəkdə də onun üçün ilahi qanunlar və səmavi kitablarla inkişaf şəraiti yaratması rəmzi ola bilər.

İnsanın formalaşmasında irsi, sağlamlıq, qidalanma və ya psixoloji amillərin təsiri də ilahi sünnələrdəndir və Allahın qüdrət, tədbir, hikmət dairəsindən kənar deyil.

1. Yaranış və şəriət qanunlarının mənşəyi eynidir. Sizin hidayətiniz üçün kitab göndərən həmin Kəsdir ki, sizi yaratmışdır.

2. Ana bətnində insanın formalaşması yalnız Onun əlindədir.

3. Əgər insana surət, forma verən Odursa, bir-birinizi zahiri görkəminizə görə qınamayın.

4. Onun qüdrəti məkan və zaman məhdudiyyətinə sığmır.

5. İnsanın öz yaranışı haqqında düşünməsi onun Allaha iman gətirməsi səbəbidir.

6. Allah hər işə qadir olsa da, hikmətsiz iş görmür.

7. Fərdlərin müxtəlif surətlərdə olması Allahın qüdrət və hikmət nişanəsidir.

Bu ayədə bir neçə sual bəyan olunur:

Sual: "Hud” surəsinin birinci ayəsində Quran öz ayələrini bütünlüklə möhkəm ayələr kimi təqdim edir. "Zumər” surəsinin iyirmi üçüncü ayəsində isə bütün ayələr mütəşabeh sayılmışdır. Hazırkı ayədə isə bəzi ayələr möhkəm, bəziləri isə mütəşabeh ayələr kimi tanıtdırılır. Bütün bu fərqlər nə deməkdir?

Cavab: Quranın bütün ayələrinin möhkəm sayılması bu ilahi kitabda heç bir əsassız söz deyilmədiyinə işarədir. Bütün ayələrin mütəşabeh sayılmasının səbəbi isə ayələrdəki həmahənglik, oxşarlıqdır.

Bununla belə, xalqın dərki baxımından ayələr eyni deyildir. Bəzi ayələr hamının başa düşəcəyi şəkildə aydın, bəziləri isə dərin və mürəkkəb mənalıdır. Bu dərinlik bəzilərinin şübhə və səhvinə səbəb olur.

Sual: Quranda mütəşabeh ayələrə yer verilməsində məqsəd nədir?

Cavab: Əvvəla, mütəşabeh ayələrin varlığı oxucunun ayələr haqqında düşünməsinə zəmin yaradır.

İkincisi, mütəşabeh ayələr səbəbindən xalq səmavi rəhbərlərə müraciət edir. Bəli, bütün dərslər asan olsa, şagird müəllimə ehtiyac duymaz.

Üçüncüsü, mütəşabeh ayələr xalqın sınaq vasitəsidir. Dolaşıq fikirli bəzi insanlar oxşar ayələr arasından öz hədəflərinə doğru hərəkət edirlər. Düşüncəli insanlar isə, imam Rizanın (ə) buyurduğu kimi, möhkəm ayələrə müraciət edərək, mütəşabeh ayələrin əsil mənasını öyrənirlər.("Bihar”, c. 2, s. 185. )

Sual: Mütəşabeh ayələrin hansı nümunələri var?

Cavab: Quranda oxuyuruq: "Qiyamətdə gözlər öz Allahlarına baxar.” ("Qiyamət”, 23) Sağlam əql Allahın cisim olmadığını qavrayır. Quranın digər ayələrində buyurulur: "Gözlər onu dərk etməz.” ("Ənam”, 103) Anlaşılır ki, Allaha baxış qiyamətdə Onun lütf və mükafatına baxışdır. Başqa bir ayədə "Allahın əli” ifadəsi işlədilmişdir. Şübhəsiz ki, bu təbirdə məqsəd Allahın qüdrət əlidir. Öz dilimizdə də "filankəsin filan işdə əli var” deyirik. Məlum məsələdir ki, Allah cisim olmadığından Onun əl-ayağı haqqında danışmağa dəyməz. Quranda buyurulur: "Onun oxşarı yoxdur.” ("Şura”, 11) Bu sayaq ayələr həqiqi təfsirçi olan peyğəmbər Əhli-beytindən ayrı düşən və digər ayələrə nəzər salmayan sadəlövh insanların çaşqınlığına səbəb olmuşdur. Bəlkə də Quran bu təhlükələri nəzərə alaraq bizə tapşırır ki, Quran oxuyarkən şeytanın şərindən Allaha pənah aparaq.(bax: "Nəhl”, 98. )

Sual: Quranın təvili nə deməkdir?

Cavab: "Təvil” dedikdə sonradan aydınlaşası, pərdə arxasındakı hədəflər, maarif və sirlər nəzərdə tutulur. Məsələn, həzrət Yusifin gördüyü yuxu sonradan aydınlaşdı. Xızır və Musanın əhvalatında gəminin sındırılması səbəbinin sonradan aydınlaşması da deyilənlərin bir nümunəsidir.

Rəvayətdə oxuyuruq: Nəsx edən ayələr Quranın möhkəm, nəsx olmuş ayələr isə onun mütəşabeh ayələrindəndir. Elmdə möhkəm olanların nümunəsi məsum imamlardır.(Təfsire-Nurus-Səqəleyn”. ) İslam hakimlərinə qarşı çıxanlar isə mütəşabeh ayələr arxasınca gəzən dolaşıq fikirli insanlardır.("Təfsire-Dürrül-Mənsur”, c. 2, s. 148. )

Həzrət Əli (ə) "Nəhcül-bəlağə”də elmdə möhkəm olanlar haqqında xoş sözlər söyləyir. Belələri öz elmi acizliklərini etiraf edir, zəruri olmayan məsələlərdə dərinə getmirlər.