Coğrafiya elmində atmosfera (ərazi) və yer kürəsinin üst səthinin quruluş və xüsusiyyətləri haqda söhbət açılır.

Müxtəlif şaxələrə bölünən coğrafiya elminin bir qolunu da, siyasi coğrafiya təşkil edir.

Siyasi coğrafiya(Political Geography ) (geopolitologiya) insanın fəza, ətraf mühit və oradakı ünsürlərlə qarşılıqlı siyasi münasibətlərinə deyilir. Bir əsrlik tarixə malik olan siyasi coğrafiya müstəqil elm halında yalnız 1897-ci ildən fəaliyyət göstərərək, ali elm ocaqlarında müzakirə olunmağa başlanmışdır.

Məşhur alman coğrafiyaşünası Fridrik Ratzel (1844-1904) ilk dəfə olaraq təlif etdiyi kitabı "Siyasi coğrafiya" adı altında nəşr etmişdir.

Elmin bu şaxəsi ilə əlaqəli olan mövzular qədim zamanlardan bəri ictimai və siyasi filosof və mütəfəkkirlərin əsərlərində dəfələrlə öz əksini tapmışdır. Belə ki siyasi coğrafiyanı tarixi baxımdan, siyasət və coğrafiya elmləri ilə eyni dövrə aid etmək olar və bütün bunları nəzərə alaraq, Aristoteli (e.ə - 322-381) ilk siyasi coğrafişünas hesab etməliyik. O, özünün "Siyasət” adlı kitabında böyük cəmiyyət və əraziyə malik və müəyyən hədəfi olan nümunəvi bir dövlətə işarə etmişdir. Orada nümunənin cəmiyyət, ərazi və dövlətin qüdrət və zəifliyi ilə əlaqəli olan rabitəsini açıqlayır. Həmçinin dövlətin cəmiyyətlə ərazi arasında olan qarşılıqlı əlaqəyə işarə edərək asiya, avropa və yunanlıların siyasi davranışlarına təsir göstərən siyasi və psixoloji xüsusiyyətləri tərif etmişdir.

Təqribən üç əsr sonra rum-yunan coğrafiyaşünası Strabon (miladi - 24-63) özünün on yeddi cildlik kitabında siyasi coğrafiya məsələlərini araşdırmış və Rum imperatorluğu kimi böyük siyasi qurumu idarə etmək üçün lazım olan alimlərə işarə etmişdir. O da Aristotel kimi qatı milliyyətçi olduğu üçün öz ölkəsinin abu-həvasını və mövcud şəraiti hakimiyyət üçün hər şeydən daha münasib hesab edirdi.

İslam zühur etdikdən sonra bəzi müsəlman alim və coğrafiyaşünasları da siyasi coğrafiya məsələləri ətrafında geniş araşdırmalar aparmışlar. Onların arasında daha çox şöhrət tapmış İbni Xəldun, təbii mühit ilə siyasi rəftarlar arasında əlaqə yaratmış və özünün dövlət barədə irəli sürdüyü məşhur nəzəriyyəsini onu üzərində qurmuşdur. İbni Xəldun "Әsəbiyyət(İbni Xəldun əsəbiyyət (və ya təsübkeşlik) dedikdə, əsl nəcabətə qarşı sadiq qalıb qəbilə təəssübkeşliyinə malik olmağı nəzərdə tutur.) (və ya təəssübkeşlik) xüsusiyyətini dövlət və siyasi qurumu meydana gətirən hərəkətəgətirici qüvvə və səhra həyatından mütəəssir olduğunu hesab edir. O, belə bir əqidədə olmuşdur ki: "Hər bir dövlət təəssübkeşlik əsasında meydana gəlir və mövcud olduğu dövrdə bu beş mərhələni keçməli olur:

1-Yaranış və zəfər;

2-Qüdrətin mərkəzləşdirilməsi;

3-Asudəlik (maddi məsələlərə diqqət və onların inkişafı);

4-Yüksək həyat tərzi və ondan razılıq hissi;

5-İsraf, hərc-mərclik və dövlətin süqutu;

İbni Xəldundan sonra Baden, Monteskyu (1689-1755) kimi avropa alimləri də coğrafi amillərin insanın siyasi rəftar və davranışlarına və dövlətin qüdrət və qəbul etdiyi qərarlara təsir göstərdiyinə işarə etmişlər.

XİX əsrin ortalarında Berlin universitetinin coğrafiya müəllimlərindən biri olan Karl Reyter İbni Xəldunun irəli sürdüyü nəzəriyyəyə oxşar (bəlkədə ondan mütəəsir olaraq) "Dövlətin əsası” nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür.

Fridrix Ratzel özünün "Siyasi coğrafiya” adlı məşhur əsərini təlif edib bu elmin bünövrəsini qoyanadək, XİX əsrin son illərinə qədər bu kimi pərakəndə nəzəriyyələrin verilməsi davam etmişdir. Məhz bu səbəbdən o, Siyasi coğrafiya elminin əsas banisi hesab olunur. Ratzel "Qanuni dövlət"(Organic Goverment) nəzəriyyəsini irəli sürməklə, ölkənin qüdrətinin nədən ibarət olduğunu, mövqeiyyətlə mühit və dövlət ünsürləri arasında olan əlaqəni tərif etmişdir.

Ratzeldən daha sonra Siyasi coğrafiyada, bir çox hallarda təbii amillərin, coğrafi mühit və mövqeyyətin dövlətlərin qüdrətinə qoyduğu təsir, habelə hökmüranlıq və hegemonluq barədə söhbət açılmağa başlamışdır. Avropa dövlətləri, coğrafiyaşünas və siyasətçilər xüsusi olaraq siyasi coğrafiyaya bu istiqamətdən nəzər salmışlar. Buna görə də XX əsrin birinci yarısında siyasi coğrafiyaya aid olan mövzular, bu sahənin beynəlmiləl əlaqələr və dövlətlərin hegemonluğunda tanınan geopolotologiyaya doğru istiqamətlənməyə başlamışdır. Həmçinin geopolitoloji(Geopolitical) və geostrateji(Geostrategical) sahələrində İ və İİ dünya müharibələrinə, hegemon dövlətlər arasında gedən soyuq müharibələrə və nüvə rəqabətləri kimi mühüm hadisələrə təsir göstərən məşhur nəzəriyyələr, məhz bu dövrdə irəli sürülmüşdür. İİ Dünya Müharibəsindən sonra geopolitoloji və siyasi coğrafi mövqeiyyətə böyük zərbə dəymişdir.

Müharibə başa çatdıqdan sonra, sərhdələrin müəyyənləşdirilməsi, ərazi ixtilafların aradan qaldırılması və bu kimi məsələlərin həll olunması üçün Bumen və Conson (ABŞ), Domarton (Fransa), Ohbluyi (İngiltərə), Rumer (Polşa) və Seviç (Serbiya) kimi məşhur alimlərdən istifadə olunsa da, elmin bu sahəsinə qarşı olan tərzi-təfəkkür onun mövqeyyətinin yaxşılaşmasına imkan verməmişdir. Lakin baş verən sonrakı hadisələr, siyasi coğrafiya və geopolitologiyanın yenidən meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. XX 60-70-ci illərində Amerika və Avropa coğrafiyaşünasları və beynəlmiləl siyasət mütəxəssislərinin göstərdikləri səy və fəaliyyətlər nəticəsində, yeni ərsəyə qədəm qoymuş, 80-90-cı illərdə isə daha da inkişaf etmişdir.

Mövzu baxımından da siyasi coğrafiyanın məfhum və fəlsəfəsinədə baş verən dəyişiklər ona yeni istiqamət bəxş edib siyasi təhlil və nəticələri diqqət mərkəzinə çevirdi. Geopolitologiya da artıq bir elm kimi yeni mərhələyə qədəm qoyub, inkişaf etdi. Siyasi coğrafiya ilə çiyin-çiyinə, iqtisadi və mədəni baxışlarla siyasi məclislərə və ali elm ocaqlarına daxil oldu və tez bir zamanda çox geniş bir ədəbiyyata malik olmağa başladı.

Bu günlər siyasi coğrafiya və onun bəhrəsi olan geopolitologiya tək nəzəri baxımdan deyil, bəlkə əməli baxımdan da böyük əhəmiyyət kəsb edərək, bir çox məsələlərin həllini öz üzərinə götürmüşdür. Bu sahələrdə aparılan mütaliə və araşdırmalar, dövlət məsələlərinin həlli, konstitusiyaların yazılması, idarəetmə orqanının nizama salınması, milli təhlükəsizliyin təmin olunması, beynəlmiləl əlaqələrin yaradılması, sülh və müharibə məsələləri, milli strategiya, daxili siyasət, diplomatiya, xarici siyasət və bu kimi məsələlərdə geniş istifadə olunur.

Həm geopolitologiya, həm də siyasi coğrafiya özü-özlüyündə böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün onlar haqda ayrı-ayrılıqda söhbət açmağı daha məqsədə uyğun hesab edirik.

Zaman keçdikcə siyasi coğrafiya müxtəlif məna və məfhumlar daşımalı olmuşdur. Belə ki, keçmiş zamanlardan hal-hazırki dövrədək, siyasi coğrafiyanın məna və məfhumunu açıqlamaq üçün müəyyən fərq və oxşarlıqların olmasına baxmayaraq, üç ümumi baxışa işarə etmək olar:

1-Ekoloji baxış

Qədim zamanlardan başlayaraq XX iyirminci əsrin əvvələrinədək, siyasi coğrafiya tərzi-təfəkkürü məhz ekoloji baxışdan meydana gəlmişdir.

Ekoloji baxış, insanın siyasi rəftar və davranışlarını mütaliə edən, siyasi coğrafiyanı təbii amillərin təsiri altında olduğunu hesab edir. Belə bir baxışa əsasən fəza, ərazi, təbii mənbələr, abu-həva, torpaq, mövqeyyət, mühit kimi təbii amillər insanın siyasi tərzi-təfəkkürünə təsir qoymaqla yanaşı, onun həyatı üçün zəruri olan ünsürləri də təşkil edir. Aristotel, Monteskyu, Reyter, Ratzel, İbni Xəldun kimi alimlər və Herodot, Strabon kimi tarixçilər bu dəstəyə aiddirlər. Onlarla yanaşı, XİX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində (hətta hal-hazırki dövrdə belə) yaşamış geopolitologiya mütəxəssisləri belə bir baxışa əsaslanmışlar. Bu baxış, determinizm (coğrafi cəbr) məktəbinin çərçivəsində məna və məfhum tapmağa başlamışdır. Әvvəllər olduğu kimi ekoloji baxış bir o qədər də mühüm mövqeyyətə malik olmasa da, təbii amillərlə dövlət və millətlərin siyasi rəftar və davranışları arasında yaradılan əlaqələr, onun elmin bəzi sahələrində mötəbər olduğundan xəbər verir.

2-Regional baxış

Regional baxış siyasi coğrafiyada XX əsrin əvvəlinci illərində geniş miqyasda meydana gəlmişdir. Burada deyilir: "Yer üzünün üst səthi olduqca fərqli və qeyri-həmahəng olduğu üçün kiçik və həmahəng hissəyə bölündükdə, ayrı-ayrı ölkə və dövlətlər müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olduqlarından, bu həmahəngsizlik siyasi sahədə dərhal özünü biruzə verir. Bunun üçün də siyasi coğrafiyada, yer kürəsinin bir-birindən fərqli və ya oxşar siyasi məntəqələri haqqında söhbət açılır”. Görkəmli Amerika coğrafiyaşünası Riçard Hartşorn siyasi coğrafiyanı regional baxış əsasında tərif etdiyi üçün bu baxışın banisi hesab olunur. Onun verdiyi tərifdə deyilir. "Vahid məcmuə halında olan ayrı-ayrı məntəqələrin siyasi fərq və oxşarlıqları mütaliə edən elm, siyasi coğrafiya adlanır”.

Siyasi coğrafiyaşünas Norman Pandez də (1972) siyasi coğrafiyanı "Siyasi formalaşmış məntəqələrin mütaliəsi" hesab edərək, onu eyni qaydada tərif edir.

Ümumilikdə götürsək, bu baxış siyasi coğrafiya məclislərində yetmişinci ilədək ən üstün və mükəmməl baxış hesab olunmuşdur. Regional baxışa əsasən, siyasi coğrafiyada dövlətlərin siyasi quruluşu, sərhəd və siyasi xüsusiyyətləri, siyasi dövlət və məntəqələr arasında yaradılan əlaqələr və onları siyasi orqan və tətbiq etdikləri siyasət haqqında söhbət açılır.

Bu baxış çərçivəsində, 1964-cü ildə Cekson tərəfindən irəli sürülmüş tərifədə işarə etmək lazımdır: "Siyasi coğrafiyada ayrı-ayrı məntəqələrdə baş verən siyasi hadisələr araşdırılır və mütaliə olunur".

3-Әrazi baxışı

Bu baxış, 60-cı illərin sonu və 70-ci illərin əvvəllərində siyasi coğrafiyada əldə olunan nailiyyətləri ümumiləşdirmək və ümumi elmi qanunlara yol tapmaq üçün irəli sürülür. İlk dəfə olaraq Kasperson və Minçi tərəfindən irəli sürülən bu nəzəriyyə, bu günlər hakim və olduqca güclü bir nəzəriyyəyə çevrilmişdir. Onlar siyasi coğrafiyanı, siyasi proseslərin (cərəyanların) ərazi və təhlili kimi tərif etmişlər. Bu nəzəriyyə 1971-ci ildə Kohen və Rozentalın irəli sürdükləri nəzəriyyə ilə daha da genişlənmişdir. Onların fikrincə siyasi coğrafiya, hər hansı bir ərazinin xüsusiyyət və münasibətlərinin mütaliə olunmasından ibarətdir. Bu baxışa əsasən insanın siyasi rolu, özünü siyasi quruluş və məktəb halında əks etdirən əqidəvi quruluş, mədəniyyət və yaşadığı mühit və ərazidən nəşət tapır. Müəyyən ərazidə yaşayan və müştərək siyasi amala malik olan ictimai kütlə, öz səylərini nəzərdə tutduqları siyasi qurumun (ona xas olan xüsusiyyətlərlə birgə) təsis olunması, qorunub saxlanılması və ya dəyişilməsinə yönəldir. Beləliklə siyasət, qəbul olunan qərar və proqramlar çərçivəsində aparılan siyasi fəaliyyətlər ictimai, siyasi və mədəniyyət sahələrində olan gələcəyə baxışı dəyişdirir və yeni qüvvə meydana gətirərək siyasi fəaliyyət və onun qoyduğu əksül-əmələ təsir göstərir. Bu baxışa əsasən siyasi coğrafiya üç əsas ünsürdən, yəni millət, fəza və siyasi qurum ibarətdir.

Millət və xalq  Siyasi quruluş  fəza və mühit

Coğrafi perespektiv, siyasi qurum və millətin tərkib hissəsini bu qayda ilə göstərmək olar:

İctimai-siyasi qüvvələr (millət)  siyasi quruluş  qanunvericilik  qanunun icrası  ümumi baxış.

Әrazi baxışı bir növ məntəqə baxışıdır. Fərqi isə, yalnız siyasi coğrafiyada olan baxış və münasibətini dəyişməsindən ibarətdir. Burada yeni elmi üsullardan istifadə olunaraq, qarşılıqlı əlaqələrin qanunları əldə olunması məqsədilə ümumiləşdirilməsinə cəhd olunmuşdur. Lakin bu günlər geopolotologiyanın diqqət mərkəzində olan siyasi coğrafiya məsələlərinin bir hissəsi unudularaq, kənarda qalmışdır. Qeyd olunan baxış və tarixi prosesləri nəzərə alaraq qətiyyətlə deyə bilərik ki, dövlət və millətlərin təbii amillər və ətraf mühitlə əlaqli olaraq dövlət və insanların siyasi rəftar və xüsusiyyətlərini araşdıran siyasi coğrafiya, coğrafiya elminin bir qolunu təşkil edir. Başqa sözlə desək geopolitologiya siyasi coğrafiyada öz əhəmiyyətini itirmiş və bunun üçündə siyasi coğrafiya: "Әrazi, cəmiyyət və siyasi quruluşdan ibarət olan siyasi qurumun mütaliəsi" kimi tərif olunmuşdur və bu kitabın növbəti fəsillərində onların hər biri haqda ayrı-ayrılıqda söhbət açılacaqdır.

Siyasi məntəqə o yerlərə deyilir ki, hər hansı bir siyasi qüdrətin siyasi hakimiyyət dairəsində yerləşmiş olsun.

Siyasi qüdrət hər hansı bir coğrafi məntəqəyə hakim olan fərd dövlət, siyasi qurum, təşkilat və ya kütlədən də ibarət ola bilər. Siyasi qüdrət və təşkilatlar müxtəlif formalarda olduğu kimi, yer üzündə mövcud olan coğrafi məntəqələr də bir-birləri ilə qonşu və ya daxilində olan müxtəlif nahiyələrə bölünürlər. Hal-hazırda yaşadığımız dünyada 199 müstəqil dövlət və ya siyasi qurum mövcuddur. Onlardan hər biri müəyyən əraziyə və qonşuluq etdiyi dövlətlərlə sərhəd sahələrinə malikdirlər. Onlarla yanaşı, məntəqə və ya bütün dünyanın (və ya bəzi) məsələlərini həll və onları istədikləri kimi idarə edən böyük qüdrətə malik olan təşkilatlar da fəaliyyət göstərirlər. Bu təşkilatların ixtiyarında olan qüdrət və səlahiyyətlər ona üzv olan ölkə və dövlətlərə aiddir. Hal-hazırda ixtiyarında olan ixtiyar və səlahiyyətlərlə bütün dünyaya nəzarət edən BMT-ni buna misal çəkmək olar.

Siyasi məntəqələr adətən aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olurlar:

1-Müəyyən olunmuş sərhədlərə yiyələnmək;

Siyasi məntəqələr onları bir-birlərindən ayıran müəyyən olunmuş sərhədlərə malik olurlar. Yer üstü, yer altı, dəniz və havada müəyyən olunmuş bu sərhədlər rəsmi siyasi hakimiyyətin iqtidarından xəbər verir. Təyin olunmuş bu sərhədlər həm qonşu dövlətlərin ünsiyyətdə olduqları, həm də bir-birlərini zərərsizləşdirdikləri nöqtə hesab olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, dövlətlərarası sərhədlər onların son qüdrət nöqtəsi olsa da, bəzi hegemon dövlət və təşkilatlar iqtidarı qoruyub-saxlamaq üçün həmin ölkələrə daxil olaraq, oradakı nüfuzlarını daha da gücləndirməyə çalışırlar. Dövlətlərin tabeçiliyinə gətirib çıxaran bu addımın isə, heç bir ölçü və meyarı yoxdur. Bu kimi qeyri-sabit və qeyri-rəsmi sərhədlər coğrafi termin olaraq "geopolitoloji sərhədlər" adlanır.

2-Müəyyən mərkəz dairəsinə yiyələnmək;

Hər bir siyasi məntəqə siyasi qüdrətinin yerləşdiyi mərkəz dairəsinə malik olur. Burada ölkənin idarə olunmasına nəzarət və lazımi fərmanlar verilir. Müsətqil dövlətlərdə "paytaxt" adını almış mərkəz dairəsinin coğrafi baxımdan ölkənin mərkəzində yerlməşməsinə heç bir lüzum yoxdur. Paytaxt dövlət başçısının, sair dövlət rəhbərlərinin, nazir və nazirliklərin habelə müstəqil dövlət təşkilatlarının yerləşdiyi əsas mərkəz dairəsi hesab olunur.

Onlarla yanaşı bəzən iqamətgah adlanan beynəlmiləl mərkəz dairələridə fəaliyyət göstərir. Vaşinqtonda yerləşən Beynəlmiləl Millətlər Təşkilatının iqamətgahını buna misal çəkmək olar. Ölkənin daxilindədə dövlət qanunları çərçivəsində və dövlət nəzarəti altında "rayon mərkəzi" və "əyalət mərkəzi" adlı ayrı-ayrı mərkəzi dairələrdə fəaliyyət göstərir.

3-Çox mərhələli siyasi quruluşa yiyələnmək.

Bütün siyasi məntəqələrdə onun tərkib hissəsini təşkil edən müxtəlif ünsürlər, silsiləvari şəkildə bir-birləri ilə əlaqədə olurlar və beləliklə də, siyasi rəftar və əlaqələr vüsət halını taparaq, genişlənməyə başlayır. Dövlət tərəfindən verilən fərmanlar silsiləvari şəkildə müxtəlif mərhələləri keçərək, qüvvəyə minir və dövlət səviyyəsində yayılmağa başlayırlar.

Siyasi səhnədəki silsiləvari mərhələlər isə aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Məntəqə və ərazi:

Ölkə və ya Yer kürəsinin özü bir neçə kiçik və ondan da kiçik nahiyələrə bölünürlər:

a) dünya, qitə, ölkə;

b) ölkə, rayon və ya əyalət, şəhər, rayon kənd.

2) Ölkə daxili:

Belə bir bölgü siyasi qüdrətin əlaqə və sıx bağlılığından xəbər verir.

Paytaxt, əyalət mərkəzi, rayon mərkəzi, kənd mərkəzi.

3)Hakimiyyət:

Dövlət işlərinin idarə olunması və onların istiqamətləndirilməsi arasında olan əlaqələrdən xəbər verir:

Prezident, əyalət başçısı (mer), şəhər icra hakimi, rayon icra hakimi, kəndxuda.

4-İdarəçilik:

Dövləti idarə edən mərkəzlər:

Nazirlik, Baş idarə, şəhər (və ya rayon) icra hakimiyyəti, ayrı-ayrı sahələrin idarə və şöbələri.

Dövlətin siyasi qüdrəti zəiflədikcə, tabeçiliyində olan təşkilatları özünə cəzb etməsi və apardığı siyasət eyni qaydada zəifləyərək? tənəzzülə uğrayır. Digər amillər bu məsələyə müdaxilə etsə də, fasilə amili təklikdə hakimiyyəti öz təsiri altına ala bilir. Әlbətdə, əgər təsir altına düşən coğrafi ixtilaflar kimi amillər mövcud olarsa, dövlətin apardığı siyasət və ona olan tabeçilik, zəifliyə doğru gedəcəkdir. Mərkəzi hakimiyyətdən uzaq düşən məntəqələr özlərində dövlətdən onlara qarşı soyuqluq və həmahəngsizlik hiss edərək, müstəqillik tələblərini irəli sürməyə başlayırlar.

Deyə bilərik ki, mərkəzi hakimiyyət dairəsindən başlayaraq sərhəd məntəqələrinədək dövlətin siyasi qüdrəti zəifliyə doğru gedir. Bu səbəbdən bu məntəqələr, az təminatlı məntəqələr sırasına daxil olurlar. Yaranmış belə bir şəraitdə az təminatlı bu məntəqələrdə azadlıq və müstəqillik şüarı ucalmağa başlayır və bu cərəyan, dövlətin mərkəz dairəsinin qüdrəti zəifləyənədək davam edir. Yuqoslaviyada baş verən cərəyanları buna misal çəkmək olar. Belqrad bütün məntəqələrdən uzaq olduğu üçün baş verən toqquşmalarda bir o qədərdə böyük insani və maddi itki vermədən ilk dəfə olaraq, Sloveniya Yuqoslaviyadan ayrılıb müstəqilliyini əldə etdi. Sonra Belqrad Sloveniyadan yaxın olan Krovasiyadakı toqquşma və verdiyi itkilərdən sonra ayrılaraq ikinci müstəqil dövlətə çevrildi.

Üçüncü mərhələdə Belqrada yaxın olan Bosniya və Hersoqovina müsəqillik tələblərini irəli sürdü və onların ardınca bu cərəyan Serbiyada da öz əksini tapdı.

Buna görə də Belqrad dövləti Bosniya və Hersoqovinanı əldən verməmək üçün bütün mümkün vasitələrdən istifadə etdi. Bunun üçün də həm əldə olunan müstəqillik tam müstəqillik olmur, həm də insani və maddi itkilər digər məntəqələrlə müqaisədə qat-qat çox olur. Paytaxtdan uzaqda yerləşən və onun tam nəzarəti altında olmayan Krovasiya və Sloveniyada isə, verilən itkilər az oldu, həm də Serblərin törətdikləri cinayətlərdən yaxa qurtara bildi.

5-Özünəməxsus atributlara yiyələnmək

Hər bir ölkə və ya siyasi bir məntəqə, onu tanıtdıran özünəməxsus atributlara malik olur və həmin ölkə ya siyasi məntəqənin sakinləri bu atributlara ehtiyac duyaraq, bir növ onlardan asılı vəziyyətdə olurlar. Siyasi nahiyə və məntəqələr milli səviyyədə daha çox məna və məfhum kəsb edir.

Hər bir ölkə və məntəqəyə xas olan xüsusiyyətlər bunlardan ibarətdir: ad, bayraq, himn, gerb, dil və əlifba, vətəndaşların pasport və ya şəxsiyyət vəsiqələri, pul, statistka komitəsi, avtomobillərin nömrələri, milli və ya məhəlli məhsulların ixracatı, milli musiqi, milli geyim, milli mətbəx, ictimai adət və ənənələr...

6-Birlik və həmrəylik

Birlik və həmrəylik hər bir coğrafi məntəqənin ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri hesab olunur. Siyasi coğrafi məntəqənin birlik və həmrəyliyinə səbəb olan amil, orada müştərək siyasi amal və ideologiyaya malik olan millətin məskunlaşdığından xəbər verir.

Belə bir həmrəyliyə malik olmayan cəmiyyət isə parçalanmaya düçar olaraq, bir-birindən fərqli siyasi amallara yiyələnməli olur. Hər bir siyasi amal özünəməxsus quruluş tələb etdiyi üçündə istər-istəməz həmin məntəqə parçalanaraq, ayrı-ayrı kiçik nahiyələrə çevrilmiş olur.

Bütün bunlar isə millət, dövlət və ölkənin formalaşmasında müşahidə olunan proseslərdən birini təşkil edir. Belə bir proseslər zamanı daha güclü həmrəyliyə nail olan böyük məntəqə sakinləri, müstəqil siyasi hakimiyyət tələbini irəli sürərək, yeni siyasi məntəqə təsis etmək fikrinə düşürlər. Hətta ölkənin daxilində belə müstəqil məntəqələr meydana gəlib, onun sair orqan və təşkilatlarından daha çox ixtiyarlara malik olurlar. Böyük bir ölkənin bölünərək on beş yeni siyasi nahiyənin (keçmiş Sovetlər İttifaqını) meydana gəldiyini buna misal çəkmək olar.

Hər hansı bir cəmiyyət və ya məntəqə sakinlərinin müştərək siyasi amal və ümumi həmrəyliyə nail olması isə onun təbii, topoqrafiq, dini və dini xüsusiyyətlər qrupuna daxil olan sair sifət və xüsusiyyətlərindən asılıdır.

Cəmiyyətin malik olduğu xüsusiyyətlər arasında olan oxşarlıqlar nə qədər güclü və sabit olarsa, siyasi hədəfin meydana gəlməsinə münasib şərait yaratmış olur. Məhz buna görə də, dövlət başçıları və siyasətçilər milli həmrəyliyin qorunub-saxlanılmasına və parçalanaraq müxtəlif siyasi hədəflər meydana gəlməməsi və onların genişlənməsinə can atırlar.

7-Siyasi təşkilat və idarələrə malik olmaq

Təhlükəsizlik, ictimai rifah və asayişin təmin olunması, iqtisadi və mədəni ehtiyacların aradan qaldırılması və sağlam və qarşılıqlı əlaqələrin bərpa olunması üçün dövlət, vahid və münəzzəm quruluşa malik olan idarə və təşkilatlara ehtiyac duyur. Buna görə də yuxarıda qeyd olunan məsələlərin öhdəsindən gəlmək üçün ölkə daxilində müvafiq idarə və təşkilatların təsis olunması üçün lazımi tədbirlərə əl atılır.

Siyasi təşkilat və ya dövlət komitələri, əslində ölkə və ya siyasi məntəqənin yerli ya yerli olmayan əhalinin özlərinə və yaşadıqları əraziyə aid olan məsələlərin öhdəsindən gəlmək üçün göstərdikləri siyasi fəaliyyətlər nəticəsində meydana gəlir. Әhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması, əlaqələrin yaxşılaşdırılması, bir sözlə, maddi və mənəvi ehtiyacların aradan qaldırılması üçün bütün məsələlərin həllini dövlət təşkilatlarına həvalə edir.

Məntiq və siyasi coğrafiya baxımından siyasi hakimiyyətin meydana gəlməsi, davam gətirib qanuni ad alması və milli bir dövlətdə fərd və ya hakim orqan həmin siyasi məntəqəyə borclu olub, hakimiyyəti millətə qulluq edən şəxslər təşkil etsə də, təcrübələr göstərir ki, siyasi quruluş, fərd və ya hakim təbəqə daha çox əldə etdikləri mövqeyyəti şəxsi istəklərinə nail olmaq üçün ən gözəl vasitə hesab etmişlər. Bəzən də nəinki millətə xidmət etməmiş, bəlkə əksinə olaraq müxtəlif bəhanələrlə onlara qarşı saysız-hesabsız zülm və haqsızlıqlar etmiş və nəticədə, tamamilə xalqı bütün haqqlarından məhrum edərək, qarşılarında diz çökməyə vadar etmişlər.

Hakim və dövlət rəhbərləri ilə camaat arasında yaranmış bütün bu haqsızlıq və bərabərsizliklər barədə ayrı-ayrılıqda söhbət açmaq lazımdır. Lakin bütün bunların, həris insanların qüdrət və hakimiyyət istəyindən meydana gəldiyinə dair irəli sürülmüş fərziyyədə deyilir: Siyasi quruluş və onun müştərək ünsürləri, seçici və iqtidarda olanların seçki mexanizmi, rəsmi və qeyri-rəsmi siyasi partiya və təşkilatlar kimi ictimai qrupların göstərdikləri siyasi fəaliyyətlər diqqətlə araşdırılmalı və dövlətin idarə olunması bu sahədə səriştəsi olan mütəxəssislərə həvalə olunmalıdır. Yalnız belə bir şəraitdə milli dövlətçilik öz həqiqi məna və məfhumunu özünə qaytara bilər. Çünki hər bir siyasi məntəqədə məskunlaşmış millət və ya əhali, istər-istəməz özünü nizama salmalı və istədiyi siyasi qurumu hakimiyyətə seçməlidir. Seçdiyi hakimiyyətin xüsusiyyətləri isə konstitusiyada bəlli olunmalı və konstitusiyanı da ümumi rəy sorğusu - referendum vasitəsilə təyid edilməlidir. Daha sonra isə dövlətin idarə olunması üçün müəyyən olunmuş qanunlar əsasında ayrı-ayrı şəxsləri müxtəlif vəzifələrə təyin olunmalıdır.

Cəmiyyət üzvləri siyasi quruluşu (hakimiyyət) təsis edib dövlət nümayəndələrini seçdikdən sonra onların üzərinə bir neçə mühüm vəzifə qoyulmuş olur:

1)Ümumi işlərin idarə olunması, ətraf mühitin qorunub abadlaşdırılması, əldə olunan təbii sərvətlərə nəzarət, məktəb, xəstəxana, kitabxana və bu kimi müəssisələri təsis etmək, baş verən təbii hadisələr zamanı dəyən xəsarətin aradan qaldırılması, vətəndaşların sosial təminatlarını ödəmək və bu kimi işlərə nəzarət və həyata keçməsi üçün lazımi tədbirlərin görülməsi;

2)Zorakılıq və ədalətsizliklərin qarşısını almaqla, vətəndaşların təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, xalqın hüququnun tapdalanmasının qarşısının alınması;

Dövlət bütün bunların öhdəsindən gəlmək üçün məhkəmə, polis və bu kimi təşkilatları təsis etməlidir.

3) Müxtəlif (xüsusilə də qonşu) dövlətlərin təcavüzünün müqabilində, əhalinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

Belə ki, bəzi dövlətlər qonşu dövlətlərin ərazi və ya təbii sərvətlərinə göz dikir və qüdrət əldə etdikdə oranı işğal edərək, təbii sərvətlərini ələ keçirməyə başlayırlar. Buna görə də dövlətin öz vətəndaşlarının təhlükəsizliklərini təmin etmək, onun ən başlıca vəzifələrindən biri hesab olunur və o, bunun öhdəsindən yalnız millətin köməyi ilə gələ bilər. Dövlətlər bu kimi halların qarşısını almaq üçün milli ordu və gizli kəşfiyyat idarələri təsis edirlər.

4) Vətəndaşların digər ölkə vətəndaşları ilə yaxın münasibət qurmaları üçün lazımi şəraitin yaradılması;

Qədim zamanlardan bəri müxtəlif ölkə və siyasi məntəqələrdə məskunlaşmış millətlər bir-birləri ilə ictimai, ticari, iqtisadi hətta siyasi (təhlükəsizlik) sahələrdə əlaqələr yaratmış və beləliklə, bir-birlərinin ehtiyaclarını aradan qaldırmışlar.

Bu günlər millətlər arasındakı iqtisadi, elmi, mədəni, hərbi, dini, ictimai, habelə turizm, idman və təhlükəsizlik sahələrindəki əlaqələr daha da genişlənmiş və vüsət halını tapmışdır. İki və ya çox tərəfli belə əlaqələr zaman keçdikcə genişlənmiş, gələcəkdə də genişliyə doğru gedəcəkdir. Dünyanın gələcəyə olan baxışı gələcəkdə daha da inkişaf edərək, bu əlaqələrdən daha səmərəli şəkildə istifadə edəcəklərindən xəbər verir.

Bütün bunları nəzərə alaraq, dövlət vətəndaşlarının digər millətlərlə daha güclü əlaqələr yaratmaları üçün Xarici İşlər Nazirliyi və digər beynəlmiləl təşkilatlar təsis edir.

5) Әhalinin ehtiyaclarının aradan qaldırılması;

İnsan maddi və mənəvi ehtiyacı olan bir varlıqdır. Bu səbəbdən o, öz ehtiyaclarına layiqli cavab verməlidir.

Qədim zamanlarda dövlət və insanların həyat tərzi - bu günlər olduğu kimi - bir-birləri ilə sıx əlaqəli olmadığı üçün insanlar nə bir o qədər məsuliyyət daşıyır, nə də dövlətdən nə isə gözləyirdilər. Sadəcə olaraq, coğrafi mühit və ixtiyarlarında olan imkanlardan istifadə edərək, özləri üçün müəyyən həyat tərzi seçər və beləliklə onu idarə edərdilər. Lakin son on illərdə milli dövlətlər, idarəetmə və təşkilatçılıq kimi məsələlər meydana gəldikdən sonra dövlətlərin müdaxilə dairəsi insanların həyatında daha geniş hal almağa başlamışdır. İnsanlar dünyaya gəldikləri ilk gündən ömürlərinin sonunadək, həyatın bütün sahələrində idarəetmə və təşkilatçılıq məsələlərinə tam şəkildə tabe olmalı olurlar. Təşkilatçılıqla yanaşı, insanların sonralar adət etdikləri bürokrktiya da meydana gəlir. Әlbətdə, bürokratiyanın - xüsusilə də, onun mənfi yönümünün - geniş vüsət hal tapması dövlətin əhalinin işlərinə müdaxilə etməsi və üzərinə götürdüyü məsuliyyətlərlə sıx əlaqəlidir. Bürokratiya, əhalinin seçdiyi dövlətdən, onların maddi və mənəvi ehtiyaclarını aradan qaldırmağı gözləmələrinə səbəb oldu. Dövlətlər də öz növbələrində düzgün siyasət aparmaq, habelə şəxsi və ümumi imkanlarından istifadə etməklə, əhalinin maddi və mənəvi ehtiyaclarını aradan qaldırmalıdırlar. Hərçənd dövlətlər bir çox hallarda müxtəlif dəlillər üzündən o cümlədən ehtiyacların çoxluğu, imkanların məhdud olması və mütəxəssislərin azlığından əhalinin bütün ehtiyaclarını aradan qaldırmağa nail olmurlar. Bunun üçün də əhalinin müəyyən bir hissəsi daimi ehtiyac və çatışmamazlıq içində yaşamalı olurlar.

Әhalinin duyduğu ehtiyacların mühüm hissəsini isə bunlar təşkil edir: qida məhsulları, geyim, ev (sükunət), yanacaq və enerji, iş və məşğuliyyət, təlim-tərbiyə, tibbi yardım və sanitariya, gəzinti və boş vaxtdan səmərəli istifadə, idman və bədən tərbiyəsi, incəsənət, din, əxlaq, nəqliyyat vasitələri, yaşayış üçün zəruri olan məişət əşyaları, sağlam ətraf mühit və s.

Dövlət bütün bu ehtiyacların aradan qaldırılması üçün kənd təsərrüfatı, energetika, təhsil, səhiyyə, din, iqtisadiyyat, yol, tikinti və sair nazirlikləri təsis edir.

6) Cəmiyyətin ideologiya və tərzi-təfəkkürü səviyyəsinin qaldırılması;

Әxlaq, istedad, şüur və tərzi-təfəkkürə malik olan insan dəyişiklik və irəliləyiş xüsusiyyətinə malikdir. Buna görədə o ideoloji, əqli və mənəvi, təkamülə nail olmaq üçün lazımi şəraitə ehtiyac duyur. Bunun üçün dövlət əhalinin ideoloji və tərzi-təfəkkür səviyyəsini qaldırmaq məqsədilə təlim-tərbiyə ocaqları, universitet, universitetə hazırlıq kursları, elm və tədqiq mərkəzləri, radio-televiziya kimi kütləvi informasiya mərkəzləri, habelə kinoteatr, incəsənət və təbliğat müəssisələri təsis edir.

7) Milli şəxsiyyətin qorunması;

Hər bir ölkə vətəndaşı yaşadığı ərazini sevir və onun şan-şöhrətinin ucalmasını arzulayır. Milli qəhrəmanlar, milli mədəniyyət, milli dəyərlərlə tanışlıq və onların qorunub-saxlanılması, vətəndaşlarda milli qürur və milliyyətçilik hissini yaşanmasına böyük təsir göstərir. Dövlətlərin üzərinə düşən ən başlıca vəzifələrdən biri də, bu kimi hissləri onlarda gücləndirmək və milli dəyərlərə zərbə vuran bütün mənfi ünsürlərin qarşısını almaqdan ibarətdir.

8-Әlaqə vasitələrinə yiyələnmək

Hər bir siyasi məntəqə müəyyən qanunlar çərçivəsində fəaliyyət göstərən müxtəlif əlaqə vasitələrinə malik olur. Onların fəaliyyətini isə vətəndaşlar və ölkə daxili müxtəlif qurumlar ifa edir.

Bütün vasitələr milli və ictimai həmrəyliyin qorunub-saxlanılmasına yaxından köməklik edir və bununla yanaşı, ölkə və onun sakinlərinin ideoloji, ictimai-iqtisadi və mədəni potensialının artmasına səbəb olur. Buna görə də, dövlətlər siyasi və coğrafi məntəqələrdə şəbəkə əlaqələrindən geniş şəkildə istifadə etməklə, bir tərəfdən milli birliyə, digər tərəfdən də iqtisadi, ictimai, mədəni inkişafa nail ola və bütün bunlarla yanaşı, hakimiyyət dairəsində olan məntəqəyə daha yaxşı nəzarət edə bilirlər.