 Bu xütbənin bir hissəsi Adəm əleyhis-salamın xəlq olunması barəsindədir (Böyük Allah yeri, göyü, günəşi, ayı və ulduzları yaratdıqdan) sonra daşlıq ərazidən, torpağın hamar, əkin-səpinə yararlı yerindən və şoran torpaqdan bir qədər torpaq yığaraq onun üstünə təmizlənib saflaşana qədər su tökdü və bir-birinə yapışana qədər su ilə qarışdırdı. Yoğrulmuş torpaqdan ətrafları, üzvləri, birləşmələri və kəsişmələri olan surət yaratdı. Bir-birindən qopmaması üçün onu bərkitdi, möhkəmləndirib yumşaltdı, palçıq quruduqda müəyyən zaman üçün (onu öz ixtiyarına buraxdı. Bu vaxt ona ruh və həyat verilməsi üçün zəruri idi). Sonra qurumuş palçığa can verdi, insan şəklində ayağa qaldırdı. O, dərk oluna bilənlərin idrakında istifadə üçün idrak qüvvəsinə, işlərə yiyələnmək üçün düşüncəyə, özünə xidmət göstərmək üçün əzalara, işlərində hərəkət etdirmək üçün (əl və ayaq kimi) haqla batili, dadına baxılanlarla qoxulanları rənglərlə cinsləri bir-birindən ayırd etmək üçün fəhmə malik oldu. (Qurumuş palçıq elə bir insan oldu ki,) onun xilqəti və təbiəti müxtəlif rənglərlə qarışdı,(Һәзрәти Рәббил-Аләминә гаршы чыхараг деди: «Мән ондан даһа үстүн олдуғума ҝөрә Адәмә сәҹдә етмәдим. Чүнки мәни оддан, ону исә торпагдан хәлг етмисән». Бу иддиада олдуғуна ҝөрә, Аллаһ она мәләкләрин сырасындан чыхмасыны әмр етди: «Сән Мәним рәһмәтимдән говулдун. Гәзәб вә ләнәтим ҹәза ҝүнүнә гәдәр сәнинләдир». Бу вахт Шејтан деди: (Гур’ани-Кәримин Сад сурәсинин 79-ҹу ајәсиндә бујурулдуғу кими:) رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ «Еј Аллаһ, инсанларын дириләҹәји ҝүнә гәдәр мәнә мөһләт вер» Бәлкә дә мәгсәди өлүмдән хилас олараг даима дири галмаг олмушдур. ) bir-birinə bənzər şeylərə (sümük və diş kimi) biri digərinə zidd halətlərə, bir-birindən ayrı təbiətlərə sahib oldu (həmin təbiətlər bundan ibarətdir:) istilikdən (səfra), soyuqluqdan (bəlğəm), rütubətdən (qan), quruluqdan (sovda) və (təzadlı hallar isə bunlardır) sevinc və qəm (yuxu və oyaqlıq, aclıq və toxluq kimi hallar). Böyük Allah (insanı yaratdıqdan və onu Adəm adlandırdıqdan sonra) öz əmanətini mələklərdən istəyərək onlarla bağladığı əhd-peymanı yerinə yetirmələrini, (mələklərlə bağlanan əhd-peyman, onlara verilən əmanət bu idi:) Adəmə səcdə etmək üçün hazır olmalarını, onun böyüklük və əzəməti qarşısında təvazökarlıq göstərmələrini istədi.(Неҹә ки, Гур’ани-Кәримин Али-Имран сурәсинин 178-ҹи ајәсиндә кафирләр барәсиндә бујурур: وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهْمُ عَذَابٌ مُّهِينٌ «Кафир оланлара мөһләт вермәјимизин онлар үчүн јахшы олдуғуну ҝүман етмәсинләр. Мөһләт вермәјимиз даһа чох ҝүнаһ едиб рүсваједиҹи әзаба мүбтәла олмаларындан башга бир шеј дејил». ) Beləliklə, Allah-təala onu xəlq etdikdə Adəmə səcdə etmələrini buyurdu. Şeytandan başqa hamı səcdə etdi. Şeytan qürurlandı və lovğalandı, bədbəxtlik ona qalib gəldi, təkəbbür etdi. Oddan yaradıldığına görə özünü böyük sayaraq bir parça quru torpaqdan yaranmış Adəmi özündən aşağı sandı.(Гур’ани-Кәримин Бәгәрә сурәсинин 35-ҹи ајәсиндә бујурулдуғу кими: وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَداً حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَـذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الْظَّالِمِينَ «Дедик: Еј Адәм! Сән вә зөвҹән Һәвва ҹәннәти өз мәканыныза чевирин, онун немәтләриндән истәдијиниз гәдәр там шадлыгла јејин вә бу ағаҹа јахынлашмајын. Әҝәр јахын ҝәлсәниз, зүлүмкарлардан олмуш оларсыныз». ) Beləliklə, Allah qəzəbinin ona şamil olması üçün Şeytana möhlət verdi.(Гур’ани-Кәримин Таһа сурәсинин 117-ҹи ајәсиндә бујурулур: فَقُلْنَا يَآ ادَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى «Дедик: Еј Адәм! Бу сәнинлә вә зөвҹәнлә дүшмәндир. Диггәтли олун ки, сизи ҹәннәтдән чыхардараг, бәдбәхтлијә дүчар еимәк үчүн бир иш ҝөрмәсин».) Və (şeytana da möhlət verdi) onun imtahan və sınağının tamamlanması, ona verdiyi vədin başa çatması üçün buyurdu: «Sən məlum günə qədər möhlət verilmişlərdənsən» (müəyyən olunmuş günə qədər həyatdan bəhrələn). (Şeytanın İlahi əmrin əleyhinə çıxaraq, Adəmi öz qibləsinə çevirməməsindən, mələklər etdiyi kimi ona təzim etməməsindən) sonra Allah-təala Adəmə azad və xoş güzərana şərait olan məkanda yer verdi və onun məkanını (bütün hadisələrdən) amanında saxladı.(Һәмин ағаҹын мејвәсини јемәмәк она әмр едилсә дә, хејринин, мејвәни јемәкдә олдуғуну ҝүман етди.) Şeytandan və onun düşmənçiliyindən qorxutdu.(Төвбәсини гәбул етмәк истәдијинә ҝөрә, рәһмәт кәлмәсини она өјрәтди ки, төвбәсинин гәбул олунмасы үчүн Аллаһ-тәаланы онунла сәсләсин. ) Sonra düşməni onu aldatdı (Qurani-Kərimin Taha surəsinin 120-ci ayəsində buyurulduğu kimi: فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَّا يَبْلَى «Şeytan Adəmə vəsvəsə edərək dedi: «Ey Adəm! Səni əbədiyyət ağacı və zavalsız mülkə tərəf yönəltməyimi istəyirsənmi?» Belə sözlərlə Adəmi aldatdı). Sonra düşməni o Həzrətin əbədi sarayda olmasının və xeyir əməl sahiblərilə ün¬siyyətinin paxıllığını çəkdiyinə görə onu aldatdı, beləliklə, (Adəm şeytanın vəsvəsəsinin təsirindən) öz yəqinliyini itirərək şəkk və tərəddüdə düşdü.(Һәзрәти Адәм дүнјада мәскунлашдыгдан вә ондан чохлу өвладлары вә нәсли дүнјаја ҝәлдикдән сонра. ) (Qadağan olunmuş ağacın meyvəsindən yeməmək barədə) öz qərarını (Allahın əmrinə itaətdə) süstlük və səhlənkarlığa dəyişdi (və meyvədən yedi). Şadlıq və sevinc yerinə xofa və qorxuya mübtəla oldu (şeytana aldandığını görüb öz əməlindən xəcalət çəkdi) və peşmançılığını bildirdi. Beləliklə, Haqq-təala tövbənin yolunu öyrədərək rəhmət kəlməsini ona təlim etdi(Гур’ани-Кәримин Әһзаб сурәсинин 7-ҹи ајәсиндә бујурулур: وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنكَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّيثَاقًا غَلِيظًا «Пејғәмбәрләрдән вәһј вә рисаләтин тәблиғи һагда әһд-пејман алдығымызы јада сал. Сәндән, Нуһ вә Ибраһимдән, Муса вә Иса ибн Мәрјәмдән мөһкәм әһд-пејман алдыг». )və yenidən Behiştə (əvvəlcə olduğu yerə) qaytaracağına söz verdi. Sonra onu dərd-qəmli, bəla ilə dolu olan dünyaya, nəsilartırma və övladlarının doğum yerinə göndərdi. Və(Неҹә ки, Гур’ани-Кәримин Ә’раф сурәсинин 172-ҹи ајәсиндә бујурулур: وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُواْ بَلى شَهِدْنَا «Сәнин Аллаһынын Адәм өвладларындан онлар аталарынын белиндә олдуглары вахт пејман алдығыны вә онларда фитри олан Аллаһы танымағы вә товһиди етираф етмәләри үчүн онлары өзләринә шаһид тутдуғуну јада сал. Сонра деди: «Мән сизин Танрыныз дејиләмми?» Дедиләр: «Бәли, шәһадәт веририк ки, сән бизим Танрымызсан». Лакин өз фитри әһд-пејманларына вәфа етмәдиләр.) böyük Allah onun övladları arasından peyğəmbərlər seçdi, onlardan vəhy və risalətin təbliği üçün əhd-peyman aldı (ki, Haqq-təala tərəfindən onlara çatdırılanların hamısını yerinə yetirəcəklər və xalqı Allahı tanımağa dəvət edərək bu yolda heç nədən çəkinməyəcəklər).(Өз үммәтинә онун пејғәмбәрлијинин мүждәсини вермишди. Гур’ани-Кәримин Сәфф сурәсинин 6-ҹы ајәсиндә бујурулдуғу кими: وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ Иса ибн Мәрјәмин «Еј Бәни-Исраил, мән Аллаһын сизә ҝөндәрдији елчи вә мәндән әввәлки Төвраты тәсдигләјәнәм, мәндән сонра ады «Әһмәд» (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) олаҹаг пејғәмбәрин мүждәсини верирәм» дедијини јада сал». ) Halbuki insanların çoxu (onlarda fitri olan) ilahi əhd-peymana vəfa etmədilər.(Пејғәмбәрләр дә онун рисаләтини изһар етмәли вә онун сечилмәсини, сонунҹу пејғәмбәр олмасыны вә пејғәмбәрлијин онунла сона чатмасыны өз үммәтләринә хәбәр вермәли идиләр. ) Beləliklə, Onun haqqını bilmədilər (və Onu vahid saymadılar) və Ona bənzərlər, şəriklər qoşdular. Şeytanlar onları ilahi mərifətdən (ki, əsas və fitri məqsəd idi) daşındırdılar (aldatdılar) və Allaha sitayişdən çəkindirdilər. Beləliklə, Allah-təala onların arasından Öz peyğəmbərlərini seçərək onlarda fitri olan Tanrının əhd-peymanını tələb etmək və unudulmuş neməti (fitri tovhidi) xatırlatmaları, təbliğ yolu ilə onlarla söhbət etmələri (dəlillərlə danışmaları), gizlənmiş ağılları (ki, küfrün tozu altında gizlənmiş və zəlalətin, günahların qaranlığının təsirindən örtülmüş idi,) üzə çıxararaq işə salmaları və Allahın qüdrət nişanələrini onlara (insanlara) göstərmələri üçün onları bir-birinin ardınca göndərdi. (Və onun qüdrət nişanələri bunlardan ibarətdir:) Başlarının üstündə ucaldılmış səma, ayaqlarının altında sərilmiş yer, məişət güzəranları, məhv edən əcəllər, qocaldan və əldən salan xəstəliklər, dalbadal üzləşdikləri hadisələr. Allah-təala bəndələri göndərilmiş peyğəmbərlərdən, ya nazil edilmiş kitabdan, ya qəti dəlillərdən və ya möhkəm yoldan məhrum etmədi (və peyğəmbərlər) elə elçilər idilər ki, dostlarının azlığı və onlara qarşı çıxanların çoxluğu onları (risalətin təbliğindən) çəkindirmədi. Elə peyğəmbərlər idilər ki, gələcək peyğəmbərin adı qabaqcadan onlara deyilmişdi və ya ondan əvvəlki peyğəmbər onu tanıtdırmışdı.(Онун хәлг едилмишләр кими бәдән үзвләри вә мәканы олдуғуну санан «муҹәссимә» тајфасы кими. )(Şeytan insanların çoxunu aldatdığına və elə buna görə də fitri əhd-peymanlarına vəfa etmədiyinə, Haqqın haqqını dandığına görə, böyük Allah da hüccətin tamam olması və insanların doğru yola yönəlməsi üçün bir-birinin ardınca peyğəmbərlər göndərdi.) Beləliklə də, əsrlər yarandı, ruzgarlar ötüşdü, atalar vəfat etdi və övladları onların yerinə keçdi. Nöqsan sifətlərdən münəzzəh olan Allah Öz vədini yerinə yetirmək, peyğəmbərliyi o Həzrətlə yekunlaşdırmaq üçün (ondan sonra peyğəmbər göndərməyəcəkdir) Allahın Rəsulunu (səlləllahu əleyhi və alih) peyğəmbərliyə seçdi. (Çünki o böyük insanı sonuncu peyğəmbər seçəcəyini əvvəlki peyğəmbərlərə vədə vermişdi.) Peyğəmbərlərdən əhd-peyman almışdı,(Аллаһын адларыны сечәрәк өз бүтләринә гојмушдулар. Бүтпәрәст әрәбләр Аллаһдан Латы, Әзиздән Уззаны, Мәннандан Мәнаты ҝөтүрәрәк онлары өз мә’будлары һесаб едирдиләр. ) onun əlamət və nişanələri məşhurlaşdı. Anadan olduğu vaxt əziz və bəyənilmiş (vaxtların ən yaxşısı) idi və o vaxtlar camaat arasında dağınıq məzhəblər, çoxsaylı bidətlər, müxtəlif təriqətlər yayılmışdı. Bir dəstə Allah-təalanı Öz yaratdıqlarına bənzədirdi(Тәбиәти вә планетләрин һәрәкәтинин, вахтын өтмәсинин бүтүн ишләрин сәбәби олдуғуна инанан материалистләр кими. Бир сөзлә, бу кими батил дин вә инанҹлар дүнјаны зүлмәтә гәрг етмишди.) bəziləri Onun adında təsərrüf edirdilər.(О Китабын һалалы: Маидә сурәсинин 1-ҹи ајәсиндә олдуғу кими, أُحِلَّتْ لَكُم بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ јәни, «дили бағлы дөрдајаглыларын әти сизә һалалдыр вә онда һеч бир гадаға јохдур». Онун һарамы исә Маидә сурәсинин 3-ҹү ајәсиндә ҝөстәрилдији кими حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالْدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ «өлмүш һејванын әти, ган вә донуз әти сизә һарам вә гадаған олмушдур». Онун ваҹиби, Бәгәрә сурәсинин 43-ҹү ајәсиндә олдуғу кими أَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ «намаз гылын вә зәкат верин», мүстәһәбби исә Исра сурәсинин 79-ҹу ајәсиндәкиوَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً «нафилә намазы үчүн ҝеҹәнин бир вахты ојан», насихи Төвбә сурәсинин 5-ҹи ајәсиндәки кими فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ «мүшрикләри һарда ҝөрсәниз өлдүрүн». Бу ајә сүлһ барәсиндә олан ајәнин насихидир, мәсәлән Кафирун сурәсинин 6-ҹы ајәси لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ «Инди ки, өз ширкиниздән әл чәкмирсиниз, сизин, дин вә ајинләриниз сизин, товһид исә мәним диним олсун», бу ајәнин мәнсухудур; рухсәтләри, јәни, бәндәләрин ишләринин јүнҝүлләшмәси үчүн јарадылмыш әһкамлары, мәсәлән Бәгәрә сурәсинин 184-ҹү ајәсиндәки кими فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَر «Сизләрдән Рамазан ајында хәстә вә ја сәфәрдә оланлар, Рамазандан гејри ајларда, хәстә вә мүсафир оларкән тутмадығыныз ҝүнләр гәдәр оруҹ тутсун», онун әзаимләри, јәни, кечилмәси мүмкүн олмајан әһкамлары Бәгәрә сурәсинин 185-ҹи ајәсиндә олдуғу кими فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ «Сәфәр етмәјән вә вәтәниндә олан һәр бир шәхс ајы ҝөрдүкдә оруҹ тутмалыдыр», онун хассы, јәни, хүсуси һалаллар барәсиндә дејилән, амма мәнасы үмуми һаллара да аид олан сөзләр; Маидә сурәсинин 32-ҹи ајәсиндә дејилдији кими مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْض فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا «Адәмин оғлу Габил гардашы Һабили өлдүрдүјүнә ҝөрә пешман олдуғундан Бәни-Исраилә ҝөстәриш вердик ки, һәр кәс һеч кәси гәтлә јетирмәјән вә јер үзүндә өлүмлә нәтиҹәләнән бир фәсад төрәтмәјән бир кәси өлдүрәрсә, бүтүн ҹамааты өлдүрмүш кимидир. Бир кәсин һәјат вә јашајышына сәбәб олан кимсә исә санки бүтүн ҹамааты дирилтмишдир». Бу ајә Бәни-Исраил барәсиндә назил олса да мәнасы бүтүн инсанлара шамилдир. Онун үмуму исә Бәгәрә сурәсинин 47-ҹи ајәсиндә дејилдији кими يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ «Еј Бәни-Исраил, сизләрә бәхш етдијим немәтләрими вә сизи дүнја әһлиндән үстүн етдијими јада салын». Бурада дүнја әһли сөзү үмуми мәна дашыјыр вә бүтүн дүнја әһалисинә шамил едилир. Лакин онун мәнасы Бәни-Исраил дөврүнүн инсанларына мәхсусдур. Онун ибрәтләри исә һејрәтамиз вә бир нөв өјүд-нәсиһәтдир, Назиат сурәсинин 25 вә 26 -ҹы ајәләриндәки кими: فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَكَالَ الْآخِرَةِ وَالْأُولَى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِّمَن يَخْشى «Бөјүк Аллаһ Фирону ахирәт әзабы олан одда јанмаға вә дүнја әзабы олан суда батмаға мүбтәла етди, онун батмасы горхан һәр кәс үчүн һәр заман ибрәтдир. Онун мәсәлләри, јәни, тәшбиһләрә шамил олан ајәләри, мәсәлән Ҹумә сурәсинин 5-ҹи ајәсиндә олдуғу кими, مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا «Төвраты охујуб-өјрәнмәјә мәмур олунан, лакин она әмәл етмәјәнләр бөјүк китаблары дашыјан узунгулаг кимидир», онун мүтләги, јәни, гејд вурулмамыш кәлмәләри, Маидә сурәсинин 6-ҹы ајәсиндә олдуғу кими: يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ امَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ «Еј иман ҝәтирәнләр, намаза дајандыгда, үзләринизи јујун», онун мүгәјјәди, јәни, гејд вурулан кәлмәләри, Маидә сурәсинин 6-ҹы ајәсиндә олдуғу кими وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ «Дәстәмаз аларкән әлләринизи дирсәкләринизлә (бирликдә) јујун», онун мөһкәми, јәни, мәнасында сәһв вә шүбһә јери олмајан кәлмәләри, Бәгәрә сурәсинин 231-ҹи ајәсиндәки кими: وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ «Билин ки, Аллаһ һәр шејдән аҝаһдыр», онун мүтәшабиһи, јәни, мәнасы ајдын олмајан кәлмәләри, Бәгәрә сурәсинин 228-ҹи ајәсиндә олдуғу кими وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوءٍ «Тәлағы верилмиш гадынлар ики һејздән ибарәт олан үч пакланма дөврү вә ја үч һејз мүддәти ҝөзләсинләр», чүнки әрәб дилиндә «قُرُوء» кәлмәсинин тәк формасы олан «قُرْء» кәлмәси һиҹазлылар арасында «طهر» пакланма, ираглылар арасында исә «һејз» мәнасындадыр. Онун муҹмәли, Бәгәрә сурәсинин 43-ҹү ајәсиндә олдуғу кими: أَقِيمُواْ الصَّلوةَ «Намаз гылын», онун мүшкүлү Мәрјәм сурәсинин 1-ҹи ајәси кими; كهيعص «Каф, һә, јә, әјн, сад». ) Bir dəstə isə Ondan qeyrisinə işarə edirdilər.(Бөјүк Аллаһын ваһидлијини билмәк кими, неҹә ки, Ибраһим сурәсинин 52-ҹи ајәсиндә бујурулур: لِيَعْلَمُواْ أَنَّمَا هُوَ إِلَـهٌ وَاحِدٌ «Билмәлисиниз ки, одур ваһид олан Аллаһ», ) Beləliklə, Allah-təala o Həzrətin vasitəsilə həmin insanları azğınlıqdan xilas etdi və onun şəxsiyyətinə görə onlara nadanlıqdan nicat verdi. Sonra (o Həzrət xalqı doğru yola yönəltdi, onları ilahi maariflə tanış etdi və xeyir-ziyanlarını bəyan etdi) Haqq-təala o böyük şəxsiyyətə öz yaxınlıq və rəhmətinin ən yüksək dərəcəsini əta etdi. Heç kəsin təsəvvürünə gətirə bilmədiyi məqam və rütbəni onun üçün bəyəndi, meylini dünyadan Özünə tərəf döndərdi. Onu müsibət və bəlalardan qurtararaq ruhunu Öz dərgahına götürdü. Ona və Əhli-beytinə Allahın salamı olsun! (Camaatın qiyamət gününə qədər doğru yola yönəldilməsi üçün özünün dünyadan köçməsindən əvvəl) sələfi olan peyğəmbərlərin öz ümmətləri arasında qoyduğunu sizin aranızda qoydu. Çünki peyğəmbərlər onları aydın yolsuz və aşkar nişanəsiz özbaşına buraxmamışlar. O Həzrət də Allahınızın Kitabını sizin ixtiyarınızda qoydu. Onun halal-haramını, vacib-müstəhəblərini, nasix-mənsuxunu, ruxsət və əzaimlərini, ümum və xüsusunu, ibrət və məsəllərini, mütləq və müqəyyədini, möhkəm və mütaşabehini bəyan etməklə mucməllərini təfsir, müşküllərini aşkar etmişdir.(Фуссиләт сурәсинин 1-ҹи ајәси олан حم «һа, мим»ин мәнасыны билмәмәк кими, ) Və o kitabın mətləbləri bilmək və öyrənmək vacib olandan(Ниса сурәсинин 15-ҹи ајәсиндә олдуғу кими وَاللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِن نِّسَآئِكُمْ فَاسْتَشْهِدُواْ عَلَيْهِنَّ أَرْبَعةً مِّنكُمْ فَإِن شَهِدُواْ فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّىَ يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً «Сизин гадынларыныз арасында зина едән әрли арвадларын пис ишләринә өз ичиниздән һәдди-булуға чатмыш, ағыллы, әдаләтли, дөрд мөмин кишини шаһид тутун. Онлар шәһадәт версәләр, о гадынлары өз евләриндә өлүнҹәјә вә ја Аллаһ онлары һәбсдән азад единҹәјә гәдәр сахлајын». Демәли, бу ајәнин мәзмунуна ҝөрә, зинакар гадынларын һөкмү өлүнҹәјә гәдәр өз евләриндә сахланараг, һәбс олунмалары иди. Сүннәдә һәбс һөкмү нәсх олараг, дашгалаг едилмә илә дәјишди, Исламын илк дөврләриндә Бејтүл-Мүгәддәсә доғру намаз гылмаг сүннәјә ҝөрә ваҹиб иди. Гур’анда исә нәсх олунду. Бәгәрә сурәсинин 144-ҹү ајәсиндә бујурулур: فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ «Кә’бә еви олан, Бејтүл-Һәрама тәрәф намаз гылын, һарада олурсунуз-олун, үзләринизи она тәрәф дөндәрин», ) onu bilməməyin maneəsi olmayandan(Исламын илк дөврләриндә Бејтүл-Мүгәддәсә доғру намаз гылмаг сүннәјә ҝөрә ваҹиб иди. Гур’анда исә нәсх олунду. Бәгәрә сурәсинин 144-ҹү ајәсиндә бујурулур: فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ «Кә’бә еви олан, Бејтүл-Һәрама тәрәф намаз гылын, һарада олурсунуз-олун, үзләринизи она тәрәф дөндәрин», ) vacibliyi sübuta yetirilmiş, sünnədə isə nəsx edilib aradan qaldırıldığı məlum olandan(Ҹумә сурәсинин 9-ҹу ајәсиндә бујурулдуғу кими: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِىَ لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ «Еј иман ҝәтирәнләр, ҹүмә ҝүнү намаза чағырылдығыныз заман намаз гылмаға тәләсин»; Беләликлә, ҹүмә намазы јалныз ҹүмә ҝүнүнә мәхсусдур, башга ҝүнләрдә исә ваҹиб дејил. ) əməl edilməsi sünnədə vacib olan və ona əməl edilməməsinə də icazə veriləndən(Ниса сурәсинин 93-ҹү ајәсиндә бујурулур: وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا «Гәсдән мөмин өлдүрәнин ҹәзасы ҹәһәннәмдир вә әбәди олараг орада галаҹагдыр»; )xüsusi bir vaxtda vacib olan, başqa vaxtlarda isə vacib olmayandan(Рә’д сурәсинин 6-ҹы ајәсиндә бујурулур: وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِّلنَّاسِ عَلَى ظُلْمِهِمْ «Сәнин Рәббин ҹамаатын етдији зүлм вә ситәмә ҝөрә бағышлајандыр». Бағышланан зүлм дедикдә, кичик ҝүнаһлар нәзәрдә тутулур. ) ibarətdir. O kitab haram olmuşlar arasında fərq qoymuşdur: Belə ki böyük günah törədənə atəş və əzab vədəsi vermiş,(Муззәммил сурәсинин 20-ҹи ајәсиндә олдуғу кими فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ1 «Мүмкүн олан гәдәр Гур’ан охујун». Демәли, онун аз охунмасыны да гәбул едир, чох охунмасыны исә бәндәләрин өз ихтијарына гојуб вә буну етмәјән кәсин бојнуна бир шеј ҝәлмәз. ) kiçik günaha batan kəs üçün isə bağışlanmaq hazırlamışdır.(Онларын саваба чатмаг үчүн һәмин Евдә издиһамлы һәрәкәтләри, тәшнә дөрдајаглыларын су башына топлашмасы кимидир.) Və (yenə də o kitabın mətləbləri) azının qəbul edildiyi, çoxunun isə daha layiqli, bəyənilən olan və ilzami olmayan şeylərdən (ibarətdir).(Ора ҝетмәк үчүн Гур’ани-Кәримин Һәҹҹ сурәсинин 27-ҹи ајәсиндә бујурулдуғу кими: وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ «Еј Ибраһим, халгы сәслә вә ону һәҹҹә дәвәт ет. Халг сәнин тикдијин Евә миникләри зәиф, арыг дәвә олса да белә һәр узаг јолдан атлы-пијада ҝәләр, ) Bu xütbənin bir hissəsi də Həcc barəsindədir |
