Peyğəmbər məktəbləri arasındakı fərq iki ustad və ya hakimin proqramları arasındakı fərq kimidir. Onlar elmi və siyasi məsələlərin əsasında vahid cəhətə malikdirlər. Amma cüzi məsələlərdə şagirdlərin və ya məntəqələrin fərqli cəhətlərini nəzərə alaraq fərqli proqramlar irəli sürürlər.("Təfsire-Məraği”.)

Həzrət Əli (ə) buyurmuşdur: "Allah əvvəlki peyğəmbərlərdən əhd aldı ki, xalqa İslam peyğəmbərinin besəti və xüsusiyyətləri haqqında xəbər versinlər. Onlara həzrət Məhəmmədi (s) qəbul etmək əmr olundu.("Təfsire-Məcməül-bəyan”. ) İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "81-ci ayədəki "caəkum rəsulun musəddiqun” təbiri İslam peyğəmbərinə işarədir.”("Təfsire-Nurus-səqəleyn”.)

1. İlahi rəhbərlikdə əhd almaq məsuliyyət tapşırmaq, vəzifəyə təyin etməyin şərtidir.

2. Harada iş çətindirsə, əhd almaq zəruridir. Mövcud ayin və sünnədən üz çevirmək və yeni zühur etmiş şəxsə iman gətirmək sadə məsələ deyil. Ona görə də Allah əhd alır.

3. Son peyğəmbərin gəlişi qətidir. Ona görə də bəzi peyğəmbərlərdən yox, bütün peyğəmbərlərdən əhd alınmışdır.

4. Nübuvvət cərəyanı təfriqə səbəbi yox, vəhdət əsasıdır.

5. Peyğəmbərlər müştərək hədəfə malik olmuşlar. Ona görə də əvvəlki peyğəmbərlər sonrakı peyğəmbərin gəlişni müjdə verirdilər. Onların hər biri özündən sonrakı peyğəmbərə iman və yardımı əhd etmişlər. Sonrakı peyğəmbərlər də əvvəlki peyğəmbərləri təsdiq etmişlər.

6. Qədimdəkilər yeniləri təhvil götürür, onları xalqa tanıtdırır, gələcəkdəkilər üçün inkişaf zəminəsi hazırlayırdılar.

7. İman təklikdə kafi deyil, həm də himayə lazımdır.

8. Peyğəmbərlər arasında mərtəbələr silsiləsi var. Son peyğəmbər ("xatəmən-nəbiyyin”) onların şərəflisidir. Ona görə bütün peyğəmbərlər ona iman gətirib, onu himayə etməlidirlər.

9. Əgər əvvəlki peyğəmbərlər İslam peyğəmbərinə iman gətirməli və onu himayə etməlidirlərsə, onların ardıcılları da eyni cür hərəkət etməlidirlər.

10. İmandan qaynaqlanan himayə dəyərlidir.

11. Ən əsası təslim ruhuna malik olmaq və haqqı qəbul etməkdir. Əməl üçün şərait yaranmaya da bilər. Əvvəlki peyğəmbərlər İslam peyğəmbərinin dövrünü görmədilər. Amma həmin ruhiyyəyə malik idilər. Məsələn, şəhid olmaq bir məsələdir, şəhadətə hazır olmaq isə başqa bir məsələ. Allah-təala İsmailin qanının axıdılmasını istəmir. Amma istəyir ki, İbrahim öz övladını qurban verməyə hazır olsun. Bəlkə də biz həzrət Məhdinin (ə) zühur dövrünü görməyək. Amma zühur intizarı, həzrətə eşq və əlaqə onlarla ayə və rəvayətlərdə sifariş olunmuş bir səciyyədir.

12. Əhdini pozan günahkardır.

«Göylərin və yerin mövcudları hamılıqla Allaha təslimdirlər.» Peyğəmbərin haqq olmasına iman və şəhadətdən, aşkar möcüzələr və dəlillər gəldikdən sonra yenə kafir olanları Allah necə hidayət etsin?! Allah zalım qövmü hidayət etməz.

İmam Sadiq (ə) bu ayə haqqında buyurmuşdur: «Bizim Qaimimiz qiyam edən zaman bütün ölkələrdən «La ilahə illəllah, Muhəmmədun rəsulullah» şüarı yüksələcək.»(Təfsire Əyyaşi, c.1.s.183. )

1. Hidayət dəlilləri artdıqca və aydınlaşdıqca küfr və etinasızlıq təhlükəli olur.

2. İman gətirmək kifayət deyil. İmanın davamı və xoş aqibət zəruridir. İman gətirmiş insan üçün daim dindən çıxmaq təhlükəsi var.

3. Müsəlmanlardan bir dəstəsi həzrət Peyğəmbərin (s) dövründə mürtəd oldu (dindən çıxdı).

4. Haqqa, məntiqə, əqlə, peyğəmbərə və aşkar dəlillərə arxa çevirmək zülmdür. Belə zülm ilahi lütf dairəsindən çıxmaq səbəbidir.

5. Zalımların hidayətdən məhrum edilməsi Allahın sünnəsi, qaydasıdır. («La yəhdi» cümləsi davam və ilahi sünnə nişanəsidir.)

6. Mürtəd üçün tövbə və geriyə dönüş çox çətindir.

7. Bixəbər kafirlərin hidayəti xəbərdar kafirlərin hidayətindən daha asan və yaxındır.

8. İlahi hidayətdən bəhrələnmə və ya ondan məhrum olma öz əlimizdədir.

Bir-iki söz istisna olmaqla, bu ayə tamamilə Bəqərə surəsinin oxşarıdır.

İşin zahiri forması əsas deyil. Əsas məsələ son və yekun hədəfdir. Mümkündür ki, müxtəlif zamanlarda peyğəmbərlərin dəvət və fəaliyyət forması fərqli olsun. Məsələn, həzrət Musa Fironun üstünə gedir, həzrət Süleyman isə Bilqeys kimi hökmdarı dəvət edir. Amma hər iki halda son hədəf birdir. Məsum imamların da fəaliyyət növü eynilə belədir.

Keçmiş peyğəmbərlərdən gələcək peyğəmbərləri təqdim edib tanıtdırmaq istənilirsə, gələcək peyğəmbərdən də öz ardıcılları ilə birgə keçmiş peyğəmbərlərə iman gətirmək tələb olunur.

1. Öz imanınızı aşkar edin.

2. Peyğəmbərlərə iman Allaha imanın kənarında olmalıdır.

3. Özümüzdən əvvəlkilərin xidmətlərini unutmayaq.

4. Peyğəmbərlərin gəlməsi ilahi rübubiyyətin cilvəsidir.

5. İlahi hidayət və din bəşər tarixi boyu olmuşdur.

Peyğəmbərlər bir məktəbin müəllimləri kimidir; ibtidai siniflərdən tutmuş ali dərslərə qədər silsiləvari maarif tədris olunmalıdır.

6. Bütün peyğəmbərlər vahid hədəf uğrunda çalışıblar.

7. Bir peyğəmbərin digərindən üstün olması onlara iman gətirilməsində maneçilik yaratmır.

8. İslam peyğəmbəri digər peyğəmbərlərə öz imanını bildirməklə onların ardıcıllarını ümumi dəvətə çağırır.

9. İslam peyğəmbəri haqqa mütləq şəkildə təslimdir.

10. Peyğəmbərlər arasında fərq qoyanlar Allaha həqiqi mənada təslim olmamışlar.

11. Möminlər digər mövcudlarla həmahəng şəkildə Allaha təslim olublar.

«Yəbtəği» cümləsindən istifadə etməklə başa düşürük ki, ayədən məqsəd o şəxslərdir ki, İslam dini onlara gəlib çatıb, amma onlar bu dinə arxa çevirib digər əqidələrin arxasınca gediblər. Bu kimi şəxslər qiyamətdə ziyana düşmüşlərdən olacaq və onların dini qəbul olunmayacaq.

81-ci ayəyə diqqət yetirməklə məlum olur ki, bütün peyğəmbərlərlə bağladığı əhd-peymandır. Ona görə də islam Peyğəmbərinin gəlməsi ilə İslamdan qeyri dinlər qəbul olunmur.

Keçən ayələrdə İslam məktəbinin əsasları göstərilmişdir ki, onun ümumi prinsipləri aşağıdakılardır:

1.Keçmiş peyğəmbərlərin hamısından əhd-peyman alınmışdır ki, özündən sonrakı peyğəmbərə iman gətirsin.

2. Bütün varlıq aləmi Allaha təslimdir və ilahi dindən qeyri bir etiqad qəbulolunmazdır.

3. İslam dininin ardıcılları bütün ilahi peyğəmbərlərə və səmavi kitablara iman gətirmişlər.

Bu ayədə açıq-aşkar elan olunur: Hər kim bu dindən qeyrisinə imanlı olsa, qəbul olunmaz. Bəli, dəvətdən, isbatdan, mübahilə və digər səmavi əqidə və kitablarla həməqidə olmasını bildirdikdən sonra, növbə açıq-aşkar və kinayəsiz danışmağındır.

1.İslam dini keçmiş əqidəvi məktəblərin hamısına xitam verdi.

2. Hərtərəfli əqidəvi məktəbi tərk etmək əbədi ziyankarlığa düçar olmağa səbəb olur.

3. Axirət aləmi həqiqi zərər-ziyanların aşkar olduğu yerdir.

4. İslam dinini qəbul etmək insanın uzaqgörənlik əlamətidir.

1. Hidayət yolları geniş və aydın olan bir məktəbə laqeyid yanaşıb, ona kafir olmaq çox təhlükəlidir.

2. İlkin iman kifayət deyil, onu davam etdirib müsbət və yekun nöqtəyə çatdırmaq lazımdır. Çünki dindən yayınmaq təhlükəsi həmişə mövcuddur.

3. Müsəlmanlardan bir dəstəsi həzrət Peyğəmbərin (s) öz zamanında dindən çıxdı.

4. Haqqa, məntiqə, ağıla, ilahi elçiyə və aşkar dəlillərə arxa çevirmək zülümdür. Bu iş ilahi lütf mehvərindən xaric olmağa səbəb olar.

5. Allah-təalanın dəyişməz qaydalarından biri də budur ki, O, heç vaxt zalımları hidayət etməz.

6. Dindən xaric olan şəxslərin tövbə edib qayıtması çox müşküldür.

7. Məlumatsız kafirlər agah kafirlərlə müqayisədə hidayət olunmağa daha yaxındırlar.

8. İlahi hidayətə nail olmaq və ya ondan məhrum olmaq insanın öz əlindədir.

Mürtədlərə bütün xalqın, hətta kafirlərin də nifrin səbəbi bu ola bilər ki, agah vicdanlar və sağlam fitrətlər agahanə etiraz və küfrü məhkum edir. Belə bir səbəb də ola bilər ki, agah küfrün təsiri nəsillər və əsirlərə sirayət edib bir çox insanların oda çəkilməsinə səbəb olur.

Allahın, mələklərin və xalqın bu lənətinin oxşarı "Bəqərə” surəsinin 159-cu ayəsində haqqı gizlədən alimlərə ünvanlanmışdır. Beləcə, haqqı gizlədən alimin günahı ilə agah şəkildə imana arxa çevirən mürtədin günahı eynidir.

1. Mələklər insanın çirkin düşüncə və əməllərinə qarşı öz etirazlarını bildirirlər.

2. Xalq mürtəd və azğın insanlara etiraz etməlidir.

3. İlahi əzabın keyfiyyət və kəmiyyəti haqqında məlumat insanda təsir qoyur.

Əgər kafir bir şəxs müsəlman olsa, İslam qanunları onun bütün keçmişini pak tanıtdırır. Amma mürtəd bir şəxs tövbə edib yenidən müsəlman olsa, yerinə yetirmədiyi bütün əməlləri icra etməli, öz düşüncə və əməllərini təmizləməli, buraxdığı namaz və orucların qəzasını yerinə yetirməlidir.

1.Tövbə yolu hətta dindən çıxanlar üçün də açıqdır.

2. Həqiqi tövbənin nişanəsi günahların islahıdır.

3. Allah nəinki tövbələri qəbul edir, hətta günahları da bağışlayır. Allah tövbə edən şəxsi sevib ona mərhəmət göstərir.

Mürtədlər və dindən çıxanlar iki növdür:

a) Milli mürtəd – onun nütfəsi qoyulan zaman ata-anası kafir idilər. Büluğ həddinə çatdıqdan sonra həmin şəxs küfrünü bildirib, sonradan İslamı qəbul edir. Sonra isə yenidən İslamdan çıxır. Bu şəxs müsəlman doğulmadığından cəzası yüngüldür.

b) Fitri mürtəd– bu şəxsin nütfəsi qoyularkən ata-anası müsəlman idi. Büluğ həddinə çatdıqdan sonra İslamı qəbul edir, sonradan dindən çıxır. Bu şəxsin cəzası ağırdır. Məsələn, edam.

Tövbə yolu kimsəyə bağlı olmasa da, kimlərsə tövbədən sui-istifadə etməməlidir. İmandan əl götürüb, daim küfr və inadkarlıq edən, yalnız ölüm məqamında və ya müsəlmanlar qələbə çaldıqdan sonra tövbə edənlərin tövbəsi qəbul olmayacaq. Çünki tövbənin şərtləri və yolları var. Belələrinin tövbəsində uyğun şərtlər ödənmir.