Bu hərəkat əvvəlcə mühitin Misirə göstərdiyi ictimai, mədəni, siyasi təsir və amillərə qarşı bir reaksiya idi. Әxlaqi və nəsihətli hərəkətlə, moizə və müraciət və ardıcıllara məktub yazmaqla xalqı ayıdırdı. Lakin getdikcə hərəkatın güclənməsi və müxalif qüvvələrlə toqquşması ilə, siyasi fəaliyyət və mübarizə, bu hərəkatın əsas fəaliyyət formasına çevrildi. Xüsusilə, ərəblərlə sionistlərin aşkar mübarizəsinin birinci mərhələsi bu hərəkata özünün güclü təbliğ, əlaqə və xəbər mübarizəsini siyasi dinamikaya tərəf irəli aparmaq üçün görünməmiş bir fürsət verdi. Bu səbəbdən də, həsən Bənna 1939-cu ildə cəmiyyəti siyasi təşkilata çevirdi və öz ideologiyasını - «Islami ideologiyaya çevrilə bilmə qabiliyyəti - açıqlaya biləcək formada elan etdi. Hərəkatın bu əsaslarla elan edilmiş proqramı üç prinsipin üzərində qurulub:

1. İslam hər tərəfli və zatən inkişafda olan bir sistemdir;

2. İslam iki mənbənin içindən çıxmış və onlara da əsaslanır: Quran və Peyğəmbər (s)-ın sünnəti;

3. İslam bütün zamanlara və məkanlara tətbiq edilə bilər.

Ixvanın inkişaf proqramı iki hissədən ibarətdir:

1. Hərəkatın dünyaya yayılması və təkcə Misirin azadlığı üçün deyil, bütün Islam torpaqlarının xarici istilalardan azad edilməsi üçün mübarizənin zəruriliyi üzərində təkid;

2. Bu torpaqlarda Islam prinsiplərinə əməl edəcək Islamın ictimai sistemini mənimsəyəcək, onun möhkəm prinsipini təbliğ edəcək və onun ağıllı və dahiyanə çağırışını xalq içində yayacaq Islam və azadlıq hökumətinin qurulması vəzifəsi.

Ixvan Islam hökumətinə olan çağırışlarında bundan daha açıq çıxış edə bilməzdilər. Fələstin böhranı Ixvanın siyasi ideologiya və fəaliyyət seçməsində, digər qrup və dövlətlərə qarşı zor gücündən istifadə etməsində ikinci təsiredici amil idi. Bu cür rəftar tərzinin seçilməsi, həmin cəmiyyətin ordu zabitləri ilə əlaqələrinin artması və ideoloji hazırlıqla yanaşı, hərbi təlim görmələrinə də səbəb oldu. Nəticədə, 1948-ci ildə Ibrahim Әbdül Hadinin nazirliyi dövründə Misir hökuməti Mahmud Fəhmi Paşa adı ilə tanınan Misirin baş naziri Mahmud Naqraşinin həmin hərəkatın tərəfdarlarının əli ilə öldürülməsi və Məlik Faruqun hakimiyyətdən salınması planı ittihamı ilə həmin hərəkatı dağıdaraq, üzvlərini işgəncəyə məruz qoydular və baş rəisi, yəni Həsən Bənnanı 1949-cu ildə öldürdülər. İxvanul-müsliminin orta cinahı Vənd partiyasının hakimiyyəti dövründə iyirmi illik təcrübəsi və zülm, zor və terrorizmin aşkar müxalifi olan hakim Həsən Ismail Hufəybinin rəhbərliyi ilə bir daha öz qanuni azadlıqlarını əldə etməyə və cəmiyyəti yenidən qurmağa səy göstərdilər. Həmin dövrdə general Məhəmməd Nəcib Misirə hakimlik edirdi. 1954-cü ildə Camal Әbdül Nasirin Məhəmməd Nəcib əleyhinə çevrilişi və Məhəmməd Nəcbin devrilməsi və Camal Әbdül Nasirin prezident ünvanı ilə hakimiyyətə gəlməsindən sonra hərəkat fəaliyyətini davam etdirdi. Lakin bir müddətdən sonra hərəkatın Camal Әbdül Nasir ilə əlaqələrinin pozulması üzündən, Әbdül Nasirə sui-qəsd ittihamı ilə hərəkatın fəallarını tutularaq, zindana saldılar. Beləliklə də, cəmiyyət dağıldı. Bu hərəkatın qısa tarixi idi. Lakin hərəkat rəhbərliyinin gizli fəaliyyət ilə məşğul olması üzündən, hərəkatın bir çox xüsusiyyətləri gizli və açıqlanmamış qalmışdır. Çünki hərəkatın öz fikir və əqidəsini söylənmiş mövzularda, azad və geniş söyləmək üçün əlverişli mövqe almamışdır.

həsən Bənna bu hərəkatın rəhbəri kimi əqidə və prinsipləri barədə belə yazır: «Islam bərabər olmayan bir sistemdir. Çünki Allah tərəfindən göndərilmiş və insan həyatının bütün çatışmamazlıqlarını yoluna qoymaq gücünə malikdir. İslam həm etiqaddır, həm ibadət, həm ata ocağıdır, həm Islam milliyyəti, həm dindir, həm dövlət, həm ruhaniyyətdir, həm dünyapərəslik, həm Qurandır, həm qılınc».

Ixvanul-müsliminin əhəmiyyətinin onların etiqadalırının əsilliyi və onların təfəkkürü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Onların inandığı bir çox əqidə və ünsürləri başqalarının fikrində də tapmaq olar. Bu hərəkatın əsilliyi əqidələri sadələşdirməklə, onları dəqiqləşdirən və toplayan bir təsisçiyə bağlıdır. Həmin təsisçi xalqın rəğbət bəslədiyi və güclü bir hərəkatın ideoloji bazası və siyasi məramıdır. Xüsusilə də, hənbəli məktəbində təhsil almış həsən Bənnanın fikirləri, Rəşid Rzanın əməlisaleh əcdadların fikrinə qayıdış təfəkkürü ilə - deyilmiş formasında hərəkatlar bəzi fərqlərin olmasına baxmayaraq - möhkəm bağlandı. İxvanın Islam hökumətindən anlayışı, Rəşid Rzanın anlayışına nisbətən daha təkidlidir. Onunla fərqi budur ki, silahlı və mübarizə bir hərəkat kimi nəzərə çarpır və məqsədi, yalnız dindar söhbətləri və yaxud emosiyalı hərəkətlər deyildir. Әksinə, qələbə və müvəffəqiyyət intizarının inikasıdır.

Ixvan hərəkatı və onun rəhbərləri Islamın əsas prinsiplərini Misirin ictimai və siyasi hərəkatında hakim etmək, xalqın etiqadını islah etməklə, onları sükunət və laqeyidlik halından çıxarmaq, ərəb birliyinin həyata keçməsi və onların Islam ölkələrini işğal etmiş avropa ölkələrinin əsarətindən qurtarmaları istiqamətində çalışmaq istəyirdilər. İngilis istismarına qarşı güclü Islam cəbhəsinin yaradılması fikrini yaymaq, həqiqi İslama qayıdış və əməlisaleh əcdadların hərəkətlərindən təqlid etməni özləri üçün şüar etməyə çalışırdılar.

Ixvanul-müslimin islahatın yeganə yolunu Misirin İslam təlimləri və onların düzgün icrasına qayıtmağında görürdü. Onlar dövlət məmurlarının kamilliyə və arzu olunan inkişafa çatmaları üçün istənilən qədim və ya müasir, şərq və ya qərb prinsiplərindən və Islama zidd olmayan hər bir şeydən istifadəni məqbul sayırdılar. Onlar islahatı öz üzərinə götürmüş şəxsləri bu fikirlərə hörmət edən kimi tanınması, yaxud ən azı onun əksinə rəftar etməyən olmaları fikrində idilər. Lakin hər bir şeydə qərbdən təqlidetmə üzərində təkid edən, şəxsi həyatını, ümumi planlarını avropa qayda-qanunlarına əsasən tənzimləyən şəxslər, Islam təlimlərinə qayıdışdan söhbət aça bilməzlər. Sözü gedən xüsusiyyət və prinsiplərlə Ixvanul-müsliminin özünün dövlətin islahı üçün ideoloji meövqeyini bəyan edirdi. İxvanul-müsliminin rəhbərinin iki mühüm arzusu sayılan prinsip bunlar idi:

1. İslam prinsiplərinə qayıdış və onların düzgün icrası;

2. Şərq və qərb etiqadlarından Islamla müxalif olmadığı halda istifadə.

Ixvanul-müsliminin nəzəriyyə və siyasi prinsiplərini aşağıdakı on mövzuda, qısa şəkildə xülasə etmək olar:

1. Müsəlmanların təfəkkürünün islahı və yeniləşməsində Islam torpaqlarında istismarçılar və onların nümayəndələrinə qarşı silahlı mübarizə məsələsində islam qəhrəmanlıqlarının dirçəldilməsi;

2. Qərbpərəstlik və avropa mədəniyyətinin nümunələri ilə elmi və ideoloji mübarizə;

3. Müsəlmanlar arasında ixtilaf yaradan və imperialistlərin hiyləsi olan nasionalizm ilə (müllətçilik) mübarizə;

4. İslamda ruhanilərin siyasətlə uzlaşması və onların bir-birindən ayrılmasının qeyri-mümkünlüyü;

5. İctihadın yayılması və təşviq edilməsi, zamana uyğun hərəkət etmək və Allahın verdiyi ağıldan istifadə;

6. Allah əmri, respublika və ya monarxiyadan daha yaxşı olduğuna görə, xilafətə diqqət yetirmə;

7. İqtisadiyyatla siyasətin bağlılığı.

Çünki siyasi istiqlalsız iqtisadi istiqlal qeyri-mümkündür;

8. Әxlaqi islahat.

Çünki layiqli insan, layiqli millət, nəsil və ailə yaradır. Layiqli nəsil isə, layiqli hökumət seçir.

9. Tərbiyəvi və istisadi vəziyyətin yaxşılaşdırılması.

Siyasət və iqtisadiyyat, tərbiyə və səhiyyə ilə bərabər irəliləməlidir. Bu birliyin olmadığı yerlərdə, istismar insanları siyasətlə məşğul edərək, tərbiyə və səhiyyə sahəsindəki vəziflərindən çəkindirir.

10. Kənd təsərrüfatına diqqət, kooperativlərin yaradılması və təhsil-təlim.

Çünki düzgün və modern əkinçilik, kooperativlərin yaradılması, idman və avadanlığın əldə edilməsi, məktəblərin inkişafı, xüsusilə qadınların Islam prinsiplərinə əsasən təlim-tərbiyəsi üçün lazımi imkanların hazırlanması Islam cəmiyyətlərini mütləq tərəqqi və inkişafa doğru aparacaq.

Həsən Bənna və yoldaşlarının siyasi fəaliyyəti, Misir dövlətinin Ixavnul-müsliminlə mübarizəyə başlamaq həddinə gəlib çıxartdı. Lakin bu mübarizə müvəffəqiyyət qazanmadı. Әksinə, Ixvanın nüfuz və fəaliyyətinin genişlənməsinə səbəb oldu. Bəzi havadarları, Islamın həqiqətləri, keçmişin və indiki zamanın tarixi və fəlsəfəsi haqqında qiymətli əsərlər yaratdılar. O, 1951-ci ilin 17 oktyabrında Həsən əl-Hüzeybi hərəkatının rəhbəri vəzifəsinə seçildi. Onun rəhbərliyi dövründə Ixvanın üzvü olan gənc zabitlərin orduda təşkilatları var idi. Onlar, orduda hərəkata başladılar. Bu hərəkat, 1952-ci ilin 23 iyulunda Misir inqilabı və səltənət rejiminin devrilməsi, general Nəcibin və onun ardınca general Camal Әbdül Nasirin hakimiyyətə gəlməsi ilə nəticələndi. İnqilabın qələbəsinin Ixvanın səylərinin nəticəsi olmasına baxmayaraq, Camal Әbdül Nasir onların varlığına dözmürdü və nəhayət, bütün cəmiyyəti və onların mətbuat orqanlarını bağladı. İxvanın üzvlərindən biri, Nasirə qarşı uğursuz sui-qəsd cəhdi etdi və bu da Nasirin qəzəblənməsinə səbəb oldu. Onun əmri ilə Ixvan təşkilatının yazıçı və böyüklərindən altı nəfər mühakimə edilərək, edam olundular. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, partiya hərəkatı siyasi fəaliyyətini dayandırsa da, hərbi hərəkat fəaliyyətini davam etdirirdi. Hərəkatın Misirə göstərdiyi təsirdən başqa, digər Islam ölkələrindəki müsəlman gənclər də bu hərəkatdan ibrət alırdılar və ərəb ölkələrinin bir çox yerlərində ona bənzər şöbələr yaratdılar. Bu yolla Ixvanul-müslimin bir çox ölkələrdə, o cümlədən Suriya, Livan, Iordaniya, Səudiyyə Әrəbistanı, Sudan, Indoneziya, Malayziya və Pakistanda onların köməyi ilə mərkəzlər yaratdı və onlardan bəziləri hələ də öz vəzifə və işlərini yerinə yetirirlər. Hərçənd son dövrdə Ixvanul-müslimindən başqa bir adla və vahid bir mərkəzə tabe olmayaraq (pərakəndə halında), öz fəaliyyətlərini davam etdirirlər.

Hərəkatın vətəni, yəni Misir hələ də Ixvanul-müsliminin müxtəlif qanadlarının fəaliyyət meydanıdır. Hazırda bir neçə qanada və bölməyə rəhbərlik edən Təlmsani, ən məşhur rəhbərdir. Deməli, Ixvan hərəkatı məhv olmamış və hələ də yaşamaqdadır. Hətta araşdırmaçıların bir qrupu, Әnvər Sədatın qətlini Ixvanın Misirdə hərbi fəaliyyətinin nəticəsi sayırlar. Mərhum islamçı mübariz Xalid Istanbuli öz həbsindən sonra Ixvanla rabitəsinin olduğunu etiraf etmiş və «mən öz vəzifəmə əməl etmişəm» - demişdir. Hərəkatın məhşur üzvü və nümayəndələrdən biri, Misirin məşhur yazıçı və jurnalisti Seyid Qütb (h.q. 1324-1387), digər pakistanlı müsəlman yazıçı və mütəfəkkir Әbül-əla Modudir, özünün «Әl-xilafə və mülk» kitabında Islam siyasətinin, o cümlədən daxili, xarici və beynəlxaql siyasətin prinsiplərini Qurani-məcid və hədislər əsasında araşdırmışdır. O, Islam dünyasının problemlərini bü cür açıqlayır:

1. Xəlifənin təyin edilməsində dəyişiklik;

2. Xəlifələrin yaşayış tərzində dəyişiklik;

3. Beytül-malın işlədilmə qaydalarında dəyişiklik;

4. Әqidə və bəyan azadlığının sonu;

5. Məhkəmə sistemi müstəqilliyinin sonu;

6. Məsləhətləşmə və idarəetmə sisteminin sonu;

7. Milli, irqi və qəbilə təəssübkeşliyinin yaranması;

8. Qanunun aliliyi prinsipinin məhvi.

Onun söhbətlərinin qısa xülasəsi budur ki, Islam hökuməti Islam inqilabı olmazsa, tənəzzül edərək dağılır.

Ixvanul-müslimin hərəkatı dünyanın müxtəlif yerlərində özünə ardıcıllar və üzvlər tapmasına baxmayaraq, heç zaman vahid cəbhə yarada bilməmişdir. Onun hər bir ölkədəki ideologiyası və fəaliyyət üsulu, istiqlal, demokratiya və ya milli mədəniyyətin itirilmiş kimliyini qazanmaq yolunda milli mübarizə strategiyası və ünsürlərinə əsaslanırdı. Elə buna görə də, Islam hökuməti çağırışının gücü və bu çağırışın dəlil və səbəbləri, bir ölkədə digərinə nisbətən çox fərqlənirdi. Nəhayət, Ixvanul-müslimin siyasi idrakda Həsən Bənna, dünya görüşündə Seyid Qütb və elmi fəzilətdə Әbül-əla Modudi kimi qəhrəmanlara malik olduğuna baxmayaraq, ən azı Misirdə hakim partiya ola bilmədi. Әgər hakimiyyətə gələrdilərsə, təfəkkür və ideologiyalarının necə olacağını təsəvvür etmək mümkün deyil.

Indoneziya, Asiyanın cənubunda çoxlu adalardan ibarət bir ölkədir. Bu ölkə 90%-ə yaxını müsəlman olan 200 milyonluq əhalisi ilə, müsəlman ölkələri içərisində yaxşı siyasi-iqtisadi artıma malik olmuşdur. İndoneziyanın Islam dünyasındakı əhəmiyyətini nəzərə alaraq, iki fəsildə araşdırılacaqdır.

Keçmişdə Hollandiyanın istismarı altında olan Indoneziya, Hollandiyanın «şərqi Hollandiyası» adlanırdı. 1920-ci ildən başlayaraq, «Hind adalar qrupu» mənasını bildirən «Indoneziya» sözü, yerli ad ünvanı ilə əvvəlki yerin adını tutdu. Bu ölkə həmişə ticarət, kənd təsərrüfatı, mədəni və siyasi sahələrdə müxtəlif istismar növlərindən əziyyət çəkmiş, portuqaliyaların, hollandiyalıların, fransızların, ingilislərin və yaponların istismar üsullarını təcrubədən keçirmişdir. İndoneziya şərqdə istismarın yarandığı ilk günlərdən sonadək, yəni XX əsrin istismar dövrlərinin sonunadək, həmişə imperialist dövlətlərin qurbanı olmuşdur. İslamın bu ölkəyə gəlişi, digər şərq ölkələrində, məsələn Hindistanda da olduğu kimi elə ilk əsirlərdən Hind yolu ilə və təbii şəkildə, tədriclə və dinc yolla baş vermişdir. Әrəb, Iran və Hindistan tacirləri bu məsələdə mühüm rol oynamış və yerli müsəlmanların ilk özək və cəmiyyətlərinin təşkili, həmin tacirələrin fəaliyyəti nəticəsində baş vermişdir.

Miladi 1414-cü ildə Islamı qəbul etmiş Sultan Isgəndər şah zamanında Malaka uzaq şərqin Islam elmləri və araşdırma mərkəzinə çevrildi. İqtisadi, siyasi və mənəvi əhəmiyyətinə görə, Islam imperiyasının uzaq şərqdəki mərkəzi oldu. Nəticədə, Islamın genişlənməsi sürətli şəkil aldı. Bu gedişlə Islamı qəbul edən məntəqələrdə xəlifələr və sultanlar da müsəlman oldu. Xalqın köməyi ilə güclü qüvvələr yaradır və burada şah və ya sultan cəmiyyətin nümayəndəsi sayılırdılar. Müsəlman əmirləri daxili ixtilaflarının olmalarına baxmayaraq, xaricilərin hücumlarına qarşı həmişə birləşirdilər.

Ariflər və sufilər məktəb, məscid və elmi mərkəzlər yaratmaqla, Islamın genişlənməsi və inkişafında mühüm rol oynayırdılar. Bu ariflərdən Mövlana Bürhanəddin və Indoneziyadakı fəal təriqətlərdən Qadiriyyə, Şətariyyə, Şaziyyə və Nəqşbəndiyyə sektalarını misal çəkmək olar. Ümumiyyətlə sosioloji baxımdan, bu yerlərdə Islamın qəbulu və inkişaf səbəblərinə aşağıdakı faktorları aid etmək olar:

1. Müsəlman təbliğatçılarının yerli adət-ənənə, mədəniyyət və dəyərlərə - Islam dəyərləri, əqidə və mədəniyyəti ilə zidd olmadığı təqdirdə - mülayim münasibətləri;

2. İslamın ilk təbliğatının yerli mədəniyyətlə bağlılığı üzündən, sonrakı dövlərdə yerli müsəlmanların özləri həvəslə Islam dininin təbliğinə başlayırdılar;

3. Müəyyən istismarçı dövlət və ya qrupun mənafeini himayə etməməsi və əksinə, Islam təlimlərinin ümumi (bütün xalq üçün) olması;

4. İslam, tacirləri, dənizçilər və təbliğatçıların ədalətli rəftarıları;

5. Yerli qəbilə rəhbərlərinin bu dinə meyli;

6. İslam ümmətinin bərabərlik və qardaşlığı.

Lakin istismarçı Avropa dövlətlərinin bu məntəqəyə gəlişi və tədricli nüfuzundan sonra müsəlman cəmiyyətlərinin birləşməsinin inkişafı dayandı. Nəticədə, bu məntəqələr parçalandı və Flippin Ispaniyadan, Indoneziya Hollandiyadan və Malayziya Ingiltərədən asılı vəziyyətə düşdü. İstismarçılar dini, islami varlığı zəiflətmək və onları qərbin mədəniyyət, dəyər və adətlərinə, eləcə də xristianlığa cəlb etmək üçün bütün səylərini göstərdilər. Hətta onlar müsəlmanların cihad mövzusunu öz kitablarından çıxarılmasına təkid edirdilər. Lakin bu yerlərin müsəlman əhalisinin Islam dünyasındakı müqəddəs Islam mərkəzlərinə günbəgün artan səfəri, islami dirçəlişə, islam həyatının yeniləşməsi və onların imperializmlə mübarizəsinin güclənməsinə səbəb oldu. Hindistanda, Orta şərqdə və Afrikanın şimalındakı islahatçı və islamçı hərəkatlar, həmçinin Seyid Cəmaləddin Әsəbadi, Şeyx Məhəmməd Әbdül və Rəşid Rzanın təfəkkürü, Indoneziyada daxili tənəzzül və daha artıq xarici istismara qarşı mübarizə, - XIX əsrin sonlarından başlayaraq - müxtəlif mədəni, ictimai və siyasi hərəkatlar doğurdu.

Hollandiyalıların Indoneziya üzərində uzun və hərtərəfli hökmranlığı, məntəqənin iqtisadi, ictimai və mədəni həyatına böyük təsir göstərmişdir. Qərb dünyasının iqtisadi sisteminə birləşmək, qərb idarəetmə sisteminin icrası, qərb təhsili, millətçilik kimi yeni ideologiya və təfəkkürün yaranması, sekular dövlət anlayışının ortaya atılması, kitab və jurnalların çap və yayılması, protestant və katolik məsihi azlıqlarının - xüsusilə XIX əsirdə hələ də Islamı qəbul etməmiş məntəqələrdə - yetişdirilməsi, həmin təsirin bir hissəsi idi. Bu təsir və cəmiyyətin klassik qurluşunun dəyişməsi, yeni təhsillilərin ortaya çıxması, - XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində - Indoneziyada qərb mədəniyyətinin təsiri altında olan modernizm cərəyanın yaranmasına səbəb oldu. Onunla birlikdə, Islam dünyasının islahatçı cərəyanlarının təsiri ilə dini islahatçı cərəyanlar da yarandı.

İndoneziyanın siyasi və məzhəbi hərəkatlarını ümumi olaraq iki dövrdə araşdıracağıq:

1. Həmin ölkənin istiqlalına qədər (1949);

2. Müstəqillik qazandığı dövrdən indiyə qədər.

Birinci dövrdə Indoneziya ən böyük məsələ, həmin cəzirəniqn müsəlmanlarının geridəqalmışlıq kimi dərin və böyük problemini müxtəlif baxımdan bir az da gücləndirmiş qərb və avropa imperializmi idi. Bu problem, onların getdikcə artan fəqirlik, tənəzzül və geridəqalmışlığına səbəb olurdu. Bunun qarşılığında islam hərəkatları - alimlərin və dini-siyasi xadimlərin rəhbərliyi altında müxtəlif hərəkat, təşkilat və partiya haqqında, müstəqillik qazanmaq üçün mübarizəni davam etdirən ən mühüm anti-imperialist hərəkatları - yer alırdı.

Indonezi və Malayya adalar qrupunun müsəlmanların ilkin həyatlarının ideoloji köklərini, Hindistan, hicaz və hətta Afrikanın işğalındakı islahatçı və fundamentalist hərəkatlarda axtarmaq olar.

Həmin dövrdə ən məşhur islamçı hərəkatlardan biri, 1820-1837-ci illərdə Sumatranın qərbində, Imam Banculun rəhbərliyi altında gedən «Әl-Bədri» və ya «Әl-Badri» və ya «Din alimlər hərəkatı» idi. Onların əsas məqsədi, yadların və kafirlərin Indoneziya torpaqlarından çıxarılması idi. Bu hərəkatdan daha güclüsü, Şimali Sumatrada Әllamə Tənckusik Di Tirunun rəhbərliyi ilə 1873-1904-cü illərdə baş vermiş Açe müsəlmanlarının hərəkatı idi. Bu hərəkat hollandiyalılar əleyhinə 30 illik müharibə ilə nəticələndi. Kafirlərin nəcis olması, onlarla cihadın zəruriliyi və yadellilərin Islam torpaqlarından çıxarılması, həmin hərəkatın prinsiplərindən bir neçəsi idi. Yava kimi yerlərdə yaşayan Indoneziya müsəlmanlarının təfəkkür və islami əqidələrinin hindu, budizm və sufizm təlimindən kök alan yerli adətlərinə qarışmasına baxmayaraq, Islama və öz dini etiqadlarına çox bağlı idilər. XX əsrin ilk on illərində və 1901-1926-cı illərdə bu məqsədlə müxtəlif cəmiyyətlər yarandı. Məsələn, 1905-ci ildə Indoneziyanın daxili və xarici müsəlman alimləri, üsulliddin, füruddin və yeni elmləri təlim etmək məqsədilə, «Xeyriyyə işləri təşkilatı»-nı yaratdılar və sudanlı Әhməd bin Məhəmməd Surkarti əl-Әnsari təlim və tədris etmək məqsədilə, Indoneziyaya dəvət etdilər.

1930-cu ildə Islam mədəniyyətinin yayılması və fəqirlərə kömək məqsədilə «Islam təlimləri təşkilat»-nın yaradılması, Kiyayn Hacı Әhməd Dehlanın rəhbərliyi altında olan «Dini və ictimai Məhəmmədiyyə birliyi»-nin ardınca baş verdi və Misir dini islahatları kimi Әbduh və Rəşid Rzanın islahatçı fikirlərindən birbaşa ilham almaqla, dini məktəblərin yaradılmasına başladı.

«Alimlər hərəkatı təşkilatı» 1926-cı ildə mühafizəkar ruhanilər tərəfindən, müsəlman islahatçılara qarşı yaradıldı. «Açe alimləri cəmiyyəti» də, 1939-cu ildə «Məhəmədiyyə» firqəsinin bəzi qruplarının yardımlarına qarşı sipər yaratmaq üçün təşkil olundu.

1942-ci ildə Yaponiya Indoneziyanı işğal etdi. Müsəlmanların təyinedici rolunu nəzərə alaraq, Yaponiya dövləti öz hərbi hökumətinin din bölməsində bütün mövcud Islam partiyalarını «Indoneziya müsəlmanları məclisi» və ya «Indoneziya müsəlmanlarının məsləhət şurası» adlı federasiyada birləşdirdi və bu qrum qısa olaraq «Məscumi» və yaxud «Şumi» adlanırdı.

Indoneziyada həmin dövrün partiya və qruplarından biri də, 1945-ci ildə Mikanq Kabuda, şəriətin həyata keçirilməsi və dörd mənbəyinə əsaslanmaqla, Islam mədəniyyətinin genişləndirilməsi məqsədilə yaradırmış «Islam Təriqəti Partiyası» idi.

Həmin Islam hərəkatları ilə yanaşı, modernizm hərəkatı da mövcud idi. Modernistlərin arasında kommunistləri xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 1920-ci ildən iqtisadi tənəzzül nəticəsində yaranmış Indoneziyanın iqtisadi vəziyyətinin çətinliyi ilə əlaqədar, 1920-1930-cu illərdə gizli hərəkat yaratmış və 1926-1927-ci illərdə, üsyan və qiyama səbəb olmuşdular.

Modernizm cərəyanlarından biri də, «Sirikat Islam» (Islam əməkdaşlığı) idi və bu cərəyan, 1922-ci ildə sol və Islam cinahlarına parçalandı. Sol cinah Indoneziya Kommunist Partiyasının mərkəzi özəyini, Islam cinahını isə Indoneziya Islam Әməkdaşlığı Partiyası və ya Indoneziya Federasiyası Partiyası təşkil edirdi.

Ümumiyyətlə, Әhməd Sukarnokumi görkəmli siyasi rəhbərlərin başçılıq etdiyi milli və anti-imperialist hərəkatı kimi, müxtəlif fundementalist islahatçı və mühafizəkar radikalist təmayüllü islam partiya və qrupları, Indoneziyanın müstəqil olmasında, qiymətli və çox mühüm rol oynamışlar.

Köhnə imperializm üzərində qələbənin ilk anlarından Indoneziya və Islam düşmənlərinin və istismarçıların hələ də yeni şəkillərdə mövcud olduğu bir vəziyyətdə, daxili qüvvələrin birləşmiş sıralarında parçalanma və dərin ixtilaf yarandı və yeni istismarın digər yollarla ölkəyə daxil olmasına səbəb oldu.

Müstəqillik dövrü və ondan sonrakı ikinci mərhələdə (istiqlaliyyətdən sonra) meydana gələn, bir çox fikri-siyasi münaqişə mövzusuna çevrilmiş əsas və çox mühüm bir məsələ, əhalisinin çoxu müsəlmanlar olan ölkənin siyasət və hökumətində Islamın rolu məsələsi idi. 1945-ci ilin əvvəllərində yaponlar özlərinin məğlubiyyət ehtimalını hiss etdikdə, öz planları ilə uzlaşan müstəqil Indoneziyanın yaranması məqsədilə, 62 nəfərdən ibarət bir komitəni, Indoneziya xalqının, yerli hökumətinin ideoloji baza və quruluşunu araşdırmaq və üç məsələyə aydın cavab vermək üçün yaratdı:

1. Dövlət mərkəzi və vahid yoxsa, federal olmalıdır?

2. Dövlət respublika, ya monarxiya olsun?

3. Dinlə dövlət arasındakı əlaqə hansı formada olsun?

Bu fikirlərdən hər birinin tərəfdarı olduğuna görə, danışıqların nəticəsi beş prinsipin yaranmasına səbəb oldu. 1945-ci ildə Sukarno onları elan etdi. Həmin 5 prinsip bunlar idi: tək Allaha inanmaq; nasionalizm (millətçilik); humanizm (insanpərvərlik); ictimai ədalət və demokratiya.

Sukarno da Indoneziyanın Islam dövləti olmaması fikrində idi və elə bu məsələ, islamçı qrupların köklü etirazı ilə üzləşdi. Sukarnonun islamçı qrupların istəklərinə etina etməməsi nəticəsində, Karto Severyonun rəhbərliyi altında Darul-islam hərəkatı imamət adı ilə Indoneziyada Islam dövlətinin yaranmasını elan edərək, sekular bir hökumətin Islam üzərində hakim olduğunu və tənha çıxış yolunun onunla mübarizə olduğu iddiası ilə, Indoneziya Respublikası ilə müharibəyə başladı. Lakin hərəkat rəhbərinin həbsi və 1962-ci ildə edam edilməsi ilə, bu qiyam yatırıldı.

1945-ci ildə Indoneziyanın müstəqilliyinin elanından, parlamentin yaradılması və siyasi fəaliyyətlərin başlanmasında sonra Məscumi, Nasionalist və Sosialist partiyaları fəaliyyətə başladılar. Məscumi və Nasionalist partiyaları 1958-ci ildə Sukarno əleyhinə qiyam etdiklərinə görə, 2 il sonra - yəni 1960-cı ildə - ləğv edildi. 1959-cu ildə prezident Sukarnonun fərmanının ardınca, ideoloji bəhs və münaqişələrə müvəqqəti olaraq son qoyuldu. 1965-ci ildə kommunistlərin fəaliyyətə başlamasının ardınca, ordu işə qarışdı və vəziyyətə tam nəzarəti ələ aldı. Suharto hakimiyyətə gəldikdən sonra texnokratları bir yerə yığmaqla, iqtisadi bazanın yeniləşməsi və ölkənin modernizə olunmasına - yeni quruluş adı altında - başladı. 1973-cü ildən başlayaraq, Iqbal Lahuri, Seyid Qütb və Modudi kimi islahatçıların fikir və nəzərlərinin təsiri altında müsəlman fəalları, teoretiklər və mübarizləri Suhartonun sağçı rejimini tənqid etməyə başladılar.

Hazırda Indoneziyada müsəlman qrupları keçmişin təcrübələrindən bəhrələnərək, Suharto rejimi tərəfindən çıxışdırılmalarına, öldürülmələrinə baxmayaraq, genişlənməkdə və inkişaf etməkdədirlər.

Islamın Indoneziyanın yeni siyasi inkişafındakı rolu, iki amilin təsiri altındadır. Biri, məzhəbə oxşar «pança işla» - yəni «beş prinsip» - ideologiyası, digəri müstəqillik qazandıqda sonrakı dövrdəki iki rejimin - yəni Sukarnonun solçu demokratik hökuməti və general Suhartonun «yeni quruluş» adlandırılan sağçı rejimi - qanunları.

Zülmkar hökumətlərin Islamın siyasiləşməsindən qoxmaları üzündən, bu ölkədəki əksər islamçı hərəkatlar, müdafiə mövqeyindən çıxış edirlər.

Beləliklə, Indoneziya müsəlmanlarının təcrübəsinə azacıq diqqət yetirməklə gördük ki, onlar da istənilən nəticəyə çata bilməyiblər.

Şiə və sünnilərdən ibarət bütün islamçı cərəyanlar, siyasi təfəkkürün aşağıdakı məzmunda dirçəlməsinə çalışmışlar:

1. Mövcud vəziyyətin (istismarçıların hakimiyyətinin) dağıdılması;

2. Hakim pisliklərini irad tutmaq;

3. Demokratik və sosialist ünsürlərdə araşdırma;

4. Tarixi tənqid.

Bu yenidənqurma və islahatların kökləri bəzən ictimai və siyasi, bəzən də psixoloji və əxlaqi olmuşdur. Keçmiş hərəkatların araşdırılmasında sünni alimlərinin sözü gedən mövzulara göstərdikləri səylər və hərəkat və çıxışların yaranması ilə nəticələnmiş reaksiyaları tədqiq edildi. Lakin şiə məzhəbləri tarixində də Islam və Quranın mətnindən kök alan baxış və meyillərə malik hərəkatların şahidi olmuşuq. Yəqindir ki, bu hərəkatlar şiə təfəkkürü üzərində qurulmuş və özünəxas xüsusiyyətlərə malik olmuşdur. Biz onlardan bəzilərinə işarə edirik:

- Şiə, həmişə əksəriyyətin əqidəsini qəbul etməkdən boyun qaçırmışr və ümmətin əksəriyyəti qarşısında öz baxışlarının xüsusiyyətini müdafiə etmək üçün həmişə özünün köklü etiqadlarına sığınmışdır.

- Şiə, heç zaman özünə qarşı ümumi fikirdən qorxmamış və ona boyun əyməmişdir. Sünnət əhli kimi onun da icmaya inanmasına baxmayaraq, içərisində «məsum»-un rəyi olduğu icmanı düzgün sayır.

- Şiə məktəbi, insan mərifətinin müctehidlərin ictihadı və vəhydən kömək almaqla təkamül etdiyinə inanaraq, insan üçün ümumidən xüsusiyə, müxtəsər və qısa fikirlərdən açıq və aydın fikirlərə çatmaq qüdrətini hazırlayır.

- Şiənin özünə aid etdiyi digər xüsusiyyət budur ki, zamanın ötməsini Imam Zaman (ə)-ın hakimiyyəti ilə nəticələnəcək ideal şəraitə yaxınlaşma kimi başa düşür. Deməli, zühuru gözləmək və yenidən qayıdışa iman, şiənin zülm və zalımlar üzərində son qələbəyə ümidvar etmişdir. Şiə alimləri bu əqidənin isbatı üçün aşağıdakı ayələrə istinad edirlər:

3. «Və Biz, Tövratdan sonra Davudun Zəburunda da əməli saleh bəndələrin Yer mülkünü tutacaqlarını yazmışdıq»(Әnbiya» surəsi, ayə 105);

4. «Musa öz qövmünə dedi: «Allahdan kömək istəyin və səbr edin. Çünki Yer Allahın mülküdür və O, bəndələrindən istədiyi hər kəsə (həmin mülkü) verər və xoş sonluq və qələbə, təqva əhlinə məxsusdur»(Әraf» surəsi, ayə 128).

Peyğəmbər (s)-ın rəvayətlərini də Quran ayələrinin təsdiqləyicisi kimi gətirirlər. Peyğəmbər (s) buyurur: «Әgər dünyanın sonuna bir gün qalmış olsa belə, Allah həmin günü mənim nəslimdən bir nəfərin çıxması və yer üzünü ədalət və bərabərliklə dolduracağı (əvvəllər də zülm və pisliklərlə dolu olduğu kimi) qədər uzadar».

Dünyaya hakim olacaq son hökumətin yaranması və yenidən qayıdışa iman arasındakı əlaqə, şiə arasında idealizm, inqilab, islahatçı ruhunun və ümidvarlığın yaranmasına səbəb olmuşdur. İranda anti-imperialist «Tənbəki» hərəkatı, Iraqda həmin ölkənin müstəqilliyi ilə nəticələnmiş ingilis qəyyumluğuna qarşı inqilab və Iran Məşrutə inqilabı (hamısı şiə ruhanilərinin rəhbərliyi ilə həyata keçirilib) kimi qiyamlar, bu ruhiyyənin nəticəsidir.

Şiə dini mədrəsə və hövzələri, müstəqil təşkilatdır. Mənəvi baxımdan Allaha, ictimai baxımdan isə xalqın gücünə arxalanır. Bu səbəbdən də, tarix boyunca zülmkarlar arasında rəqib qüvvə kimi qalmağa müvəffəq olmuşdur. Bu müstəqillik, şiənin inqilabçı olmaq istedadını ikiqat artırmışdır. Belə ki, o böyük islahatçı və inqilabçı hərəkatlar yarada bilmişdir və bu hərəkatlardan biri də, «Iran Islam Inqilabı» hərəkatıdır.