BMT indiyədək dünyada müxtəlif sahələrdə bir sıra fəaliyyətlər həyata keçirə bilmişdir ki, onların ən əsaslarını qeyd edirik:

1. Beynəlxalq hüquq normalarının inkişafı və gücləndirilməsi üçün 300-dən artıq hüquqi sənədin və müqavilələrin hazırlanması;

2. Ümumdünya insan hüquqları bəyannaməsinə əsasən, insan hüquqları normativlərinin təyin edilməsi;

3. Demokratiyanın himayət edilməsi və 45-dən artıq ölkədə demokratik seçkilərin keçirilməsinə köməklik etmək;

4. 30-dan artıq ölkədə seçki mexanizmi və vasitələri baxımından onlara kömək göstərmək;

5. 1945-ci ildən indiyədək istiqlaliyyət qazanmaq üçün 80-dan artıq ölkəyə kömək etmək;

6. 1951-ci ildən bəri 30 milyondan çox qaçqına yardım göstərilməsi (Hal-hazırda BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı, əsasən uşaq və qadınlardan ibarət olan 20 milyona yaxın qaçqına kömək edir);

7. 2 milyon 750 min Fələstinli qaçqınlara kömək göstərilməsi və onların səhiyyə, təhsil və s. sahələrdə xidmətlərlə təmin edilməsi;

8. YUNESKO vasitəsilə azad informasiya şəbəkələrinin inkişafını təşviq etmək;

9. Qadın hüquqlarının inkişafı və qorunması istiqamətində fəaliyyət aparmaq;

10. Azlıqların problemlərinin həlli, xüsusən oturaq həyat tərzi keçirən və əlil insanların həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində əməli tədbirlərin həyata keçirilməsi;

11. Uşaqların hüquqlarının qorunması və gücləndirilməsi;

12. Ümumdünya Poçt Ittifaqı vasitəsilə, poçt əməliyyatlarının təkmilləşdirilməsi;

13. BMT-nin naviqasiya üzrə qurumu vasitəsilə, dəniz səfərlərinin daha təhlükəsiz olmasına imkan yaratmaq;

14. Ümumdünya Sinoptika Təşkilatı vasitəsilə dünya sinoptika kodlarının təqdim edilməsi;

15. Hava uçuşları üçün qaydaların təyini;

16. YUNESKO vasitəsilə 110 ölkə və 440 bölgədə dünya mədəni irsinin qorunması;

17. Alimlər arasında əlaqələrin qorunması, elmi təhqiqatların genişlənməsi və universitet mərkəzlərinin sayının artırılmasına yardım etmək;

18. Savadsızlıqla mübarizə (xüsusilə qızlar və qadınlar arasında);

19. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı vasitəsilə kimyəvi maddələrin, yemək məhsullarının, tibbi dərmanların və içməli suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün qanunların təyin olunması;

20. Beynəlxalq Әmək Təşkilatının qaydaları vasitəsi ilə iş prosesində ortaya çıxan və insanlara fiziki xəsarət və zədələr vuran səbəblərin azaldılması istiqamətində fəaliyyətlər göstərmək;

21. Nüvə enerjisi texnologiyalarından istifadə edilməsinin təhlükəsizlik qaydalarının icrasına nəzarət və atom enerjisindən sülh məqsədləri üçün istifadə olunmasına çalışmaq.

1. 170-dən artıq ölkədə BMT-nin proqramına əsasən Daimi Inkişaf Planını həyata keçirmək və yoxsulluqla mübarizə aparmaq;

2. BMT-nin sənaye inkişafı üzrə qurumu vasitəsilə IEhÖ-də sənaye istehsalının yüksəlişinə nail olmaq;

3. Insanların ehtiyaclarını təmin etmək üçün iqtisadi siyasətin təmərküzləşməsinə yardım olunması;

4. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı vasitəsilə ticarət sahəsindəki maneələrin aradan qaldırılmasına köməklik etmək;

5. Idxal-ixrac əməliyyatlarının inkişafına yardım göstərilməsi;

6. Ixtira və kəşfləri qeydiyyata alan ümumdünya UEHX təşkilatı vasitəsilə, ticarət və texnologiyaların inkişaf etdirilməsi (Indiyədək bu qurum 280 min ticarət markasını qeydiyyata alıb);

7. YUNESKO vasitəsilə ictimai qruplar arasında bağlılıq yaratmaq üçün yardım proqramlarının həyata keçirilməsi;

8. Ümumdünya Sinoptika Mərkəzinin vasitəsilə Yer kürəsi fəzasında baş verə biləcək təhlükəli hadisələrin qarşısını almaq üçün xəbərdarlıqedici sistemlərin yaradılması;

9. BMT-nin ekologiya üzrə proqramı və YUNESKO vasitəsilə ətraf mühitin qorunmasına çalışmaq;

10. Narkotiklərin yayılması və onun qaçaqmalçılığına qarşı mübarizə aparmaq;

11. Demoqrafik artım, uşaq ölümü və doğum qiymətlərinin BMT cəmiyyət bankı vasitəsilə azaldılması imkanlarını yaratmaq;

12. IEOÖ-də savadlı qadınların sayının artırılması (1970-ci ildə onlar əhalinin 36%-ni təşkil edirdilər. 1990-cı ildə bu rəqəm 55%-ə çatmışdır);

13. Beynəlmiləl Әkinçilik Bankı vasitəsilə 100-dən artıq ölkədə əhalinin ən kasıb təbəqələri üçün ərzaq hazırlanmasının yaxşılaşdırılması;

14. Әlaqədar qurumlar vasitəsilə təbii fəlakətlərdən zərər çəkənlərə yardım işlərinin koordinasiyası;

15. BMT-nin əkinçilik üzrə təşkilatı vasitəsilə əkinçilik üsullarının islah edilməsi;

16. Adı çəkilən qurum vasitəsilə meşələrin qırılmasının qarşısını almaq və yeni meşə zolaqlarının yaradılması;

17. Balıq ovuna nəzarət edilməsi.

v) Ümumi səhiyyə sahəsində:

1. 13 illik müharibədən sonra 1980-cı ildə bütün dünyada "çiçək” xəstəliyinin kökünün kəsilməsi (Buna sərf olunan vəsait dünya üzrə üç saatda hərbi xərclərə sərf edilən maliyyə vəsaitinə bərabər olub!);

2. Qərb yarımkürəsində uşaq iflicinin kökünün kəsilməsi və bütün dünya üzrə 2000-ci ilə qədər bu xəstəliyin aradan qaldırılması üçün proqramların tənzimlənməsi;

3. YUNISEF vasitəsilə dünyadakı uşaqların 80%-nin iflic, qara öskürək, qızılca, difteriya, vərəmə və tifə qarşı vaksinasiyası;

4. Dünyada 7 milyondan artıq uşağın korluq xəstəliyinin qarşısının alınması;

5. 1960-cı ilə nisbətən IEOÖ-də uşaq ölümünün sayının yarım dəfə azaldılması;

6. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı vasitəsilə dünya üzrə ŞÜYS (spid və ya AISD) xəstəliyinə qarşı mübarizəyə rəhbərlik etmək;

7. Aclara kömək, onları ölümdən xilas etmək üçün hər il 2 milyon ton ərzaq məhsullarının yayılması;

q) Dünyada sülh və təhlükəsizliyin qorunması sahəsində:

1. Müzakirə, danışıq və sülhqoruyucu əməliyyatlar yolu ilə münaqişələrin qarşısının alınması;

2. Irqçiliklə mübarizə və müstəmləkə zülmü altında olan ölkələrin istiqlaliyyət qazanmasına çalışmaq;

3. Iran-Iraq, Әfqanıstan, Salvador və s. böhranlı bölgələrdə sülhü bərqərar etmək;

4. Böhranlı məntəqələrdə və hərbi münaqişə bölgələrində uşaqları himayət etmək üçün, onlar üçün təhlükəsiz zonaların yaradılması təşəbbüsünü elan etmək;

5. Tərkisilah üzrə konfranslarda hazırlanmış proqram və müqavilələr əsasında ümumi tərkisilah məsələlərinin inkişaf etdirilməsi;

6. Soyuq müharibədən sonra sabiq Yuqoslaviya, Kosova, Fars körfəzi hövzəsində və s. böhranlı bölgələrdə münaqişələrə son qoyulması istiqamətində sülhsevər addımların atılması.

BMT və onun tabeçiliyində olan qurumlar iqtisadi, ictimai, siyasi, təhlükəsizlik və s. sahələr üzrə böhranlı məsələlərin həlli üçün bir sıra konfranslar təşkil edirlər ki, bu iclaslarda rəsmi dövlət nümayəndələrindən başqa, qeyri-dövlət qurumlarının təmsilçiləri də iştirak edə bilirlər. Belə konfranslara misal olaraq, ekologiya problemləri, cəmiyyət və əhali artımı, qadın və beynəlxalq dəniz hüququna həsr olunmuş yığıncaqları göstərmək olar.

BMT bir beynəlmiləl qurum kimi öz quruluş və fəaliyyətinə görə bütün dünyada bəşər cəmiyyətinin hərtərəfli surətdə ehtiyaclarını aydındır ki, təmin edə bilmir. Xüsusilə, ona görə ki, BMT 50 il bundan qabaq və II Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonrakı dövrdə mövcud olan şəraitdə formalaşmışdır. Ümumiyyətlə, onun yaradılmasından əsas məqsəd beynəlxalq aləmdə sülh və əmin-amanlığı qorumaq olmuşdur. Halbuki, dünya problemləri təkcə bununla məhdudlaşmır və müxtəlif sahələrdəki o cümlədən, iqtisadi, ictimai, mədəni-maarif, hüquqi, ekoloji və s. məsələlərin ümumdünya səviyyəsində həll edilməsi zərurəti kəskinliklə gündəlikdə durmaqdadır. BMT kimi böyük bir qurum gərək bütün bu problemləri vaxtında nizamlaya bilsin. Hərçənd ki, o, mümkün qədər həmin işlərin həllinə çalışır. Lakin öz nizamnaməsindəki bəzi çatışmamazlıqlar ucbatından kamil surətdə dünya problemlərinin bütövlüklə aradan qaldırılmasında acizdir. Sülh və təhlükəsizliyin bərqərar edilməsində də onun fəaliyyəti daha çox böyük və qüdrətli dünya dövlətlərinin istəyindən və rəqabətindən asılı olmuşdur. BMT-nin quruluşundakı bəzi çatışmamazlıqlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Dünya işlərinin tənzimlənməsi və idarə edilməsi məqsədilə bəşər cəmiyyətinin müştərək ehtiyaclarının bütövlüklə təmin olunması, BMT nizamnaməsindəki bəzi çatışmamazlıqlar üzündən qeyri-mümkündür. Belə müştərək sahələrə, sülh və təhlükəsizlik, iqtisadi-ictimai, siyasi, elmi-mədəni, hüquqi, ekoloji və s. aid etmək olar.

2. Təhlükəsizlik şurasının 5 daimi üzvünün "veto hüququ”na malik olması üzündən, sülh və təhlükəsizlik məsələlərinin tənzimlənməsində digər üzv dövlətlərin rolu çox zəifdir.

3. Ümumi yığıncağın BMT-nin çıxardığı qərarlara və əməli fəaliyyətinə təsirinin çox zəif olması, habelə onun qətnamələrinin yalnız tövsiyə və məsləhət xarakteri daşıması, bu qurumun əsas nöqsanlarından biridir. Halbuki, həmin orqan BMT-nin əsas strukturlarından biri kimi həlledici rola malik olmalıdır və Təhlükəsizlik Şurası, Iqtisadi-ictimai Şura, Beynəlmiləl Әdliyyə Məhkəməsi və s. orqanlar onun tabeçiliyinə keçməli və ümumi yığıncağın qərarlarına əsasən fəaliyyət göstərməlidirlər.

4. BMT bir neçə qüdrətli dünya dövlətinin təsiri altındadır. Xüsusilə, onun iqamətgahının Nyu-Yorkda yerləşməsi və ABŞ dövlətinin bu beynəlxalq qrumun işlərinə öz istədiyi kimi müdaxilə etməsi, BMT-nin quruluşundakı əsas nöqsanlardan hesab olunur.

Həm Soyuq Müharibə, həm də ondan sonrakı dövrlərdə ABŞ-ın BMT işlərinə güclü müdaxiləsi və bu müdaxilənin mənfi təsiri göz qabağındadır.

Son illərdə BMT-nin digər üzvləri təhlükəsizlik şurasına daxil olan dövlətlərin sayını 15-dən 26-ya qədər artırmaq istəsələr də, məhz ABŞ-ın buna güclü müxalifət göstərməsi nəticəsində həmin iş baş tutmamışdır.

5. BMT-nin strukturunun qeyri-mütənasibliyi, onun daha bir çatışmamazlığıdır. Ümumi yığıncağın 51-ci iclasında Baş katib Koffe Annan çıxış edərək, məhz bu barədə bir sıra tənqidi fikirlər söyləmişdir. O demişdir ki, bir mövzu ətrafında bir neçə dəfə iclasların keçirilməsi, əsas məqsədlərdən fəaliyyətlərin yayınması, qərarların təsirsizliyi, iş bölgüsünün qeyri-məntiqi olması və s. nöqsanlar BMT orqanlarında bürokratiyanın yaranması ilə nəticələnmişdir.

6. Bəzi ümumdünya problemlərinin həllində zəruri olan təşkilatdaxili qurumların mövcud olmaması BMT-nin daha bir çatışmamazlığıdır. Beynəlxalq cərimələrin tətbiqi, terorizm və narkotiklərin yayılması ilə mübarizə, hərbi cinayətkarların cəzalandırılması və s. məsələlərin həllindəki süstlük məhz bu səbəbdəndir.

7. ABŞ kimi bəzi ölkələrin öz öhdəliklərinə əməl etməməsi ucbatından, BMT-nin maliyyələşdirilməsi və büdcə çatışmamazlığında əmələ gəlmiş böhranlar daha bir mənfi faktordur.

8. Təhlükəsizlik Şurasının quruluşu və fəaliyyətnidəki qeyri-mütənasiblik, üzvlərin daimi və ya qeyri-daimi üzvlərə bölünməsi, ən əsas mənfi cəhətlərdən biridir. Bəzi dövlətlərin "veto hüququ”na malik olması bu qurumun dünya ictimaiyyətinin ehtiyaclarına cəvab verməsinə imkan yaratmır. BMT-nin sabiq baş katibi deyirdi ki, Təhlükəsizlik Şurasının tərkibi hökmən dəyişdirilməlidir və hal-hazırkı şəkildə bu qurumun fəaliyyəti dünyadakı ictimai, iqtisadi və siyasi durumun reallıqları ilə heç cür uzlaşa bilməz.

9. BMT-nin digər orqanları ilə müqayisədə Təhlükəsizlik Şurası çox böyük təsir qüvvələrinə malikdir. Bu qurum BMT baş katibinin seçilməsi və Beynəlmiləl Әdliyyə Məhkəməsinin hakimlərinin təyin edilməsində həlledici rol oynayır və Qəyyumluq Şurasının işlərinə birbaşa müdaxilə edir. Başqa sözlə, Təhlükəsizlik Şurası başqa orqanlarla heç də bərabər hüquqa malik deyil, daha doğrusu, o, BMT-nin əsas və təyinedici funksiya daşıyan qurumuna çevrilmişdir.

Yeni beynəlmiləl nizam istər hal-hazırkı BMT-nin struktur və fəaliyyətində dəyişikliklər aparmaqla, istərsə də beynəlxalq rabitələri tənzimləyən yeni bir qurumun təsis edilməsilə olsun, özündə bir sıra xüsusiyyətləri cəmləşdirməlidir. Arzu edilən belə bir qurumun əsl hədəfi dünya işlərini tənzimləmək və idarə etmək, bəşər cəmiyyətindəki ayrı-ayrı qrupların daxili və xarici əlaqələrini daha optimal səviyyəyə qaldırmaqdır. Bu cür yeni qurum, iqtisadi, ictimai-siyasi münasibətlərdəki ədalətsizliyin və hərc-mərcliyin qarşısını almalı, sülh şəraitində birgə yaşayış, bərabərlik, asayiş, rifah, bəşərin maddi-mənəvi təkamülünü təmin edən yolları aça bilən və insan sivilizasiyasının çikəklənməsinə zəmanətçi olan təşkilata çevrilməlidir. Yeni beynəlmiləl təşkilatın xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi şərh edə bilərik:

1. Yeni qurumun qanuniliyi dünyanın bütün millətlərinin propersional surətdə həmin orqanda təmsil olunmasından asılıdır və hər bir xalq bu yeni təşkilatın formalaşmasında öz xüsusi payına malik olmalıdır;

2. Bu qurumda bütün millətlərin nümayəndələri bərabər hüquqlara malikdirlər və onlar öz öhdəlikləri, xüsusilə də büdcə və maliyyə cəhətdən olan öhdəliklərinə bərabər səviyyədə cavabdehdirlər;

3. Qəbul edilən qərarlar, millətlərin nümayəndələrinin 2/3 səs çoxluğu ilə təsdiqləşib, beynəlxalq qanun kimi tanınır və bundan sonra bütün üzvlər ona hörmətlə yanaşmalıdırlar;

4. Büdcə və maliyyə ödəmələrinin öhdəsindən gələ bilməyən kiçik və kasıb dövlətlərin payının ödənilməsi üçün ümumi yığıncaq yeni maliyyə ehtiyatları tapmalı və onlardan həmin məqsədlə istifadə etməlidir;

5. Başqa dövlətlərdən daha çox maliyyə vəsaitinin cəlb edilməsi, ümumi beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətlərdən əldə olunan gəlirlərin adı çəkilən məqsədlər üçün istifadə olunmalıdır. Dünya okeanlarındakı sərvətlərdən müştərək şəkildə bəhrələnməklə qazanılan maliyyə ehtiyatları bu istiqamətə yönəldilə bilər;

6. Ümumi yığıncaq yeni beynəlmiləl nizamın əsas orqanı olmalıdır. O, dünya işlərini idarə etmək üçün nümayəndələrin 2/3-sinin, yəni qəti əksəriyyətin səs çoxluğu ilə qəbul edilən qərar və qanunların hamı tərəfindən icra olunmasına çalışmalıdır. Başqa beynəlxalq qurumların yaradılması, onların vəzifə və səlahiyyətlərinin təyin edilməsi də ümumi yığıncağın öhdəsindədir.

7. Bu qurum qəbul edilən qərarların icra mexanizminə malik olmalı və bütün dünya üzrə ən qüdrətli qanunverici orqana çevrilməlidir. O, BMT-nin daxili strukturları üçün fəaliyyət prinsiplərini təsdiq etməlidir.

8. Ümumi yığıncaq tərkisilah, ekologiya, elm və maarif, səhiyyə, insan hüquqları, münsiflik kimi dünya səviyyəli işlərlə məşğul olan xüsusi qanunverici və icraedici şuralar təsis etməli, onların fəaliyyətlərini öz nəzarəti altında saxlamalıdır. Bu zaman hər hansı bir dövlət və ya ayrı-ayrı hüquqi şəxslərin həmin fəaliyyətlərlə müxalifətçilik etməsi nəzərə alınmamalıdır.

9. Heç bir dövlət və ya ölkə öz qüdrəti və xüsusi geopolitik mövqeyinə görə imtiyazlara malik olmamalı, ümumi yığıncaqda və onun digər orqanlarında bütün dünya millətləri bərabər səviyyədə, eyni hüquqlarla təmsil edilməlidirlər.

10. Beynəlxalq qurumun və ona tabe olan orqanların işçiləri, ölkələrin coğrafi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, növbə ilə ümumi yığıncaq və onun tabeçiliyindəki qurumların rəyinə əsasən seçilməlidirlər.

11. Dövlətlər ümumi yığıncağın qərarlarını icbari şəkildə yerinə yetirməlidirlər. Üzrsüz surətdə qərarların icrasından boyun qaçırdıqda, onlara qarşı sanksiyalar tətbiq edilməlidir.

12. Beynəlmiləl nizamın təşkilat quruluşu 3 ya 4 səviyyədə olmalıdır ki, bunlar da aşağıdakılardan ibarətdir: ümumdünya, regional və ya qitə və ümummilli səviyyədə. Bunlar isə öz növbəsində, silsiləvari və mərtəbəli şəkildə qərar tutacaqlar. Regional təşkilat dünya səviyyəsindəki quruma oxşayacaqdır, lakin onun nüfuz dairəsi, çıxardığı qərarlar və fəaliyyəti həmin məntəqə ilə məhdudlaşan işlərə şamil olacaqdır. Ümumdünya təşkilatı və regional qurumlar bir-birlərinin işlərinə müdaxilə etməyəcəkdir. Çünki onların hər birinin səlahiyyətləri aydın şəkildə qanunvericilik aktlarında göstəriləcəkdir.

13. Regional təşkilatın məntəqə dövlətlərinin nümayəndələrindən ibarət olan öz ümumi yığıncağı olmalıdır. Həmin məntəqədə sülh və təhlükəsizlik, münsiflik, iqtisadi-ictimai inkişaf, ekologiya, elm və maarif və s. sahələrdə fəaliyyət göstərən xüsusi orqanlar yaradılmalıdır. Bu qurumların iş üslubu və strukturları beynəlmiləl nizamla uzlaşmalıdır.

14. Yeni beynəlmiləl qurumun iqamətgahı ya Avropa, ya Asiya, ya da Afrikada yerləşməlidir.

Regional qurumların iqamətgahları coğrafi baxımdan həmin məntəqənin mərkəzi bölgələrində yerləşməlidir. Ümumdünya və regional qurumların iqamətgahlarının ərazisi, milli dövlətlərin səlahiyyətlərindən xaricdə olmalıdır. Bu ərazilər lazımi toxunulmazlıqlara və ondan irəli gələn hüquqlara malik olurlar. Regional qurumların hər biri onlara üzv olan dövlətlərin ərazisindən istifadə edə bilərlər. Onların iqamətgahları üçün seçilən məkan, üzv ölkələrin rəyinə əsasən təyin olunur və adətən, regionda orta coğrafi mövqe tutan dövlətin ərazisində yerləşir. Lazım gəldikdə iqamətgah bir yerdən başqa yerə köçürülə bilər.

Regional nizamlar və onların coğrafi əhatə dairəsi üçün həmçinin, bunların iqamətgahlarının coğrafi mövqeyi barədə aşağıdakı təkliflər irəli sürülür:

1. Şimali Amerika - Kanada, ABŞ;

2. Mərkəzi Amerika – Nikarakua, Venesuela;

3. Cənubi Amerika - Argentina, Braziliya;

4. Şimali Afrika və Səhra - Әlcəzair, Liviya;

5. Qərbi Afrika və Cənubi Səhra - Nigeriya, Zair;

6. Şərqi və Cənubi Afrika – Tanzaniya, Mozambik;

7. Okeaniya məntəqəsi – Indoneziya, Avstraliya;

8. Cənub Qərbi Asiya – Iran, Suriya;

9. Cənub Şərqi və Cənubi Asiya – Tailand, Banqladeş;

10. Şərqi Asiya – Koreya, Çin;

11. Sabiq SSRI ərazisi – Qazaxıstan, Ukrayna;

12. Qərbi və Cənubi Avropa - Isveçrə, Italiya;

13. Şərqi Avropa və Balkanlar – Rumınya, Polşa.