Peyğəmbərə ünvanlanan böhtanlardan biri də bu idi ki, guya Quranı həzrət Məhəmmədə (s) bir başqası öyrətmişdir.(Bax: "Nəhl”, 103. )

Adətən, bəşər övladının sözlərində və yazılarında zaman keçdikcə dəyişikliklər olur, islahlar aparılır, təzadlar üzə çıxır. Amma iyirmi üç il ərzində döyüş və sülh, qüdrət və zəiflik, qürbət və şöhrət kimi müxtəlif şəraitlərdə nazil olmuş Quranda heç bir ixtilaf və ziddiyyət mövcud deyil. Bəli, Quran dərs oxumamış bir şəxsin dilindən nəql olunmuşdur. Bütün bunlar Quranın bəşər yox, Allah kitabı olduğunu sübuta yetirir.

Allah-təala əmr edir ki, hamı bütün əsrlərdə Quranın mənaları haqqında düşünsün. Bu, müxtəlif dövrlərdəki alimlərin Qurandan müəyyən nöqtələri anlayacağına işarədir. Həzrət Əli (ə) Quran mənalarının nəhayətsizliyi haqqında buyurur: "Quran, zənginliyi dərk olunmayan bir dəryadır.”("Nəhcül-bəlağə”, xütbə. 198. )

1. Quranın mənaları haqqında düşünməmək Allahın məzəmmətinə səbəb olur.

2. Quranın mənaları haqqında düşüncə nifaqın, qarşıdurmanın şəfalı məlhəmidir.

3. İslamda Qurana qovuşma yolu təqlidçilik yox, düşüncədir.

4. Quran hamını düşüncəyə səsləyir. İnsan dərrakəsi ilahi maarifi dərk etmək gücündədir.

5. Quranda ziddiyyət və ixtilaf olmasını güman etmək səthi baxış və diqqətsizlik nəticəsidir.

6. Quran peyğəmbər risalətinin haqlı olması dəlilidir.

7. Quran ayələrinin ziddiyyətsiz olması bu ilahi kitabın dəyişməz bir vücud tərəfindən göndərilməsi nişanəsidir.

8. Allah tərəfindən olan hər bir şey haqq, sabit, ziddiyyətsiz və nöqsansızdır.

9. Qeyri-ilahi qanunlarda daim ziddiyyət və nöqsan müşahidə olunur.

10. İxtilaf, dəyişmə və islah bəşərə aid nəzəriyyələrin şərtidir.

11. Hər bir ideologiyanı puça çıxarmaq üçün onda ziddiyyət və nöqsanlar tapılması kifayətdir.

Gizli xəbər və şayiələrin yayılması daimi müsəlmanlara zərbə vurmuşdu. Sadəlövhlük, intiqam, zərbə vurmaq, vasitə olmaq, maddi tamah, özünü göstərmək, məlumatları faş etmək adətən sirlərin açıqlanmasına səbəb olur. İslam hərtərəfli bir din olduğundan bu məsələyə yer ayırıb uyğun ayədə hərbi sirlərin açıqlanmasını məzəmmət edir. Qələbə və ya məğlubiyyət xəbəri rəhbərə verilməmiş yayılırsa, bu, yersiz qürur və əsassız qorxu amilidir. Əgər ilahi xəbərdarlıqlar və diqqət olmasaydı, müsəlmanlar bu yolda şeytanın hədəfinə daha çox tuş gələrdilər.

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Bizim sirrimizi faş edən kəs üstümüzə qılınc çəkmiş kəs kimidir.”("Vəsail”, c. 28, səh. 197. )

İmam Baqir (ə) buyurmuşdur: "Ayədə dəlil əhli deyilərkən məsum imamlar nəzərdə tutulur.”("Vəsail”, c. 27, səh. 200. )

1. Əmniyyətlə bağlı məlumatların sirr saxlanılması və qorunması müsəlmanların vəzifəsidir. Bu sayaq sirləri faş etmək haramdır.

2. Şayiələr yaymaq münafiqlərin üsuludur. (Əvvəlki ayələrə görə.)

3. Cəbhə xəbəri və hərbi sirr əvvəlcə rəhbərliyə çatdırılmalı, götür-qoydan sonra məsləhət olarsa yayılmalıdır.

4. Avam və sadə xalq sübut əhlinə müraciət etməlidir.

5. Əmr sahibləri ("ulul-əmr”) möminlərin öz arasından olmalıdır.(ərəbcə)

6. Müsəlmanların hökuməti, təşkilatı və rəhbəri olmalıdır. Əmr sahibi dövlət, hökumət və qüdrət sahibidir.

7. Hərbi, siyasi və təhlükəsizliklə bağlı məsələlər ictihad və düşüncə sahibi olan müdiriyyətin nəzarəti altında olmalıdır.

8. Təhlükəsizlik xəbərlərinin və ictimai sirlərin nəzarət altında saxlanılması, taleyüklü xəbərlərin toplanılması üçün təşkilatın təsisi, zəruri məlumatların xalqa çatdırılması rəhbərlik vəzifələrindəndir.

9. Vilayət və fəqihlik arasında sıx rabitə var. Əmr sahibi düşüncə əhli olmalıdır.

10. Mahiyyətin dərki (istinbat) təkcə fiqhi hökmlərə aid deyil.

11. Xəbərlərin cərəyanı və onların araşdırılmasında səlahiyyətli mərcənin qərar verilməsi yolu ilə fitnənin aradan qaldırılması ilahi fəzl və rəhmət nümunələrindəndir.

12. Allahın rəsulu və əmr sahiblərinin xalqın müraciət yeri kimi təyini və xalqın şeytana itaətdən xilas edilməsi Allahın ən böyük fəzl və rəhmətidir.

13. Düzgün mərkəzləşmə çaşqınlığa mane olur. Rəhbərsiz cəmiyyət şeytanın tilovuna düşür.

14. Hərbi xəbərlərin yayılması və ilahi rəhbərlərə müraciət edilməməsi şeytana itaətdir.

15. Xalqın əksəriyyəti şayiələrə uyur.

Kafirlər Ühüddə qalib gəldikdən sonra Əbu-Süfyan qürurla dedi: "Müsəlmanlarla kiçik Bədr mövsümündə (Bədrdə zil-qədə ayında keçirilən bazar) növbəti dəfə üzbəüz gələcəyik.” Vəd olunmuş vaxt çatdıqda peyğəmbər xalqı cihada dəvət etdi. Bir dəstə Ühüddə məğlubiyyət səbəbindən cihada getmək istəmədi. Yuxarıdakı ayə nazil oldu. Peyğəmbər xalqı növbəti dəfə cihada çağırdı. Yetmiş nəfər hazırlığını bildirsə də, döyüş baş vermədi və müsəlmanlar sağ-salamat Mədinəyə qayıtdılar.

"Nükul” qorxu səbəbindən imtina mənasını bildirir. "Tənkil” isə qarşı tərəfi fikrindən döndərmək mənasını ifadə edir. Cəza, hədd "tənkilə” misal ola bilər.

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur ki, tənha qaldığı halda heç bir peyğəmbərə cihad əmri verilməmişdir. ("Təfsire Safi”)

İmam Baqir (ə) buyurmuşdur: "Bu ayə nazil olduqdan sonra həzrət Peyğəmbər (s) bütün döyüşlərə şəxsən özü komandanlıq edirdi.”("Təfsire-Bürhan”, c. 1, s. 398; "Təfsire-Əyyaşi”, c. 1, s. 261. )

1. Rəhbər başqalarının önündə getməlidir.

2. Əgər müsəlmanlar müstəzəflərin nalələrinə biganə qalsalar, rəhbər təkbaşına hərəkət etməlidir.

3. Rəhbər o qədər qəti olmalıdır ki, cihad zamanı yanında kimsənin olub-olmaması təsirsiz olsun.

4. Hər kəs öz işinə məsuldur.

5. Xalqa yox, Allaha bağlanmaq lazımdır.

6. Peyğəmbərlərin vəzifəsi məcbur etmək yox, təşviq və dəvətdir.

7. Cəbhə və cihadın güclü təbliğata ehtiyacı var.

8. Bizim vəzifəmiz qiyam və cihaddır. Düşmənin məğlubiyyəti Allahın işidir.

9. İlahi qüdrət bütün güclərin fövqündədir; bu qüdrət möminlər üçün ümid, müxaliflər üçün hədə-qorxudur.

"Muqit” dedikdə digərinə güc verən, onun canını qoruyan, bir sözlə, hifz edən, hesab aparan kəs nəzərdə tutulur.

Ötən ayədə hər kəsin öz işinə məsul olduğu bildirildi. Bu ayədə isə yaxşı və pis işə dəvət və havadarlığın təsirləri bəyan olunur.

Moizə, dostluğa çağırış, tədris, cəbhəyə təşviq, yaxşı işə yardım yaxşıya havadarlığın nümunələridir. Hədisdə başqaları haqqında dua, əmr be məruf, hətta yaxşı işə işarə yaxşıya havadarlığın nümunəsi kimi göstərilmişdir. ("Təfsire-Safi”) Qeybət, söz gəzdirmək, iş pozmaq, böhtan, fitnə, cəbhədən çəkindirmək, vəsvəsə və fitnə pisliyə havadarlıq nümunələridir.

1. Fərdiyyətçilik və guşənişinlik İslamda qadağandır.

2. Yaxşı və pisə dəvət mükafat və cəzaya şərik olmaqdır.

3. Məhdudiyyətlər səbəbindən hər işə birbaşa müdaxilə etmək olmur. Amma xeyir havadarlıqla ondan bəhrələnmək olar.

4. Dəllala haqq ödənməlidir. Xeyriyyə və ya ticarət işlərində vasitəçilik edənlərin haqqı var.

5. Havadarlıqda Allahı nəzərdən qaçırmaq olmaz.

"Təhiyyət” dedikdə başqalarına salam vermək və ya istənilən bir şəkildə başqasına salamatlıq arzulamaq nəzərdə tutulur. Məsələn, hədiyyə vermək də təhiyyətdir. Bir kəniz imam Həsənə (ə) bir dəstə gül verdiyi üçün imam onu azad etdi. Xalqın sualına isə həmin bu ayə ilə cavab verdi.

İslamda başqalarına salam vermək tövsiyə olunur. Qarşı tərəfi tanıyıb, tanımamaq şərt deyil. Salam verməkdə xəsislik göstərən şəxs xəsis adam kimi sayılmışdır. Peyğəmbər (s) hətta uşaqlara da salam verirdi.

İslamın tərbiyə proqramında salamı təkcə kiçiklər böyüyə vermir. Hətta Allah, peyğəmbər və mələklər möminləri salamlayır.(Bax: "Saffat”, 79. ) (Rəvayətlərdən salam qaydalarını öyrənin.)

1. Bir-birinizlə dostluq əlaqələrini isidin.

2. Xalqın ehsanını qaytarmaq rəva deyil. Onu qəbul edib bir yolla əvəzini çıxmaq lazımdır.

3. Məhəbbət və hədiyyələrin cavabını təxirə salmaq olmaz.

4. İslamda daha yaxşı mükafat vermək müstəhəbdir.

5. Başqalarının yaxşılığına cavab verərkən əvvəlcə daha yaxşı cavab axtarın. Əgər alınmasa, oxşar şəkildə cavab verin.

6. Döyüşdə düşmən sülh təklif edərsə, siz daha çox rəhmət göstərib qəbul edin. Ya da eynən qarşı tərəf kimi hərəkət edin.

7. Cavabsız qalmış salamlara görə nigaran olmayın. Xalq cavab vermədikdə Allah bu hesabı aparır. Xalqın hisslərini cavabsız buraxmayın ki, Allah hesabınıza yetişər.

1. Həm ilkin yaranış, həm də məad Allahın əlindədir.

2. Qiyamət hamının hesab üçün toplandığı gündür. Demək, yalnız Allahın razılığını qazanmaq üçün çalışmaq və yalnız Ona pərəstiş etmək lazımdır.

3. Məadın həqiqət olmasına o qədər dəlil var ki, (məsələn, Allahın ədaləti, Allahın hikməti, təbiətdə qiyamət nişanələri, təbiətin qışda ölümdən sonra yenidən dirçəlişi, yuxu və oyanmaq, hüceyrələrin yenidən yaranması...) bu mövzuda şübhəyə heç bir yer yoxdur.

4. Qəflət, bixəbərlik çox olan yerdə tərbiyəçi daha qəti xəbərdarlıqlar etməlidir. (Ayədə "lam” və "nun” hərfləri vasitəsi ilə gerçəkləşən təkidlərin səbəbi insanı qiyamətə münasibətdə qəflətdən oyatmaqdır.)

"İrkas” sözü devrilmiş, pis hala salınmış mənasını verir. "Ərkəsəhum” sözü ayədə münafiqlərin fikir dağınıqlığına işarədir.

Bir neçə ayə əvvəl xeyir və şər işdə vasitə və şəfaət haqqında bir ayə oxuduq. Bu ayədə isə münafiqlər üçün şəfaətin bir nümunəsi bəyan olunur.

Məkkədə bir dəstə insan zahirdə müsəlman olmuşdu. Onlar Mədinəyə hicrət etməmişdilər və əməldə müşriklər ilə bir idilər. (Bəlkə də casusluq məqsədi ilə) sonradan hicrət etdikləri vaxt möminlər onlara birmənalı yanaşmadılar. Bəziləri dedilər ki, bu insanlar tövhid və məada şəhadət verdiklərindən onlarla müsəlman qardaş kimi rəftar olunmalıdır. Başqaları hicrət etmədikləri və kafirlərlə həmkarlığa qatıldıqları üçün onlarla mənfi rəftar edilməsini tələb edirdilər. Bu vaxt həmin ayə nazil oldu.

1. Peyğəmbər kimi rəhbər olan yerdə parçalanma ciddi məzəmmət olunmuşdur.

2. Münafiqlərlə üzbəüz dayanmaq üçün qətilik və birlik lazımdır.

3. İnsanın süqut səbəbi onun öz əməlləridir.

4. "Anadan da mehriban dayə olmayın”. Özünü süquta aparana ağlamaq nə üçün?

5. Günah boxçası dolan vaxt Allahın qəhr və qəzəbi qəti olur. Allahın qüdrəti qarşısında bütün amillər təsirsizdir.

6. İlahi qanunlar əsasında, öz əməllərinə görə doğru yoldan çıxan şəxsi hətta peyğəmbər də xilas edə bilməz.

Nifaq əhli ilə rəftar yolunun mərtəbələri var. Bu ayədə bəyan olunmuş sərt hökmlər fitnə-fəsadda müşriklərlə həmkarlıq edən münafiqlərə aiddir.

Quran cümlələrini bir-birinin vasitəsi ilə mənalandıraq. Ayədəki tədbirlərdən məlum olur ki, Allah insanı yalnız onun əməllərinə görə azdırır.

1. Allah münafiqlərin sirləri və gizli istəkləri üzərindən pərdəni götürür.

2. Münafiqlər və düşmənlər sizin düşüncə və əqidənizi hədəf almışlar.

3. İslam cəmiyyəti münafiqlərdən təmizlənməlidir. Onlarla hər hansı bir dostluq əlaqəsi qırılmalıdır.

4. Küfr, şirk və fəsad olan məntəqədən hicrət vacibdir.

5. Allah yolunda hicrət gerçək iman nişanəsidir.

6. Tövbə yolu həmişə açıqdır.

7. Hər bir günahın tövbəsi günahı tərk etməkdir. Hicrətin tərkinin tövbəsi hicrətdir.

8. Pozucu və fitnəkar münafiqlər edam olunmalı, aradan götürülməlidirlər. Bu işi həyata keçirmək üçün İslam cəmiyyəti qüdrətli olmalıdır.

9. İslam düşmənlə mübarizə və fəsad əhlinin təqibi üçün ən sərt tədbirlərə əl atır.

10. Münafiqlərin maddi imkanları və hərbi qüvvələrinə bel bağlamaq olmaz. Onların yardımından gözümüzü çəkməliyik.

11. İslamda münafiqlərlə qurulan hər hansı bir mənəvi, siyasi, hərbi, iqtisadi, mədəni rabitə məhkum edilir.

1. Hətta kafirlərlə hərbi müqavilələrə ehtiram göstərmək lazımdır.

2. Döyüşlərdə bitərəflik göstərənlərə hücum etməyin.

3. Müsəlmanlar elə qüdrətli olmalıdırlar ki, müxaliflər hücum fikrinə düşməsinlər.

4. Allahın qüdrətinə diqqətli olun ki, qürrələnməyəsiniz.

5. Allahın istək və iradəsi ilə münafiqlər və kafirlər sizinlə döyüşdən çəkindilər.

6. İslamın cihadı hakimlik və əqidənin zorla qəbul etdirilməsi üçün deyil. İslam şər və maneələri aradan götürmək istəyir. Əgər düşmən sizdən əl götürdüsə, siz ona hücum etməyin. Əgər hücum etsəniz, mümkündür ki, onlar Allahın verdiyi qüvvə ilə sizi məğlub edələr.

7. Qarşı tərəfin sülh istəklərinə və atəşkəs təklifinə ehtiramla yanaşın. Çünki İslamda döyüş yox, sülh əsas məqsəddir. Döyüş yalnız zəruri hallarda caiz sayılır.

8. Düşmənin sülh təklif etməsi kifayət deyil. Əminlik üçün düşmən döyüşü tərk etməli, sülh mövqeyi tutmalıdır.

9. Döyüş və sülh meyarları Allah tərəfindən təyin olunmalıdır.