İmam Əli əleyhis-salamın «Şiqşiqiyyə» adlanan xütbəsidir.(Чох кәдәрләндим, чүнки Әбу Бәкр вә гејриләринин хәлифәлијиндә азғынлыгдан башга бир шеј ҝөрмүрдүм. Тәнһа вә көмәксиз олдуғумдан сөз дејә билмирдим. )

Agah ol! Allaha and olsun ki, Əbu Quhafənin oğlu (cahiliyyət dövründə Əbu Bəkrin adı Əbdülüzza olmuş, sonra Həzrət Rəsul -səlləllahu əleyhi və alih- onun adını dəyişərək Abdullah qoymuşdur) mənim xəlifəlik üçün dəyirmanın orta qütbü kimi (elmdə və əməldə kamillik baxımından) oduğumu bildiyi halda xəlifəliyi köynək kimi əyninə geydi.(Хәлифәији гәсб етдиләр вә бундан төрәјән фәсадлар јер үзүндә Али-Мәһәммәдин Гаиминин-әлејһис-салам-гијамына гәдәр галаҹагдыр)Elm və maarif mənim feyz bulağımda sel tək çağlar, elm və bilik səmasında qanad çalanların heç biri mənim zirvəmə çata bilməz. Sonra (Əbu Quhafənin oğlu xəlifəlik köynəyini haqsız yerə geydiyinə və camaat onu təbrik etdiyinə görə) xəlifəlik köynəyini soyunub, ondan kənara çəkildim. Öz işlərim barəsində fikirləşdim ki, əlsiz (ordu və tərəfdarsız) hücum edim (öz haqqımı tələb edim), yoxsa qocaları həlak edən, gəncləri solduran və qocaldan, möminlərin (fəsadın aradan qalxması üçün) ölüncəyə qədər əziyyət çəkdiyi kor qaranlığa (xalqın azğınlığına) səbr edim. Səbr etməyin ağıllı iş olduğunu görüb, gözlərimi toz, çör-çöp, boğazımı isə sümük tutduğu halda səbr etdim.(Ҹабирин гардашы Һәјјан Јәмамә шәһәриндә чохлу гала, дөвләт вә сәрвәт саһиби, гөвмүнүн бөјүјү иди, һәр ил Кәсра она гијмәтли һәдијјәләр ҝөндәрдијинә ҝөрә хош ҝүзәран кечирир, һеч вахт сәфәр чәтинликләринә гатланмырды. Шаир Ә’ша да Бәни-Гејс тајфасындан олуб, онун јахын досту иди. Имам әлејһис-саламын онун ше’рини мисал чәкмәкдә мәгсәди биринҹи мәнаја ҝөрә Рәсулуллаһын (сәлләллаһу әлејһи вә алиһ) вәфатындан сонра һаггы гәсб олунараг, ев дустағы вә зүлм-ситәмләрә мәруз галдығы вахтла, Һәзрәт Пејғәмбәрин сағлығында ҹамаатын пәрванәтәк онун башына доландығы ики ҝүн арасында фәрги; икинҹи изаһа ҝөрә исә мөһнәт вә гәм ичиндә кечирдији ҝүзәранла, өзләринин батил мәгсәдләринә чатмагла шад-хүррәм оланлар арасында олан фәрги бәјан етмәк иди. Сонра Әбу Бәкрин мәкр вә шејтанчылыгларыны хатырладараг бујурур) Mirasımın tarac olunduğunu görürdüm.(Дејирди أَقيلونِى فَلَسْتُ بِخَيرِكُمْ وَ عَلِىٌّ فِيكُمْ јәни, «еј ҹамаат, өз беј’әтләринизи мәндән ҝөтүрәрәк мәни хәлифәликдән узаглашдырын, мән сизләрдән јахшы дејиләм вә Әли әлејһис-салам сизин араныздадыр. )

(Allah Peyğəmbərinin - səlləllahu əleyhi və alih - vəfatından sonra xəlifəliyi haqsızcasına qəsb edərək xalqı azğınlığa düçar etdikləri vaxt İslamın qorunub saxlanılması, daxili inqilabın baş verməməsi və düşmənlərin ondan sui-istifadə etməmələri üçün xəlifəlikdən çəkinərək dözməyi məsləhət bildim.) Birincisi (Əbu Bəkr) öz yolunun sonuna çatıb (iki il, üç ay, on iki gündən sonra öldü. Ölməmişdən qabaq) xəlifəliyi-özündən sonra-İbn Xəttabın (Ömərin) boynuna atdı. (Seyyid Rəzi əleyhir-rəhmə deyir): Bunları bəyan etdikdən sonra Həzrət, məsəl olaraq şair Əşanın şerini (Amirin mədhi və Əlqəmənin həcvi barədə olan qəsidəsini) oxudu: شَتَّانَ ما يَوْمِى عَلى كُورِها *** وَ يْوْمُ حَيَّانَ أَخِى جابِرِ (Bu şeri iki cür izah etmək olar, birincisi) dəvənin donqar və palanı üstündə səfərin əzab-əziyyətinə qatlaşdığım bu günümlə Cabirin qardaşı Həyyanın dostu olaraq naz-nemət içrə keçirdiyim dünənim arasında nə qədər fərq var. (İkinci məna isə): və dəvənin belinə minən mənimlə, səfərin məşəqqət və çətinliklərindən azad olan Cabirin qardaşı Həyyanın güzəranı arasında nə qədər fərq var.(О, ҹүмләдән, һамилә гадынын даш-галаг олунмасыны әмр етмәси. Әмирәл-мөминин бунунла әлагәдар олараг бујурду: «Әҝәр бу гадын ҝүнаһ едибсә, онун ушағынын ки, бир ҝүнаһы јохдур вә о, даш-галаг олунмамалыдыр. Өмәр деди: لَوْ لا عَلىٌّ لَهَلَكَ عُمَرٌ јәни, «Әли олмасајды Өмәр мүтләг фәтва вермәкдә һәлак оларды». Бу сөзү һәмишә тәкрар едәрди.) Çox heyrətamiz və təəccüblüdür ki, sağlığında xalqdan beyətinin geri götürülməsini istəyir.(Чүнки Әбу Лоло она алты бычаг зәрбәси вурмушду вә о, һәмин јаралар нәтиҹәсиндә өләҹәјини билирди. Хәлифәни тәјин етмәк үчүн Шура мәҹлиси тәшкил етди. Бу о заман баш верди ки, гәбилә башчылары онун јанында топлашыб дедиләр: «Јахшы олар ки, сән разы олдуғун бир кәси өзүнә ҹанишин вә хәлифә тәјин едәсән» вә Өмәр онларын ҹавабында деди: «Әтрафымда јығышан сизләрдән һеч биринизин нә өлүсү, нә дә дирисинин хилафәт јүкүнү өз өһдәсинә ҝөтүрмәјини истәмирәм. Дедиләр: «Сәнинлә мәсләһәтләширик, мәсләһәт билдијини сөјлә». Деди: «Бу ишә једди нәфәри лајиг билирәм. Рәсулаллаһдан ешитмишәм ки, онлар Беһишт әһлидир. Биринҹиси Сә’д ибн Зејддир. О, мәнимлә гоһум олдуғуна ҝөрә ону чыхардырам. Диҝәр 6 нәфәр Сә’д ибн Әби Вәггас, Әбдүррәһман ибн Әуф, Тәлһә, Зүбејр, Осман вә Әлидир. Сә’д ибн Вәггасын кобудлуг вә пис әхлагдан башга хәлифәлик үчүн башга бир манеәси јохдур. Әбдүррәһман ибн Әуф бу үммәтин Гаруну олдуғуна ҝөрә лајиг дејил. Тәлһә гүрур вә тәкәббүрүнә, Зүбејр пахыллыг вә хәсислијинә, Осман гоһум-әграбасыны севдијинә, Әли әлејһис-салам исә хәлифәлијә һәрис олдуғуна ҝөрә лајиг дејил. Сонра деди: «Соһејб үч ҝүн ҹамаатла намаз гылсын, сиз бу алты нәфәри өз ичләриндән бирини хәлифә сечмәләри үчүн үч ҝүн бир евдә топлајын. Әҝәр онлардан беши мүттәфиг, бири онларын әлејһинә оларса, һәмин бир нәфәри өлдүрүн. Әҝәр үч нәфәр разылашыб, үчү онлара гаршы чыхарса Әбдүррәһманын да арасында олдуғу үч нәфәри сечиб диҝәр үч нәфәри өлдүрүн. Онун өлүмүндән вә дәфниндән сонра хәлифәни тәјин етмәк үчүн јығышдылар. Әбдүррәһман деди: Мән вә әмим оғлу Сә’д ибн Әби Вәггас бу ишин үчдә бирини тәшкил едирик. Биз икимиз хәлифәлик истәмирик, сизләрдән ән јахшысыны бу вәзифәјә сечирик. Сонра үзүнү Сә’дә тутараг деди: «Ҝәл биз бир шәхси тәјин едиб она беј’әт едәк ки, ҹамаат да она беј’әт етсин. Сә’д деди: «Осман сәнин арханҹа ҝәлсә, мән үчүнҹү оларам. Османы тәјин етмәк истәјирсәнсә, мән Әлини истәјирәм. Әбдүррәһман Сә’дин разылығыны әлдә етмәкдән мәјус олдугда Әбу Тәлһәни әлли нәфәр әнсарла ҝөтүрүб онлары хәлифә тәјин етмәјә вадар етди. Үзүнү Әли әлејһис-салама тәрәф чевирәрәк онун әлиндән тутуб деди: «Бир һалда сәнә беј’әт едәрәм ки, Аллаһын китабы, пејғәмбәрин сүннәси вә әввәлки ики хәлифә Әбу Бәкрлә Өмәрин јолуна әмәл едәсән. Һәзрәт бујурду: «Гәбул едәрәм, бир һалда ки, Аллаһын китабы, Рәсулаллаһын сүннәси вә өз иҹтиһадым, фикрим әсасында һәрәкәт едим. Сонра Әбдүррәһман о Һәзрәтин әлини бурахыб, Османа үз тутуб онун әлини ҝөтүрүб Әли әлејһис-салама дедијини она да деди. Осман гәбул етди. Сонра Әбдүррәһман үч дәфә буну Әлијә вә Османа тәкрарлады, һәр дәфә онларын һәр бириндән ејни ҹаваб ешитди. Сонра деди: «Еј Осман, хәлифәлик сәниндир». Она беј’әт етди вә ҹамаат да она беј’әт етди. ) Ancaq ölümünə bir neçə gün qalmış xəlifəliyə Öməri vəsiyyət edir. Bu iki qarətçi xilafəti dəvənin iki döşü kimi öz aralarında böldülər (dəvənin bir döşünü Əbu Bəkr, digərini isə Ömər öz əlinə götürüb sağdılar, dəvənin sahibini isə ondan məhrum etdilər). (Beləliklə, Əbu Bəkr xilafəti) hamar olmayan, sərt yerdə yerləşdirdi (Öməri özündən sonra xəlifə etdi), halbuki Ömər sərt və acıdil idi, onunla görüş əziyyət verici idi və (dini məsələlərdə) səhvləri, (verdiyi səhv fətvalara görə) etdiyi üzürxahlıqları saysız-hesabsız idi.(Һәтта Османын гәтлиндән сонра белә о Һәзрәтә беј’әт етмәјән Сә’д ибн Вәггас нәзәрдә тутулур,) Onunla ünsiyyət (həm İmamın, həm başqalarının onunla ünsiyyəti) cilovunu bərk tutduqda burnunu yaralayıb dağıdan, cilovunu boş tutub, öz başına buraxdıqda isə süvarsini həlak edən dikbaş, itaətsiz dəvəyə minmək kimi idi. Allaha and olsun, onun vaxtında camaat çətinliyə düçar olaraq, səhvə yol verdi və doğru yola qədəm qoymadan haqqdan uzaqlaşdı. Mən də bu uzun müddətdə (on il altı ay) dözdüm və ağır möhnətlə, qəmlə yoldaş oldum.

Ömər də öz yolunun sonuna yetişdi (və libası tərk etməzdən öncə) xilafət məsələsini, məni də onlardan biri güman etdiyi bir neçə adamın arasında ortaya qoydu.(Османын ана бир баҹысынын әри олан Әбдүррәһман ибн Әуф нәзәрдә тутулур. ) Pərvərdigara, təşkil olunmuş şuradan və etdikləri məşvərətdən sənə pənah gətirirəm. Camaat məni necə Əbu Bəkrə bərabər tutub, mənə şəkk-şübhə ilə yanaşdı? İş o yerə çatdı ki, bu gün belə şəxslərlə (şura üzvü olan beş nəfərlə) bir sırada dayandım. Bununla belə (yenə də səbr edib şurada iştirak etdim) eniş-yoxuşlarda onların ardınca getdim (məsləhətə görə, hər yerdə onlarla razılaşdım). Beləliklə, onlardan biri paxıllıq və kininə görə haqdan əl çəkərək batil yola qədəm qoydu,(Исрафчылыг вә бејтүлмалын гөвмүнә бәхшиш олунмасы, јохсуллара вә буна һаггы чатанлара исә гадаған едилмәси нәтиҹәсиндә ҹамаат јығылараг хәлифәлији гәсб етмәсиндән он бир ил он бир ај он сәккиз ҝүн сонра ону өлдүрдү. ) başqa birisi Osmanın kürəkəni və qohumu olduğundan məndən üz döndərdi.(Хилафәт дәвәси истәдији јерә ҝетсин, истәдији тиканлыгда отласын, һәр залым вә фасигин азғынлығына туш ҝәлсин. ) Başqa iki nəfərinsə (Təlhə ilə Zübeyr rəzalət və alçaqlığına görə) adını çəkmək rüsvayçılıqdır.

(Ömərin ölümündən sonra, onun göstərişilə yaradılan şurada) qövmün üçüncüsü (Osman) ayağa qalxdı (haqsız yerə xəlifəlik məqamını qəsb etdi). Yeyib bayıra getməkdən (çox yeyib-içməkdən şişən dəvə kimi) hər iki tərəfini şişirtmişdi (onun işi heyvanlar kimi yeyib peyin tökmək idi və xəlifəliyə aid məsələlərə riayət etmirdi) və onun atalarının övladları da (onun qohumu olan Əməvilər) onunla əlbir idilər. Onun dolaşıq ipi çözülənə qədər (səhabələr əhdlərini pozaraq yan-yörəsindən uzaqlaşana qədər) iştahlı dəvə bahar otlarının hamısını yediyi kimi Allahın malını (müsəlmanların beytulmalını) yeyirdilər (yoxsulları və bu mala haqqı olanları isə məhrum, ac saxlayırdılar). Rəftarı qətlinin tezləşməsinə, qarnının doluluğu devrilməsinə səbəb oldu.(Онун сөзләринин агибәтини дүшүнмәјән. Бу ләнәт Тәлһә, Зүбејр вә Мүавијә кими һагг јолдан үз дөндәриб мүсәлманларын дининин јолуну кәсәрәк онлары аздыранлара аиддир.)

(Osmanın öldürülməsindən) sonra kaftarın boynunun tükü tək camaatın məni dövrəyə almasından başqa heç nə məni bu çətin və böyük işə vadar etmədi. Hər tərəfdən üstümə elə hücum çəkdilər ki, izdihamdan, camaatın çoxluğundan Həsən və Hüseyn ayaq altında qaldılar. Paltarım və əbam hər iki tərəfdən cırıldı, (beyət etmək üçün) qoyun sürüsü kimi məni dövrəyə aldılar. Beyətlərini qəbul edib xəlifəliyə başladıqda isə bir hissəsi (Təlhə, Zübeyr və başqaları) mənimlə olan beyətlərini pozdu, bir dəstə (Nəhrəvan Xəvarici və başqaları) beyətdən çıxdı, bəziləri isə (Müaviyə və sair şəxslər) Allah-təalanın itaətindən çıxdılar. Sanki, müxaliflər pak olan Allahın (Qəsəs surəsinin 83-cü ayəsində) «əbədi sarayı məqsədləri yer üzündə ucalıq və fitnə-fəsad törətmək olmayanlar üçün yaratdıq. Gözəl mükafat pərhizkarlar üçündür»-deyə buyurduğunu eşitməyiblər. Bəli, Allaha and olsun, bu ayəni eşidib və əzbərləyiblər. Lakin dünya onların gözlərini qamaşdırıb və dünyanın zinəti isə onları aldatmışdır. (Haqqdan əl çəkərək itaətsizlik etmiş, yer üzündə fitnə-fəsad törətmişlər.)

Agah olun! Toxumu ortadan yaran və insanı xəlq edən Allaha and olsun, bu qədər camaat (mənə beyət etmək üçün) toplaşmasaydı, höccətin tamam olmasına kömək etməsəydilər, Allah-təalanın zalımın (zülm vasitəsilə) doyması və məzlumun (onun zülmündən) ac qalmasına razılaşmamaları üçün üləmalardan aldığı əhd olmasaydı xəlifəlik dəvəsinin yüyənini hər an onun hörgücünün üstünə atardım(Һәмишә мөһкәм дајанмышам вә батил һеч вахт мәнә јол тапа билмәмишдир. Тәлһә, Зүбејр вә с. дүшмәнләрин гаршыдурма вә гәләбәсиндән горхмамышам. Мәним горхум онларын өндә олмаларына ҝөрә халгын јолуну азмасындан олмушдур. ) xəlifəliyin sonuna əvvəlcə verdiyim kasada su verərdim. (Əvvəllər də bu işi etmədiyim kimi indi də kənara çəkilər, xəlifəliyi tərk edib camaatı azğınlıq içində buraxardım, çünki) bilirsiniz ki, sizin bu dünyanız mənim üçün dişi keçinin asqırığı qədər dəyərsizdir.

Deyirlər, Həzrət bu sözləri buyurduqda İraq kəndlilərindən olan bir kişi ayağa qalxaraq ona bir məktub verdi. O Həzrət məktubu oxumağa başladı. Oxuduqdan sonra İbn Abbas dedi: «Ey Əmirəl-möminin, kaş ki, sözünü kəsdiyin yerdən nitqinə davam edəydin. O Həzrət buyurdu: «Heyhat, ey İbn Abbas (belə sözlər bir daha deyilməyəcək, sanki) səslənib, sonra yenidən öz yerində duran dəvənin şiqşiqəsi idi.» İbn Abbas dedi: «Allaha and olsun, mən heç bir sözün kəsilməsinə o Həzrətin öz sözünün istədiyi yerə çatdırmadan kəsilməsi qədər kədərlənməmişdim».

(Seyyid Rəzi əleyhirəhmə deyir:) Bu xütbədə Həzrətin (ikinci xəlifə Ömər barədə) كَراكِبِ الصَّعْبَةِ إِنْ أَشْنَقَ لَهاَ خَرَمَ وَ إِنْ أَسْلَسَ لَهاَ تَقَحَّمَ dedikdə məqsədi budur ki, itaətsiz dəvəni minən şəxs hər zaman onun cilovunu bərk tutsa, dəvə itaətsizlik edib burnunu dağıdar, əgər cilovunu boş tutsa onu möhkəm çırpıb tullayar, bir daha sahibinə qayıtmaz. أَشْنَقَ النّاقَةَ dəvəyə minib cilovu vasitəsilə başını yuxarı dartmağa deyilir, وَشَنَقَهَا də deyilər, İbn Sikkitin «İslahul-məntiq» kitabında deyildiyi kimi, belə ki, Həzrət أَشْنَقَ لَهَا buyurur أَشْنَقَهَا demir, bu iki söz eyni bir mənada işlədilməsinə baxmayaraq, o Həzrətin أَشْنَقَ لَهَا deməsinin səbəbi bu sözün əvvəlki cümlədəki أَسْلَسَ لَها ilə həmvəzn olması üçündür. Sanki, o Həzrət belə buyurub: Dəvəyə minən onun başını cilovuyla yuxarı dartsa, yəni, cilovu dəvənin üstündə möhkəm saxlasa dəvənin burnu dağılar. Hədisdə buyurulur: Allahın Rəsulu dəvənin üstündə olduğu halda camaata xütbə oxuyurdu.

قَدْ شَنَقَ لَهَا وَ هِىَ تَقْصَعُ بِجَرَّتِهَا - yəni, dəvənin cilovunu dartıb saxlamışdı, dəvə boğazından çıxardığı bir şeyi çeyniyirdi. (Bu hədisdən məlum olur ki, «شَنَقَ» və «أَشْنَقَ» eyni mənalı sözlərdir.) اَشْنَقَ sözünün شَنَقَ ilə eyni mənada olmasına başqa bir dəlil isə Ədiyy ibn Zeyd İbadinin aşağıdakı beytdə söylədiyi sözdür.

Cilovları bizim əlimizdə olmayan itaətsiz dəvələr ram olmurlar, onlar pis dəvələrdir.