1. Hər insan Quranın bütün ayələrini anlaya bilmir.

2. Azğın qəlblər fəsad və fitnə mənşəyidir.

3. Fitnə yalnız hərbi və fiziki təxribat deyil. Şəxsi rəy əsasında təfsir, əqidə və Quran ayələrinin təhrifi də fitnədir.

4. Bəzən haqq batilin əlində bəhanə olur.

5. İlahi ayələrin son məqsədini və uca qayəsini yalnız Allah və elmdə möhkəm olanlar bilir.

6. Elmdə möhkəm olanların ("rasix”) adı Allahın müqəddəs adı ilə yanaşı çəkilir. Allahın məqamından sonra onların məqamı gəlir.

7. Elmin dərəcələri var və elmin ən yüksək dərəcəsi təvillə tanışlıq və son məqsədə çatmaqdır.

8. Həqiqi alimlərdə təkəbbür olmur.

9. Batilə meyl elmdə möhkəmliyin maneəsidir. Elmdə möhkəm olanlarla qəlbində azğınlıq olanlar əks qütblərdə qərar tuturlar.

10. Hər başa düşmədiyimizi inkar etməyək.

11. Ayələrin möhkəm və mütəşabeh şəkildə nazil olması tərbiyəvi xarakter daşıyır.

1. Öz elm və biliyimizlə qürrələnməyək. Allahdan hidayət istəyək.

2. Gerçək elmin və elmdə möhkəmliyin nişanəsi Allaha diqqət və Ondan yardım diləməkdir.

3. Hidayət və azğınlığın meydanı qəlb və düşüncədir.

4. Düz yolda olmaq mühüm deyil. Düz yoldan çıxmamaq çox əhəmiyyətlidir.

5. Daimi və minnətsiz hədiyyə və bəxşiş Allah tərəfindəndir.

Qiyamətə inanan şəxs öz aqibətindən nigaran olur və Allahdan yardım istəyir.

Vədə xilaflığın mənşəyi qəflət, acizlik, qorxu, cəhalət və ya peşmançılıqdır. Amma Allahın müqəddəs zatında bu halların heç birinə yer yoxdur.

1. Elmdə möhkəm olanlar gələcəyə və qiyamətə göz dikmişlər.

2. Dünyadakı ruhi hallara diqqət və axirətdə əməllərə cavabdehlik həqiqi alimlərin nişanəsidir.

3. Qiyamət günü həm xalqın bir yerdə hesab-kitab üçün toplaşacağı, həm də mühakimədən sonra hər kəsin ayrıca öz yerini tutacağı fəzl günüdür.

4. Elmdə möhkəm olanların qiyamətə yəqinlikləri var. Onlar Allahın vəfasına əmindirlər.

"Vəqud” yanacaq maddəsi mənasındadır. Cəhənnəm odu iki vasitə ilə alovlanır: Daşlar və insanlar.(bax: "Bəqərə”, 24. )Xasiyyətlər, düşüncələr, əməllər insanın şəxsiyyətini parçalayar və insan yanacağa dönüb özünün yanmasına səbəb olar.

İnsanın dünya və axirətdəki gerçək ehtiyaclarını Ondan qeyrisi təmin edə bilməz. İnsan bütün hallarda Ona möhtacdır.

1. Mal və övladla qürrələnməyin. Allahdan qeyrisinə ünvanlanmış istənilən bir vurğunluq məhkumdur.

2. Küfr insanı insanlıq dairəsindən çıxarıb, onu əşya səviyyəsinə endirir.

1. Məsələ külli şəkildə bəyan olduqdan sonra nümunələr göstərmək lazımdır.

2. Maddi güclərə, mal və övlada arxalanmaq Firon qaydasıdır.

3. Tarix və keçmişdəkilərin təcrübəsi ən üstün dərsdir.

Həmin dövrün zorakı qəhrəmanları olan Firon və Firon ailəsi Allahın qəhr və qəzəbi qarşısında bir an dayana bilmədilər. Öz cüzi mal və gücünüzə arxalanmayın.

4. Bəzən zalım hakimlərin ətrafındakılar onların özlərindən daha çox rol oynayırlar.

5. Günah pisdir. Amma günaha adət və günah ruhiyyəsi daha pisdir.

6. Oxşar xasiyyət, qayda, əməl və günahların cəza və mükafatı da oxşardır.

7. Ümmətlərin həlak olması səbəbi onların günahları olmuşdur.

8. Günah ruhiyyə və adətə çevrildikdə Allahın cəzası ağırlaşır.

"Məcməul-bəyan”, "Kəbir”, "Məraği” təfsirlərində deyilir: Müsəlmanlar hicri ikinci il Bədr savaşında qalib gəldikləri vaxt yəhudilərdən bir dəstəsi dedi: "Bu qələbə Məhəmmədin haqq olması nişanəsidir. Çünki Tövratda deyilmişdir: "O düşmənlərinə qalib gələr.” Yəhudilərin digər bir dəstəsi isə belə dedi: "Tələsməyin, bəlkə o biri döyüşlərdə məğlub oldu.” Hicri üçüncü ildə müsəlmanlar Ühüd savaşında məğlub olduqları vaxt həmin yəhudilər xoşhal oldular.

Ayə nazil oldu ki, tələsik mühakimə yürütməyin. Yaxın gələcəkdə məğlub olarsınız. Çox çəkmədi ki, müsəlmanlar Mədinənin Bəni-Qürəyzə və Bəni-Nəzir yəhudilərini məğlub etdilər. Məkkənin fəthində isə müşriklər məğlub oldular.

1. Möminlərə təsəlli, kafirlərin hədələnməsi düzgün rəhbərlik və məqsədə inam nişanəsidir.

2. Quranın möcüzələrindən biri onun gələcək haqqındakı dəqiq xəbərləridir.

3. Xalq qalibdir və küfr məğlubiyyətə məhkumdur.

4. Düşmənin şayiələri və təbliğatları ilə mübarizə aparın.

5. Cəhənnəmlə sonuclanan məğlubiyyətlərdən qorxun. Adi halda hər bir döyüşdə məğlubiyyət ola bilər.

Ayə müsəlmanların və kafirlərin qarşılaşdığı Bədr döyüşü haqqındadır. Bu döyüşdə müsəlman dəstəsi üç yüz on üç nəfərdən ibarət idi. Onların yetmiş yeddisi mühacir (Mədinəyə hicrət edən), iki yüz otuz altısı isə ənsar (mədinəli müsəlman) idi. Mühacirlərin bayraqdarı Həzrət Əli (ə), ənsarın bayraqdarı isə Səd ibn Übadə idi. Müsəlmanların yetmiş dəvəsi, iki atı, altı zirehi və səkkiz qılıncı vardı. Amma düşmən qoşunu mindən yuxarı döyüşçü və yüz atlıdan təşkil olunmuşdu. Müsəlmanlar bu döyüşdə iyirmi iki şəhid verməklə (on dörd mühacir, səkkiz ənsar) kafirlərdən yetmişini öldürüb, yetmişini əsir götürərək qalib gəldilər.

Bədr döyüşü əvvəlcədən planlaşdırılmamışdı. Məkkə mühacirlərinin qəsb olunmuş malı əvəzində kafirlərin malının müsadirəsi cəhdi hərbi qarşıdurma ilə nəticələnmişdi(ərəbcə)

Sual: Ayədə oxuyuruq ki, kafirlər müsəlmanları iki qat artıq görürdülər. Halbuki "Ənfal” surəsinin 44-cü ayəsində buyurulur ki, müsəlmanlar kafirlərə az göründülər. Bu, ziddiyyət deyilmi?

Cavab: Bəli, döyüşün başlanğıcında müsəlmanlar kafirlərə az göründü və onlar Məkkə kafirlərindən kömək istəmədən hücuma keçdilər. Döyüş başlandıqdan sonra isə müsəlmanlar onlara çox görünməyə başladı. Beləcə, kafirlər uğursuzluğa düçar oldular. Müsəlmanların əvvəlcə az, sonra çox görünməsi tam məntiqidir.(Təfsire-Safi”. )

1. Döyüşdə məqsəd Allah və Allahın dini olmalıdır.

2. Müsəlman mücahidlərin bir məqsədi var. (Düşmən döyüşçülərinin isə məqsədləri fərqlidir.)

3. Əgər Allah istəsə, qavrayışlar dəyişər və göz, qarşısındakını ikiqat görər.

4. Qeybi yardımlardan biri düşmən qəlbində qorxu yaradılmasıdır.

5. Bədr döyüşündən məlum oldu ki, Allahın iradəsi daim insanların iradəsinə qalibdir. Yalnız döyüş təchizatı, maddi imkanlar qələbəyə səbəb ola bilməz.

6. Allah istədiyi kəsə yardım göstərsə də, bu yardımın şərti xalqın Allah dininin qələbəsi yolunda ayağa qalxmasıdır.

7. Tarixin bəyanında məqsəd öyüd-nəsihət götürülməsidir.

8. Hadisələr hamı üçün ibrət olsa da, yalnız bəsirət sahibləri buna müvəffəq olur.

9. Bədr döyüşündən ibrət götürməyənlər bəsirət sahibi deyil.

"Qənatir” sözü "qintar” sözünün cəm forması olub çoxlu mal mənasını bildirir. Həmin sözün ardınca gələn "müqəntərə” sözü daha artıq təkid üçündür. Necə ki, "alaf və uluf” minlərcə min deməkdir.

"Xəyl” həm at, həm də süvariyə işarədir. Gözəl biçimə malik olan, yaxşı təlim görmüş, xüsusi üstünlüklərə malik atlara "xəylil-musəvvəmə” deyilir.

İnsana dünyanı gözəl göstərən bəzən onun şəxsi xəyalı, bəzən şeytan təlqinləri, bəzən isə ətrafdakıların təsiri olur.(bax: "Kəhf”, 104; "Fatir”, 8; "Ənam”, 43; "Ğafir”, 37. )

Ayədə sadalanmış dünya cilvələri həmin dövrə aiddir. Hər bir dövrün özünə aid görüntüləri ola bilər. "Qızıl və gümüş” sərvət toplamağa, "at” isə nəqliyyat vasitəsinə işarədir.

Sual: Allah mal və övladın zinət olduğunu qəbul etdiyi halda ("Kəhf”, 46), nə üçün ayədə bu şeylər tənqid olunur?

Cavab: Bir şeyin zinət olması ayrı məsələdir, insanın ona qul olması isə ayrı bir məsələ. Ayədə var-dövlətə, övladlara ifrat bağlılıq tənqid olunur.

"Bənin” sözü qızlara da şamil edilə bilər. Necə ki, "abirin” sözü yoldan ötən qadınlara da aid ola bilər.

İmam Sadiq (ə) "Hubbuş-şəhəvati minən-nisa” cümləsi ilə bağlı buyurmuşdur: «İnsanlar dünya və axirətdə ən çox qadınlardan ləzzət alırlar... Behişt əhli də yemək-içməkdən daha çox izdivaca meyillidir.»("Kafi”, c.5, s. 321. ) Bu rəvayət qadının ləzzət baxımından daha üstün rola malik olduğunu göstərir.

1. Maddiyyata təbii meyl bütün insanlarda mövcuddur. Təhlükəli olan isə dünyanın zinətlərinə, görüntülərinə aldanıb, nəfsi özbaşına buraxmaqdır.

2. Dünya gözəllikləri böyük şəxsiyyətlər üçün deyil, adi insanlar üçündür. (Tarixin böyük qadın şəxsiyyətlərindən olan Asya (Fironun arvadı) saray və qızıl-gümüşü dəyərsiz sayırdı.)

3. Ailə-övlada ifrat bağlılıq insanın dünyaya vurğunluğunun ən böyük səbəbidir.

4. Unutmayaq ki, dünyanın zinətləri və gözəllikləri axirətdən xəbərsizliyin müqəddiməsidir.

5. Pis aqibətə düçar olmağın amillərindən biri dünyaya vurğunluqdur. Çünki yaxşı sonuc yalnız Allahın yanındadır.

6. Tərbiyə üsullarından biri maddiyyatın kiçik, mənəviyyatın əzəmətli göstərilməsidir.

7. Təhlükəli meyllərə ən yaxşı nəzarət yolu onların Allahın əbədi lütfü ilə müqayisə olunmasıdır.

Əvvəlki ayənin son cümləsində oxuduq ki, yaxşı aqibət Allahın yanındadır. Ayə yaxşı əməl sahiblərinin behiştindən bir lövhə təsvir edir.

1. Xalqı haqqa dəvət edərkən onları dünya və axirətin müqayisəsinə çağıraq.

2. Behişt sabitliyi və Allahın razılığı hara, dünyanın müvəqqəti və davamsız ləzzətləri hara?!

3. Təqvalı insanlar dünyanın bər-bəzəyinə vurulmurlar. Əvvəlki ayədəki "nas” sözünün yerinə bu ayədə "müttəqilər” sözü işlənmişdir.

4. Axirət nemətlərinə çatmaq ölçüsü təqvadır.

5. Təşviq təbii və fitri istəklərlə uyğun olmalıdır.

6. Paklıq, pakizəlik ən böyük dəyərdir.

7. Müttəqilər üçün nəzərdə tutulmuş ləzzətlər yalnız maddi ləzzətlər deyil. İlahi razılıq ən üstün mənəvi ləzzətdir.

8. Çox da təqva iddiasında olmayaq. Allah görən və biləndir.

1. Müttəqilər daim tövbə və dua halındadırlar.

2. İman ilahi əfvin zəminəsidir.

3. Əfv rübubiyyət şəni və tərbiyə şərtidir.

4. Allahın qəhr və qəzəbindən qorxu təqva nişanələrindəndir.

5. Öz yaxşı işlərinizə güvənməyin. Təqvalı olsanız da, Allahın qəhr və qəzəbindən qorxun.

Təqvalı insanlarda aşağıdakı xüsusiyyətlər var:

1. Çətinliklər, günahların tərki və ibadətlərin yerinə yetirilməsi zamanı səbir.

2. Danışıq və rəftarda düzlük.

3. Göstərişlərin icrasında qürura yol verməmək, özünü üstün bilməmək, xüzu və sadəlik.

4. Allahın ruzi etdiyi şeylərdən infaq.

5. Səhər münacatları və Allahdan bağışlanma istəyi. Bəli! Sübh dua üçün ən münasib vaxtdır. İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Səhər vaxtının istiğfarı dedikdə, sübh namazı nəzərdə tutulur.”("Təfsire-Məcməul-bəyan”. )

Bəzi rəvayətlərdə nəql olunmuşdur: "Bir şəxs bir il müddətində gecə namazının qunutunda yetmiş dəfə istiğfar etsə, bu ayə ona aid olar.(Təhzibul-əhkam”, c. 1, s. 309. )

Əbu-Bəsir imam Sadiqdən (ə) səhər istiğfarı haqqında soruşduqda imam buyurdu: "Həzrət peyğəmbər vətr namazında yetmiş dəfə istiğfar edərdi.”("Təhzibul-əhkam”, c.2, s. 120. )

Müfəzzəl ibn Ömər imam Sadiqə (ə) deyir: "Gecə namazını qıla bilmədiyimdən sübh namazından sonra onu qəza edə bilərəmmi?” Həzrət buyurur: "Eybi yoxdur. Amma bunu ailənə bildirmə. Yoxsa bunu bir sünnət, qayda kimi qəbul edərlər. Belə olsa, Allahın sübh istiğfarı haqqındakı buyuruğu diqqətdən yayınar.”(Mustədrək”, h. 3259. )

1. Həm xalqa əl tutmaq, həm də Xaliqə ibadət etmək lazımdır.

2. Təqva guşənişinlik, dünyadan xəbərsizlik deyil. Təqvalı insanda bütün kamilliklər cəm olmalıdır.