Bir çox müfəssirlərin fikrincə Həmd surəsi Məkkədə nazil olmuşdur. Lakin bəziləri onun Mədinədə nazil olduğunu qeyd etmişlər. Surənin Məkkədə nazil olduğu daha həqiqətə uyğundur və bunu sübuta yetirəcək iki əsaslı dəlilə istinad etmək olar.

1) Həmd surəsinin digər adlarından biri də Səbül məsani (yeddi ayə )-dir. Hicr surəsinin 87-ci ayəsində bu haqda deyilir:

(Və ləqəd atəynakə səbə minəl məsani vəl Quranil əzim – [Ya Məhəmməd!] Biz sənə [hər namazda oxunub] təkrarlanan yeddi ayəni [Fatihə surəsini] və böyük əzəmətli Quranı verdik.)

«Həmd» surəsi haqda məlumat verən bu ayə Məkkədə nazil olmuşdur və buna əsasən deyə bilərik ki, «Həmd» surəsi də Məkkədə nazil olmuş surələrdəndir.

2) «Həmd» surəsinin Məkkədə nazil olduğuna dəlalət edəcək ikinci əsaslı dəlil Namaz hökmünün Məkkədə verilməsidir. Belə ki, məzhəbindən asılı olmayaraq hər bir müsəlman namaz qılarkən «Həmd» surəsinin oxunmasını zəruri hesab edir. Peyğəmbərdən (s) bu barədə nəql olunmuş rəvayətdə deyilir:

(La səlatə illa bifatihətil kitab – Fatihəsiz namaz, namaz deyildir.)

Bu hədis sünnü və şiə mənbələrində mütəvatir olaraq nəql olmuşdur. Belə bir nəticəyə gəlirik ki, «Həmd» surəsi Məkkədə nazil olmuş və müsəlmanlar elə ilk gündən namazlarında «Həmd» surəsini oxumuşlar.

Bəzi müfəssirlər isə bu barədə üçüncü nəzəri irəli sürmüşlər. Onların fikrincə «Həmd» surəsi böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün iki dəfə, yəni bir dəfə Məkkədə və bir dəfə Mədinədə nazil olmuşdur. Lakin bu nəzəriyyəni sübuta yetirəcək elə bir tutarlı dəlil yoxdur. Bəlkə də surənin «Səbə məsani» adlandırılmasına səbəb müfəssirlərin dedikləri kimi onun iki dəfə nazil olması olmuşdur. Lakin bunun başqa bir səbəbi də ola bilər. O da «Həmd» surəsinin namazın birinci və ikinci rəkətlərində oxunmasıdır.

«Həmd» surəsinin fəziləti barədə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, Allah-taala Hicr surəsinin 87-ci ayəsində bu surəni Quranla müqayisə edərək onların eyni əhəmiyyətə malik olduğunu bəyan edir. «Həmd» surəsinin ikinci böyük əhəmiyyət kəsb edən və onu Quranın digər surələrindən fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri də onun gündəlik namazlarda oxunmasıdır. «Həmd» surəsinin digər üstün xüsusiyyətlərindən biri də onun gündəlik [və sair] namazlarda digər surələrlə əvəz olunmamasıdır. Belə ki, dinin sütunu olan namaz müsəlmanları, qeyri-müsəlmanlardan fərqləndirir və bu [yəni namaz] müsəlmanlar üçün ən gözəl üstün xüsusiyyət hesab olunur. Bu surədə bir çox mühüm elmi mətləblərə toxunulmuşdur və biz növbəti fəsillərdə onların hər biri haqda ətraflı söhbət açacağıq.

Bütün bunlarla yanaşı «Həmd» surəsinin fəziləti barədə bir çox hədis və rəvayətlər də nəql olunmuşdur.

Şeyx Səduq, İmam Həsən Əsgəri (ə)-dan, o da atasından və o da cəddi Əli (ə)-dan nəql etdiyi hədisdə deyilir:

«Bismillahir-rəhmanir-rəhim» – «Həmd» surəsinin ayələrindən biridir. Bu ayə ilə birlikdə «Həmd» surəsi yeddi ayədən ibarət olur. Əli (ə) əlavə edərək buyurur: Allah-taala «Və ləqəd atəynakə səbə minəl məsani vəl Quranil əzim» ayəsini mənə nazil etdi və «Həmd» surəsinin Quranla müqayisədə eyni əhəmiyyət kəsb etdiyini mənə əyan etdi. Bəli! «Həmd» surəsi Quranın ən dəyərli surələrindən və İlahi Ərşin qiymətsiz xəzinələrindən biridir.(İbni Kәsirin tәfsiri 1-ci cild 16-cı sәh.)

Bir çox müfəssirlərin fikrincə «Həmd» surəsi yeddi ayədən ibarətdir. Lakin bu barədə bir neçə müxtəlif nəzəriyyələr də irəli sürülmüşdür. Belə ki, Hüseyn Cəfəri «Həmd» surəsinin altı, Əmr ibni Ubeyd isə səggiz ayədən ibarət olduğunu hesab etmişlər. Lakin bu nəzəriyyəni bir neçə səbəbdən əsassız hesab etmək olar.

1. İslam alimlərinin əksəriyyəti «Həmd» surəsinin yeddi ayədən ibarət olduğunu hesab edir.

2. İstər sünnü, istərsə də şiə mənbələrində nəql olunmuş rəvayətlərdə «Həmd» surəsinin yeddi ayədən ibarət olduğu göstərilir.

3. Bir qədər əvvəl qeyd etdik ki, «Səbə məsani – yeddi ayə» deyildikdə «Həmd» surəsi nəzərdə tutulur. Və bu da «Həmd» surəsinin yeddi ayədən ibarət olduğunu bir daha sübuta yetirir.

Bu nəzəriyyəyə əsasən «Bismillah» ayəsini müstəqil ayə və «Həmd» surəsinin bir hissəsini təşkil etdiyini hesab edənlər «Siratəllləzinə» ayəsini surənin sonunadək bir ayə hesab edir, lakin «Bismillah» ayəsini «Həmd» surəsinin müstəqil ayəsi hesab etməyənlər «ğəyril məğzubi» ayəsini müstəqil hesab edir. Beləliklə hər iki nəzəriyyəyə əsasən, «Həmd» surəsinin yeddi ayədən ibarət olduğu sübuta yetirilir.

«Həmd» surəsində iki mühüm məsələyə işarə olunur.

1. Tohid [təkallahlıq] – İnsan Allahın birliyinə iman gətirməli, Ondan başqa heç bir varlığı ibadətə layiq görməməli və yalnız Ona ibadət etməlidir.

2. Məada [axirət dünyasına] iman gətirmək.

Bəşəriyyəti təkallahlığa dəvət edən müqəddəs islam dininin təlimləri məhz bu iki amilin üzərində formalaşmışdır. Ali-İmran surəsinin 64-cü ayəsində deyilir:

(Qul ya əhləl kitabi təalu ilə kəlimətin səvain bəynəna və bəynəkum əlla nəbudə illəllahə və la nuşrikə bihi şəyən və la yəttəxizə bəzuna bəzən ərbabən min dunillah – [Ya Məhəmməd!] Söylə ki: «Ey kitab əhli, sizinlə bizim aramızda eyni olan [fərqi olmayan] bir kəlməyə tərəf gəlin! [O kəlmə budur ki:] Allahdan başqasına ibadət etməyək. Ona şərik qoşmayaq və Allahı qoyub bir-birimizi [özümüzə] Rəbb qəbul etməyək!»)

Demək, peyğəmbərlərin göndərilməsindən və səmavi kitabların nazil olmasından əsas məqsəd bəşəriyyəti haqq yola hidayət etmək və təkallahlığa dəvət etmək olmuşdur. Və haqqında söhbət açdığımız surədə bu mətləbə xüsusi diqqət yetirilmişdir.

Şüurlu insan, başqa birisinin qarşısında özünü kiçik hesab edərək ona tabe olur və onda, özündə görmədiyi üstün xüsusiyyətləri müşahidə etdiyi üçün ona möhtac olduğunu hiss edir. Bu hiss onda ya mənəvi zəiflikdən, ya maddi asılılıqdan, ya ehtimal verdiyi zərər və təhlükəni özündən uzaqlaşdırmaqdan, ya onun diqqətini cəlb etməkdən və yaxud da onda mənfəət duyduğundan irəli gəlir. Tabe olunan və özünü başqalarından üstün görən şəxs isə başqasının ona tabe olduğunu görməklə yanaşı, ona tabe olan şəxsin bir gün ona qarşı çıxacağından da bərk nigarançılıq keçirir.

Bütün bunlar insanın başqa birisinin qarşısında təzim və tabe olmasına səbəb olan ən başlıca amillərdir. Lakin bir şüurlu insan əgər diqqət yetirərsə, bu həqiqətin şahidi olacaq ki, bu xüsusiyyətlərin hamısı hər şeyə qadir olan və ibadətə layiq yeganə varlıq aləmlərin Rəbbinin müqəddəs zatında təcəlli olmuşdur. O Allah ki, hər şeyi yoxdan yaratmış varlıqları fitri və şəriət yoluna hidayət etmiş, ruzi verərək kamala doğru yönəltmişdir. Bəli, Odur ibadətə layiq olan yeganə varlıq. Odur yaratdıqlarına ruzi verən və onları kamala çatdıran.

Bütün bunları nəzərə alaraq şüurlu insan Allahdan başqa ayrı bir varlığa pənah apararaq ona arxalana bilərmi?! Bir halda ki Allahdan başqa bütün yaranmış varlıqlar, məxluq və mümkünəl — vücuddur. Və belə bir varlıq özünün mövcud olmasında başqa birisindən möhtac və tam mənada asılı olur. Heç bir varlığa ehtiyacı olmayan və bütün eyb və nöqsanlardan uzaq olan yeganə varlıq isə Allahın müqəddəs zatıdır. O hamıdan ehtiyacsız, hamı isə Ona möhtacdır!!!

«Ey insanlar! Siz Allaha möhtacsınız Allah isə [heç nəyə, o cümlədən sizin ibadətinizə] möhtac deyildir və hər cür şükrə, tərifə layiqdir!) (35/15).

Allah-taala bu surədə şükr və sənanın məhz Onun özünə aid olduğunu bəyan etdikdən sonra insanlara qəlblərinin dərinliklərindən – «İyyakə nəbudu və iyyəkə nəstəin – Yalnız Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək gözləyirik» – itaət şüarını dilə gətirməyi xatırladır.

Sonra insanlara ümumilikdə işarə olunaraq buyurulur:

Peyğəmbərlər və səmavi kitablar göndərilsə də, onlar üç əsas dəstəyə bölündü:

a) Tükənməz ilahi nemətlərdən bəhrələnərək haqq yola hidayət olan və kamala nail olan kəslər;

b) Haqq yoldan azan, lakin haqqın qarşısında inadkarlıq etməyən kəslər; Onlar böyük səhvə yol verərək haqq yoldan uzaq düşmüş və bu yolun nakam yolçularına çevrilmişlər. Əgər həqiqəti dərk edərlərsə, onun müqabilində inadkarlıq etməz və tutduqları səhv yolu davam etdirməzlər.

v) Var-dövlət, vəzifə və müxtəlif dünyəvi əyləncələrə qurşanan, haqqın müqabilində inadkarlıq və düşmənçilik edən kəslər; Onlardan bəziləri əvvəllər haqqı dərk etməmiş, bəziləri isə dərk edərək ona göz yummuş, hətta inkar da etmişlər. Sözün əsl mənasında onlar şəxsi meyl və istəklərinin əsiri olmuş və onun itaətkar bəndələrinə çevrilmişlər.

Allah-taala başqa bir surədə buyurur:

«Ya Peyğəmbər!] Nəfsini özünə tanrı edən və Allahın bilərəkdən [onu hələ yaratmamış gələcəkdə kafir olacağını bildiyi üçün] yoldan çıxardığı, qulağını və qəlbini möhürlədiyi, gözünə də pərdə çəkdiyi kimsəni gördünmü?» (45/23).

Onlar haqqın qarşısında inadkarlıq edərək küfrə düçar olar və bu səbəbdən də haqq yoldan uzaq düşmüş ikinci dəstəyə aid olan şəxslərdən daha ağır əzaba düçar olarlar. Bəşər təbiəti var-dövlətə, sərvətə, ad-sana meyl edən bir varlıqdır. Bu səbəbdən də əgər ilahi hidayət nemətindən bəhrələnməzsə öz batini meyl və istəklərinə tabe olaraq gec-tez haqq yoldan uzaq düşəcəkdir.

«Əgər Allahın sizə neməti və mərhəməti olmasaydı, [günah] sizdən heç vaxt pak olmazdı. Lakin Allah dilədiyini [günahdan] pak edər. Allah [hər şeyi] eşidən və biləndir». (24/21).

Allahın mərhəməti olmadan insan batini istəklərinə tabe olduğu üçün hər an Onun qarşısında məğlub olmaq ehtimalı vardır. Bu səbəbdən də Allah-taala insanlara hidayət olmalarını diləmələri xatırlardır. «İhdinəsiratəl mustəqim – [İlahi] Sən bizi doğru yola yönəlt!» «Nemət verdiyin kəslərin yoluna! Qəzəbə düçar olanların və [haqdan] azanların yoluna yox!»

Namaz qılan hər bir şəxs gündəlik namazlarında bu ayəni dəfələrlə təkrar edir və Allahdan onu nemət vermiş və haqq yola hidayət etdiyi kəslərdən qərar verməsini diləyir.

«Həmd» surəsinin ümumi məfhumu bundan ibarətdir ki, Allah-taala ilk növbədə özünü, öz kamal sifətləri ilə vəsf edir. Burada bir daha xatırladılır ki, Allah axirət gününün sahibi və Onun rəhmət və tərbiyəsi bu dünyada hamıya şamil olunur. Sonra belə bir nəticə əldə olunur ki, ibadət layiq olan yeganə varlıq Allahın müqəddəs zatıdır. Və insan Ondan başqa heç bir varlıqdan kömək diləməməlidir.

Daha sonra necə ibadət etməyi və öz ibadətlərində Ondan əbədiyyaətə və tükənməz nemətləri olan haqq yola yönəltmələrini istəmələrini xatırladır. Son mərhələdə haqq yola hidayət olmuş və ilahi nemətlərdən bəhrələnən mömin və əməli-salehlər, Allahın qəzəbinə gəlmiş və haqq yoldan sapınmış şəxslər arasında olan fərq bəyan olunur. Demək, «Həmd» surəsi dörd mühüm hissədən ibarətdir və onlardan hər biri böyük əhəmiyyət kəsb edən mətləbə toxunur.

1. Allahın kamal sifətləri vəsf olunur;

2. İbadətə layiq olan yeganə varlıq Allahın müqəddəs zatıdır. İnsan yalnız Allaha ibadət etməli və yalnız Ondan kömək diləməlidir;

3. Haqq yolu tanımağı və bu yola hidayət olmağa Allahdan diləmək lazımdır;

4. Əməli-saleh insanların hidayət yolu, qəzəbə gəlmişlərin (məğzubin) və haqdan uzaq düşənlərin (zallin) yolundan ayrı və fərqlidir.

«Həmd» surəsinin ilk ayəsi «Bismillahir-rəhmanir-rəhim» ayəsidir. Bu ayəni «Bəsmələ» də adlandırırlar. Və bu ayə beş kəlmədən ibarətdir:

«Bə» – qarammatikada bu hərfə «ğərrə hərfi» deyirlər. Kəlmənin əvvəlində işlənir və nəinsə başlanmasına dəlalət edir. Belə ki, hər şey Allahın adı ilə başlanmalıdır. Əks təqdirdə həmin iş olduqca dəyərsiz və naqis olacaqdır. Bir qədər sonra bu barədə ətraflı məlumat verəcəyik.

«İsm» – İsm kəlməsi lüğətdə nişan və əlamət mənasını daşıyır. Əvvəldəki həmzə kəlməyə əlavə olunmuşdur, onun əsl hissəsini təşkil etmir və bu səbəbdən də başqa bir kəlmə ilə birləşdikdə tələffüz olunmayır. Bismillah cümləsində isə yazılışda ixtisara düşmüşdür.

İsm kəlməsinin müxtəlif yazılış və tələffüz üsulları vardır. Lakin əksər hallarda ya kəsrə ilə «ism – sim» və ya zəmmə ilə «usm – sum» oxunur.

İsm kəlməsi ucalıq mənasını daşıyan «sumuvv» kəlməsindən götürülmüşdür. İsm kəlməsinin belə bir məna daşımasına səbəb bəlli olmayan bir şeyi aşkara çıxarmaq və ya heç bir məna daşımayan bir kəlməni adlandıraraq onu heç bir məna və məfhum daşımayan kəlmələrdən fərqləndirmək olmuşdur.

Alimlərin bəzilərinin fikrincə, ism kəlməsi «əlamət» mənası daşıyan «səmət» kəlməsindən götürülmüşdür. Lakin bu nəzəriyyə tamamilə səhv və əsassızdır. Çünki, bildiyimiz kimi ism kəlməsinin cəm halı «əsma» kiçiltmə mənasında, «suməyy» əsirlik halında, «səmməyət» və «əsməytu» halında istifadə olunur. Və əgər «səmət» götürülsəydi cəm halda «əvsam» (təsğir – kiçiltmə) halında «vusəym», nisbət verildikdə «vəsmiyy», (təsirlik) etdikdə isə «vəssəmtu» və ya «əvsəmtu» halında istifadə olunardı.

«Allah» – Allahın müqəddəs zatına xas olan adlardandır. Ərəblər hətta cahiliyyət dövründə də bu addan öz şerlərində istifadə edərdilər.

Allah-taala Loğman surəsinin 25-ci ayəsində bu barədə buyurur:

«Allah» kəlməsinin xüsusi ad kimi deyil, ümumi ünvan daşıdığını iddia edənlər böyük səhvə yol vermiş olurlar. Və biz bunu sübuta yetirəcək bir neçə dəlilə işarə edə bilərik.

1) «Allah» kəlməsi «Ləfzi cəlalə» də adlanır. Belə ki, bu kəlməni eşitməklə heç bir dəlil və sübuta ehtiyac duyulmadan onun ilk növbədə insanın zehnində Allahın müqəddəs vücudu canlanır.

2) Başqa bir kəlmə ilə vəsf olunmayır. Məsələn, «Əl alimillah – Allaha elm verən» və ya «Əlxaliqullah – Allahı yaradan» kimi ifadələrdən istifadə edərək «Allah» kəlməsini vəsf edə bilmərik. Demək Allah kəlməsi başqa bir kəlmədən götürülməmişdir və Ona xas olan adlardandır.

3) Əgər Ləfzi cəlalə Allaha xas olan ad olmasaydı «La ilahə illəllah – Allahdan başqa Allah yoxdur» təkallahlıq şüarı nə tohid kəlməsi adlanar, nə də Allahın birliyinə dəlalət edə bilərdi. Belə ki, (La ilahə illərrəza – Ruzi verəndən başqa bir Allah yoxdur), (La ilahə illəl xaliq – Yaradandan başqa Allah yoxdur) və bu kimi ifadələr Allahın birliyinə dəlalət etməyir. Və əgər bir şəxs bu ifadələri (La ilahə illəllah) kəlməsinin yerinə istifadə edərsə, onu Allaha iman gətirmiş bir müsəlman kimi qəbul etmək olmaz.

4) Hər bir varlığın özünəməxsus müəyyən adı olduğu kimi aləmlərin Rəbbinin də özünə xas adı olmalıdır. Və bunu da bilirik ki, ərəb dilində bu müqəddəs zata «Allah»dan başqa heç bir ad verilməmişdir. Demək, «Allah» aləmlərin Rəbbinə xas olan bir addır.

1. Əgər bir şəxs hər hansı bir varlığa müəyyən bir ad qoyursa, demək ilk növbədə onu zehnində canlandırmış və özündə yarandığı təsəvvürə müvafiq olaraq ona nəzərdə tutduğu adı verir. Lakin Allaha gəldikdə isə, bu iş qeyri-mümkündür. Çünki, Allah təsəvvür olunası bir varlıq deyildir. Və insan kimi naqis və məhdud bir varlığın, elm və qüdrəti hər şeyi əhatə edən mütləq bir varlığı nə təsəvvür etməsi mümkündür və nə də adlandırması.

Və əgər «Allah» kəlməsinin «müqəddəs zata» verilən ad olduğuna ehtimal verilərsə, bunu da əsaslı hesab etmək olmaz. Çünki, əvvəla bilirik ki, «Allah» adını qoyan Allahın özü deyildir. Digər tərəfdən isə adın qoyulması ilə yanaşı onu dilə gətirdikdə də insan onu zehnində canlandıra bilməlidir. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, bəşərin bu müqəddəs zatı təsəvvür etməsi qeyri-mümkündür və belə bir halda «Allah» adını da [təsəvvür edə bilmədiyi] bir varlığa qoyması imkan daxilindən xaricdir. Demək, bəşərin müqəddəs zat üçün ad təyin edib və onu bu adla adlandıra bilməsi qeyri-mümkün olduğu üçün deyə bilərik ki, «Allah» kəlməsi tanrıya xas olan ad deyildir.

Hər hansı bir varlığa ad qoymaq üçün bu kifayət edər ki, insanın zehnində həmən varlıq barədə cüzi və təqribi olsa belə, təsəvvür yaranmış olsun. Və belə bir icmali təsəvvürün istər Allah kimi mütləq bir varlıq, istərsə də digər məhdud varlıqlar haqda olunması tamamilə mümkündür. Təsəvvürü mümkün olmayan isə Allahın müqəddəs zatı və Onun kamal sifətləridir. Bir halda ki, belə bir dəqiq təsəvvür nə adın təyin olunmasında, nə də istifadə olunmasında lazımdır. Və əgər belə bir təsəvvür zəruri olsaydı, varlıqları adlandırmaq tək Allaha dair deyil, həqiqət və mahiyyəti bəşəriyyətə tamamilə bəlli olmayan mələk, cin, ruh kimi varlıqların adlandırılmasında da böyük nöqsanlar doğurardı.

Digər tərəfdən də kimsə işarə və şəxs əvəzliyini Tanrının müqəddəs zatı üçün istifadə olunmasının doğruluğunda şəkk və tərəddüd edə bilməz. Demək insan işarə və şəxs əvəzliklərini tələffüz etməklə bununla Allahı nəzərdə tuta bilər. Belə isə hər hansı bir kəlməni tələffüz etməklə bununla Allahı nəzərdə tutmağımızın nə kimi nöqsanı ola bilər. Və bu kəlməni Ona xas olan ad hesab edək. Və Tanrının müqəddəs zatı bu kamal sifətlərinə malik olduğu üçün adlandırmaq mərhələsinə gəldikdə bütün o kamal sifətləri nəzərdə tutulur. Bütün bunları nəzərə alaraq deməliyik ki, «Allah» kəlməsi bütün kamal sifət və xüsusiyyətlərə malik olan mütləq varlığa xas olan bir addır.

2. Əgər «Allah» kəlməsi xüsusi ad olarsa, Ənam surəsinin 3-cü ayəsinin verdiyi məna bir o qədər doğru və düzgün olmayacaqdır. Ayədə deyilir:

Çünki, əgər «Allah» kəlməsi Tanrının xas adı olarsa, belə olduqda ayədən belə bir qənaətə gəlməli olacağıq ki, Allahın müəyyən yeri və məkanı vardır. Halbuki, Allahın nə yeri var, nə də məkanı vardır. Bu səbəbdən də deməliyik ki, «Allah» kəlməsi Tanrının xas adı deyil, «məbud» mənasını daşıyacaqdır. Və belə olduqda ayənin mənası belə olacaqdır. (Odur göylərin və yerin məbudu).

Demək, ayədən əldə etdiyimiz mənaya əsasən Allah üçün yer və məkan heç bir məna kəsb etməyir. O, göylərdə və yerdə hər nə varsa əhatə edir və heç nə ondan gizli və pünhan deyildir. Ayənin ardı bu mətləbə dəlalət edir.

Əbu Cəfər – Şeyx Səduqun fikrincə Məhəmməd ibni Neman həmən şəxs olmuşdur – nəql etdiyi rəvayətdə deyir: İmam Sadiq (ə)-dan (Və huvəllahu fissəmavati və fil ərzi – göylərdə də, yerdə də yalnız O Allahdır) təfsirini soruşdum.

İmam (ə) buyurdu: Bəli, O hər yerdədir.

Dedim: O, öz vücud və zatı ilə hər yerdə olurmu?

Buyurdu: Söylədiklərinə diqqət yetir! Yer və məkanlar məhduddur. Əgər, Allah öz zatı ilə filan yerdədir desən, deməli Onun digər varlıqlar kimi müəyyən və məhdud bir yerdə olduğunu təsəvvür etmiş olursan. Lakin bu heç də belə deyildir. O nə məhduddur, nə də məhdud bir yerə sığır. O yaradılmışlardan ayrı və onların malik olduqları sifət və xüsusiyyətlərdən də uzaqdır. Lakin eyni zamanda elm və qüdrəti hər şeyi əhatə edir.

«Allah» kəlməsi böyük və olduqca əhəmiyyətli məna kəsb etdiyi üçün «Ləfzi cəlalə» adlandırılmışdır. Bu kəlmənin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, kəlmənin əvvəlindəki «Əlif və lam» xüsusi isim olduğundan kəlmənin əsas tərkib hissəsini təşkil etsə də, eyni zamanda həmzə digər kəlmələrdə olduğu kimi — nida cümləsi istisna olmaqla – Ya Allah – başqa bir kəlmə ilə birləşdikdə ixtisara düşərək tələffüz olunmayır. Bu yalnız «Ləfzi cəlalə»yə xas olan xüsusiyyətdir. Və bir digər kəlmələrdə bu kimi xüsusiyyətlərlə qarşılaşmırıq.

Lakin bunu da qeyd etməliyik ki, Ləfzi cəlalə «Lahə» kəlməsindən götürülmüşdür və bu da gizli qalmaq bəzən də ucalıq mənasını daşıyır. Demək, «Allah» kəlməsi tərkib baxımından məsdər, məna baxımından fail, istifadəyə gəldikdə isə Tanrıya xas olan ad kimi işlənilir. Belə ki, onun mənalarında bir neçə mətləbə toxunulmuşdur: «Allah» – yəni bütün eyb və nöqsanlardan uzaq, hər şeydən uca və hər şeyə sahib və hakim olan mütləq bir varlıq. Elə bir varlıq ki, nişan və əlamətləri hamıya bəlli və gün kimi aşkardır. Eyni zamanda insanlar Onu görməz, əql və düşüncələri ilə zatının nədən ibarət olduğunu dərk etməzlər.

Bəsmələ cümləsinin dördüncü kəlməsi «Rəhman kəlməsidir. Mərhəmət, bağışlamaq və rəhm etmək mənasını daşıyan bu kəlmə «Rəhmət» kəlməsindən götürülmüşdür.

Allah-taala Qurani-kərimdə buyurur:

«Bilin ki, Allahın əzabı şiddətlidir və Allah bağışlayan, rəhm edəndir!» (5/98).

Rəhmət dedikdə, biz həm bu kəlmənin həqiqi mənasını yəni bağışlamaq, mərhəmətli olmaq və rəhm etməyi, həm də «ürəyi yumşaqlıq» kimi məcazi mənada nəzərdə tuta bilərik. Lakin biz bu kəlmənin yalnız həqiqi mənasını Allaha nisbət verə bilərik. Çünki, «rəhmət», «ruzi vermək», «yaratmaq» kimi Allaha xas olan xüsusiyyətlərdəndir. «Ürəyi yumşaqlıq» isə bu kəlmənin məcazi bir mənası kimi insana aid olan xüsusiyyətdir. Allah-taala Qurani-kərimdə bu barədə buyurur: